İslâmî Türk Edebiyatı Sempozyumu

Transkript

1 İslâmî Türk Edebiyatı Sempozyumu

2 Türk-İslâm Edebiyatında Mevlid Türü, Süleymân Çelebi ve Mevlidinin Türk-İslâm Edebiyatına Tesirleri Prof. Dr. Hasan Aksoy 1 İsm-i mekân ve ism-i zaman olarak, doğum yeri ve doğum zamanı anlamında kullanılan mevlid kelimesi, edebî bir terim olarak Peygamber Efendimiz in kısaca hayatını, mûcizelerini, vefâtını ve bilhassa doğumunu anlatan ve ekseriyetle manzum olarak kaleme alınan eserler için kullanılmaktadır. İslâm âleminde ilk mevlid metinleri X. asırda görülmeye başlamıştır. Arapça mevlidler yanında diğer Müslüman ülkelerin edebiyatlarında da mevlid türü mevcuttur. 2 Diğer İslâm edebiyatlarına nisbetle mevlid türünün Türk edebiyatında ayrı bir yeri vardır. Çoğunlukla manzum ve mesnevi nazım şekliyle kaleme alınan bu eserler, Türk halkının peygamber sevgisinin bir göstergesi olarak sayı itibariyle de dinî türlerin içinde en zenginlerinden biridir. Süleyman Çelebi nin içten gelerek samimi bir şekilde nazmettiği mevlidin bir sehl-i mümtenî olarak herkes tarafından beğenilip okunmasından dolayı bu tür, sonraki asırlarda da çokça işlenmiştir. 3 İlk Türkçe mevlid metni hakkında kaynaklarda açık bilgi yer almamakta ve Süleyman Çelebi nin 812 de (1409) kaleme aldığı Vesîletü nnecât adlı mesnevinin ilk mevlid olduğu görüşü yaygın bir şekilde kabul görmektedir. Ancak bundan önce Türkçe yazılmış mevlid benzeri eserlerin varlığı da bilinmektedir. Bunlardan biri Ahmed Fakih e (ö. 650/1252) ait Çarhnâme olup Vesîletü n-necât ın hâtime kısmında Çarhnâme dekine benzer ifadeler yer alır. 1 Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Türk-İslâm Edebiyatı Anabilim Dalı. 2 M. Tayyib Okiç, Çeşitli Dinlerde Mevlidler ve Süleyman Çelebi Mevlidi nin Trcemeleri, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, Aralık 1975, sy.1, s Ayrıca bk. Hasan Aksoy, Eski Türk Edebiyatnda Mevlidler, Literatür, V/9 (İstanbul 2007), s

3 164 İslâmî Türk Edebiyatı Sempozyumu Süleyman Çelebi den kısa bir süre önce Erzurumlu Mustafa Darîr in yazdığı manzum - mensur eseri Tercüme-i Siyer-i Nebî de (yazılışı: 790/1388) yer yer mevlidi hatırlatmaktadır. Şiirlerin yanı sıra mensur kısımdaki bazı ilâvelerle Darîr in yaptığı bu tercüme bir telif mahiyetindedir. Eserdeki manzum kısımlar bir mevlid metninden çok farklı olmadığı gibi Vesîletü n-necât ın bazı yerleri de Darîr in eseriyle ciddî benzerlikler göstermektedir. Bu sebeple Darîr in siyerindeki manzum kısımların Türk edebiyatındaki ilk mevlid metni olması gerektiği de ileri sürülmüştür. Necla Pekolcay hocamızın başlattığı Türkçe de kaleme alınan mevlidler üzerinde yapılan çalışmalar neticesinde anlaşılmıştır ki bunlardan bir kısmı Süleyman Çelebi nin mevlidine aynen benzemekte, bir kısmı bazı motifler yönünden farklılık göstermekte, geri kalanların ise tamamı farklı eserlerdir 4. Meselâ 5, Muhibbî 6, Sinanoğlu 7 ve benzeri mevlidlere baktığımızda bunların tamamen birer farklı eserler olduklarını müşahede ederiz. Ancak prototip olarak ele aldındığında klasik mevlid oluşumunun konuların tertib ve dizilişi vs. itibariyle Süleyman Çelebi ile başladığını söylemek doğru bir tesbit olacaktır. Türkçe mevlid metinlerinin çoğu aruzun fâilâtün fâilâtün fâilün kalıbıyla ve mesnevi tarzında yazılmıştır. Ortalama beyitten oluşan mevlidlerde ana hatları itibariyle genellikle Hz. Peygamber in doğumu üzerinde durulmakta, Nûr-ı Muhammedî konusuna yer verilmekte, ardından mi rac hadisesi ele alınmakta, çeşitli mûcizeleri anlatılmakta, daha sonra da vefatından bahsedilmekte ve en sonunda da dua ve hatime bulunmaktadır. Ancak Gulâmî nin Dâsitân-ı Hadîcetü l-kübra adlı eserinde olduğu gibi adı bile farklı olan ve fakat incelemeye alındığında biraz farklı bir çerçevede nazmedilmiş mevlid tarzı metinlerle de karşılaşılabilmektedir 8. Herşerye rağmen bütün bu eserlerin hemen hepsi Ehl-i sünnet inancı doğrultusunda kaleme alınmış, yer yer âyet ve hadislerden iktibaslarla, telmihlerle desteklenmiş, -birtakım iddiaların aksine- çoğunda bid at denebilecek fikirlere yer verilmemiştir. Yapılan çalışmalar Süleyman Çelebi ve bazı mevlidlerde 4 Bu konuda bakınız:süleyman Çelebi, Vesîletü n-necât: Mevlid, neşir, Necla Pekolcay, Ankara Bk. Hasan Aksoy, Şemseddin Sivâsî: Hayatı, Eserleri ve Mevlidi, Doktora Tezi, 1984, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü. 6 Milli Kütüphane, nr. 3807; Süleymaniye Ktp., Laleli, nr Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi, nr Bu konuda Seda Garip, Gulâmî nin Dâsitân-ı Hadîcetü l-kübrâ Adlı Eseri ismiyle bir Yüksek Lisans tezi hazırlamıştır (2010, MÜ Sosyal Bilimler Snstitüsü).

4 Kurucular ve Tesirleri 165 geçen birtakım hikayelerin genellikle asıl mevlid metinleriyle alakası olmadığını da göstermiş bulunmaktadır 9. Mevlidler umumiyetle tevhid, münâcât ve na t ile (bazılarında ashâb-ı kirâma, çehâryâr-ı güzîne methiye ile) başlamakta, kâinatın zuhur kaynağı olan nûr-ı Muhammedî den bahsedilerek Hz. Peygamber in doğumuna geçilmekte, mi racı ve diğer mûcizelerinin anlatılmasının ardından vefatı konusuna yer verilmekte, en sonunda Resûl-i Ekrem ve ashabı başta olmak üzere eseri yazan, okuyan ve dinleyenler için bir dua ile sona ermektedir. Hemen her faslın bitiminde içinde Hz. Peygamber e salâtın da bulunduğu tekrar bunlara nakarat da denilebilir- beyitleri yer almaktadır. Bu beyitler Vesîletü n-necât ta, Haşre dek ger denilirse bu kelâm Niçe haşrola bu olmaya tamâm Ger dilersiz bulasız oddan necât Aşk ile derd ile eydün es-salât Şemseddin Sivâsî nin mevlidinde, Olmak istersen habîbe âşinâ Ver salâtı bul onunla rûşenâ Muhibbî ninkinde Ger dilersiz bulasız oddan necât Işkıla din essalâtü ve s-selâm Sinanoğlu nunkinde Rahmetullah dan süresin çok safâ Vir salavât rûh-i pâk-i Mustafâ şeklindedir. Tezkirelerde hakkında çok bilgi bulunmayan Süleyman Çelebi nin ne zaman doğduğu da kayıtlı değildir. Ancak Vesîletü n-necât ı 812 (1409) de altmış yaşındayken tamamladığını bizzat kendisi bildirdiğine göre doğum tarihinin 752 (1351) olduğu söylenebilir 10. Kaynaklarda Süleyman Çelebi nin Ahmed Paşa nın oğlu ve Şeyh Mahmud un torunu olduğu, Şeyh Mahmud un Orhan Gazi ye silah arkadaşlığı yaptığı, Orhan Gazi nin bu zâtı ilmen çok takdir ettiği için halkı onun bilgisinden faydalandırmak maksadıyla kendisine İzmit te 9 Bu konuda bakınız:nurettin Albayrak, Dînî Halk Hikâyelerinde Geyik, Güvercin ve Deve Hikâyeleri, Yüksek Lisans Tezi, 1993, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s Süleyman Çelebi nin hayatı hakkında bakınız Necla Pekolcay a.g.e. türlü sayfalar.

5 166 İslâmî Türk Edebiyatı Sempozyumu bir medrese yaptırdığı da belirtilmektedir. Şâirin eğitim devreleri hakkında kesin ve geniş bilgilere rastlanmamakla birlikte Vesîletü n-necât ın mükemmeliyetinden olduğu kadar onun aldığı görevlerinden de ilmî salâhiyeti hakkında bir hükme varmak mümkündür. Süleyman Çelebi, Yıldırım Bâyezid e bir süre Dîvân-ı Hümâyûn imamlığı yapmış, sonra Emîr Buhârî nin tavsiyesi üzerine 802 (1400) de inşâsı biten Ulu Câmi imamlığına getirilmiştir. Mevlid i yazmaya vesile olan aşağıdaki meşhur hadise bu vazifesi esnasında cereyan etmiştir. Ulu Câmi de İran meşrepli bir vâiz vaaz ve nasîhat ederken, Bakara sûresinin 285. âyet-i kerîmesinin; Biz Allah Teâlâ nın peygamberlerinden hiç birini diğerinden ayırt etmeyiz (hepsine inanırız). Duyduk ve itâat ettik. meâlini Hazret-i Muhammed ile diğer peygamberler ve meselâ Hazret-i Îsâ arasında hiçbir farklılık, üstünlük yoktur şeklinde, kendine göre bir yorumda bulunur. Cemâat bu ifadeler karşısında galeyana gelir ve içlerinden birkaçı dayanamayıp Hiç peygamberler arasında üstünlük olmaz olur mu? Elbette peygamberimiz Muhammed aleyhisselâm bütün peygamberlerden daha üstündür. Burada fark yoktur demek, nübüvvet ve risâlet yönünden fark yoktur demektir. Üstünlükler mertebeler yönünden degildir. Buradaki mânâ Birinin peygamberliğini kabûl edip, diğerini kabûl etmeyerek aralarında bir ayrılık gütmek demek değildir. Biz herbirini kendi derecelerine göre peygamber olarak kabûl ederiz. Bundan derece ve fazîletlerinin aynı olduğu anlamı çıkmaz. Bunun isbâtı ise, yine Bakara sûresinin iki yüz elli üçüncü âyetidir. Burada Bu peygamberlerin bir kısmını, kendilerine verilen özelliklerle digerlerinden üstün kıldık buyurulmaktadır. Görüldügü gibi, bu iki âyet bizim âlimlerimizin tefsîr ettigi gibi birbirlerini dogrulamaktadır. diyerek karşı çıkar. Bütün bunlara şâhid olan Ulu Câmi nin imâmı Süleymân Çelebi de, çok duygulanr ve bu hadise öncesinden epeyce hazırlık yaparak zaten yazmayı düşündüğü mevlid-i şerîfin ilk beytini orada inşâd eder: Ölmeyüp Îsâ göge buldugu yol Ümmetinden olmak için idi ol Süleyman Çelebi, Mevlid-i Şerîf de yukarıdaki beyitten sonra söz konusu âyetin hikmetini açıklama sadedinde Hz. Peygamber in faziletine dâir aşağıdaki beyitleri kaleme alır: Dahî hem Mûsâ elindeki asâ Oldu onun izzetine ejderhâ Çok temennî kıldılar Hak dan bunlar

6 Kurucular ve Tesirleri 167 Kim Muhammed ümmetinden olalar Gerçi kim bunlar dahî mürsel durur Lâkin Ahmed efdal ü ekmel durur Zîrâ efdallige ol elyak durur Anı öyle bilmeyen ahmak durur Süleyman Çelebî nin Kur ân-ı Kerîm i çok iyi bildiğini, hadîs-i şerîflere hakkıyla vâkıf olduğunu, Peygamber Efendimiz in hayatının önemli merhalelerinden haberdar olduğunu hem bir mevlid kaleme alması, hem de eserinde İslâmî hükümleri bildirirken gösterdiği titizlik ispat eder durumdadır. Örnek vermek gerekirse: Mustafâ nûrını evvel kıldı var Sevdi anı ol Kerîm ü Kirdgâr beyti Evvelü mâ halakallahu nûrî (Allah ın ilk yarattığı şey nurumdur) hadisinin âdetâ manzum tercümesidir. Yine Vefât-ı Nebî bahrinde yer alan Hem dahı Bû Bekr imâm olsun didi Tâbi olsun ana ashâbum didi beytiyle Buhârî de yer alan Mürû Ebâ Bekre yusallî bi n-nâs (Ebûbekir e haber verin namazı kıldırsın) rivâyetini nazmettiği âşikârdır. Didi kim giydüm senün çün yâ Emîn Son inişümdür yere dahi hemîn Vahy içün iner degülem bir dahı Vahy kat oldı bugün Tanrı hakı mısralarıyla el-yevme ekmeltü leküm dîneküm (el-mâide 5/3; bugün size dîninizi tamamladım) ayetine işaret etmiştir. Bu örnekleri çoğaltmak mümkün olup hattâ hemen hemen her beyti bir dinî hükme uyarlamak hiç de zor değildir. Çünkü Süleyman Çelebi bunları bilerek uygun bir şekilde kullanmıştır. Onun Çelebî ünvânına lâyık görülmüş bulunması da aslında ârif ve kâmil bir zât telakki edildiğinin delîlidir. 825 (1422) de vefât eden şâirin ölümüne râhat-ı ervâh terkîbi târih düşürülmüştür. Kabri Bursa da Çekirge semtindedir. Türbesi Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu delâleti ile 1952 yılında tamir edilmiştir. Vesîletü n-necât ın kaynaklarının öncelikle Arapça siyerler olduğu kesindir. En fazla da Ebü l-hasan Bekrî den faydalandığı söylenebilir. Darîr in bu sîreden istifâde ettiğini bildirenler Süleyman Çelebî nin kaynağının Darîr in Siyer i olduğunu kaydetmektedirler. Aslında her

7 168 İslâmî Türk Edebiyatı Sempozyumu ikisinin de Ebü l-hasan Bekrî den faydalandıklarını söylemek daha isabetli olur. Ayrıca Âşık Paşa nın Garibnâme sindeki beyit ve motif benzerlikleri de kayda değerdir. Burada üzerinde durulacak önemli noktalardan birisi belkide en önemli olan ve bugünkü nesillere örnek olabilecek tarafı, bu eseri yazan bu büyük insanın bir din adamı olmasıdır. Bu eserden anlıyoruz ki Süleyman Çelebi bir din adamı olarak hem bir din âlimi kadar ulum-ı dîniyyeye vakıf ve hem de birçok kimsede bulunmayacak kadar ince, lirik bir sanatkâr ruhuna sahib bir kimsedir. Bu açıdan da örnek bir şahsiyet sahibidir. O kadar ki ondan sora mevlid kaleme almış şairlere baktığımızda onların da kısm-ı azamının bu özelliklere sahip oldukları görülmektedir. Günümüz din adamlarının da bu özellikler yönüyle Süleyman Çelebi yi kendilerine nümune almaları lazım gelmektedir Bir başka önemli husus da sayısı 60 ı geçen, değişik şahısların kaleme aldıkları mevlidlerdeki motiflerin ekseriyetinin Süleyman Çelebî nin eserinden nakledildiği veya benzer motifler taşıdığı gerçeğidir. Vesîletü n-necât XV. yüzyıl Anadolu Türkçesi ile kaleme alınmıştır ve o dönemin dil husûsiyetlerini taşımaktadır. İfâdeler umûmiyetle sâde olmakla beraber dinîn esaslarına dâir konularda mısralar daha sanatkârânedir. Ondan sonra yazılan mevlidlerde de bu sade dillik ve açık üslüp bilhassa kendini göstermektedir. Bu eser îmân vadisinde bir Türkçe Mevlid çığırı açmış ve asırlarca birçok milletin İslâm la olan irtibatının en güçlü halkalarından biri olmuştur. Yıllarca senedir Orta Asya dan Balkanlar a kadar birçok milletin hâlâ Vesîletü n-necât ı okuyup Süleyman Çelebi yi yâd etmeleri bu eserin edebiyat, kültür ve medeniyet tarihindeki sarsılmaz yerini göstermesi açısından önemlidir. Bu konuda Bosnalı büyük âlim aynı zamanda Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi nde ve bunun dışında iki ayrı ilâhiyatta daha hocalık yapmış olan merhum Prof. Dr. M. Tayyib Okiç in şu hatırası Süleyman Çelebi ve mevlidinin tesirini ifade etmesi bakımından dikkat çekicidir: Rahmetli validem Türkçe bilmediği halde Süleyman Çelebi Mevlidi ni gerek kadın mevlid cemiyetlerinde dinlemek gerek harekeli taş basması mevlitleri okumak suretiyle zamanla ezbere öğrenmişti. Bir vesileyle Ankara ya geldiğinde komşularla sohbet ederken söz mevlidden açıldı. Kendisi hemen oracıkta Süleyman Çelebi Mevlid inden bir bahri gayet kolaylıkla okuyuverdi.

8 Kurucular ve Tesirleri 169 Süleyman Çelebi nin mevlidinin kendisinden sonra yazılmış birçok mevlide tesir ettiği gerçeğine örnek olması bakımından bu mevlidle Şemseddin Sivâsî nin mevlidi arasında bir mukayese yapmak isabetli olacaktır: Diğer mevlidlerde olduğu gibi Mevlid i ile Süleymân Çelebi Mevlid i (Giriş, Sebebi telif, Veladet, Mirac, Mucizeler, Ahlakı Nebi) yediye yakın fasılla otuz civarı beyitte benzerlik göstermektedir. Benzerlik gösteren beyitlerden bir kısmı örnek olmak üzere aşağıya çıkarılmıştır: Tā ki hayrıla cihānda yad olam Yılda bir kez yâdılâ âbâd olam Hak teâlâ rahmet eyleye ana Kim beni ol bir dua ile ana Lîk maksudum budur sizden hemîn Bakmayalar aybuma ihvânı dîn Eksügüme kıldum uş ben itiraf Her kim ehli lutf ola kıla muâf Fatihayla rûhumu şâd ideler Kabrimün viranın âbâd ideler Her ki diler bu duada bulına Fatiha ihsan ide ben kulına Mustafa nûrını Ol Hayy ü Kadir Âdem ün alnında kıldı müstenir Mustafa nurını alnına kodı Bil Habibüm nurıdır bu nur didi

9 170 İslâmî Türk Edebiyatı Sempozyumu Turdı pes Âdem de ol nur sâl ü mâh Sonra Havva alnına irdi çü mâh Göçdi Havva dan çünûrı Mustafa Kondı Şîs ü alnına virdi safa Sonra Havva alnına nakl itdi bil Turdı anda dahı nice ay u yıl Şit togdı ana nakl itdi bugur Anuñ alnında tecelli kıldı nur Pes hararet galib oldı cânuma İkisi oturdu iki yanuma Susadum su diledüm içmekliğe Virdiler bir kıf ki tolu şerbeti Virdiler bir kâse ile şerbeti İçdüm andan ben zülâli hikmeti Kardan ağ idi vü hem soğuk idi Dahı şirindi şekerden lezzeti Togdı ol saatde ol hayrü l-enâm Tur ayaga kıl Habibe ihtirâm Togdı ol saatde ol şâhı rusul Kim anuñla buldı âlem izzeti Gördiler esnamı olmış sernigûn Yüzleri üzre düşüp olmış zebun

10 Kurucular ve Tesirleri 171 Ol gice hep putlar oldı sernigûn Cânına şeytanın urıldı düğün Kurdılar nurdan semâya nerdibân Tarfı Hakk a oldılar andan revân Gördiler nurdan örülmiş nerdübân Nerdübandan oldılar göğe revân Sonuç olarak Ziyâ Paşa nın Harâbât taki şu beyitleri Süleyman Çelebi ve mevlidinin edebiyatımızdaki konumunu çok iyi özetler: Mevlid eserin yazan Süleyman Oldur şuarâ-yı Rûm a üstâd Aşk u sühan anda müctemidir Baştan başa sehl-i mümtenîdir Bilmem ne sühandır ol sühanlar Âşüfte olur hep işidenler Dört yüz seneden beri efâzıl Bir söz demedi ona mümasil Merhum Mehmed Âkif in kendisini mevlidçi diye tenkid edenlere tahassürle âh keşke olabilseydim, nerde! deyip Yetişilmez ki Süleyman Dede yükseklerde mısraını irâd etmesi gözden kaçırılmaması gereken bir hakikati haykırıyor gibidir