ANADOLU DA ARTEMİS KÜLTÜ

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ (KLASİK ARKEOLOJİ) ANABİLİM DALI ANADOLU DA ARTEMİS KÜLTÜ Doktora Tezi Yusuf Albayrak Ankara-2008

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ (KLASİK ARKEOLOJİ) ANABİLİM DALI ANADOLU DA ARTEMİS KÜLTÜ Doktora Tezi Yusuf Albayrak Tez Danışmanı Doç. Dr. Seyhan Doruk Ankara-2008

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ (KLASİK ARKEOLOJİ) ANABİLİM DALI ANADOLU DA ARTEMİS KÜLTÜ Doktora Tezi Tez Danışmanı: Doç. Dr. Seyhan Doruk Tez Jürisi Üyeleri Adı Soyadı İmzası

4 ÖNSÖZ İnsanlığın var olduğu günden itibaren insan hayatında önemli bir yere sahip olan din, insanlar arasında kaynaştırıcı ve bütünleyici bir role sahip olmuştur. Dinin yapısal özelliği, resmi ve kolektif tapınmanın ifadesi olan kült aracılığıyla kendini göstermiştir. Adak, kurban ve yakarış gibi temel öğeler içeren kült, kutsal güçlere karşı insanların kendisi ifade ettiği bir özellik kazanmıştır. Prehistorik çağlara kadar uzanan kültürel gelişmelere sahne olan Anadolu, İ. Ö. I. Binin başından itibaren özellikle batı ve güney kıyılarında yoğun Yunan etkisi ile ekonomik, sosyal ve siyasi alanda gelişim göstermiştir. Yerel unsurlar üzerine Yunan ve Doğu etkisi ile gelişen Anadolu da din alanında da değişikler görülmüştür. Yunan pantheonunda yer alan tanrılara Anadolu da tapınılmaya başlanılmıştır. Bu tanrılar içerisinde Antik Çağda kökeni oldukça eskiye uzanan bir inanç geleneğine sahip, güç ve etki alanı çeşitlilik gösteren, hemen hemen her yerde saygı duyulan Artemis oldukça dikkate değer bir tanrıça olarak karşımıza çıkmaktadır. Anadolu da Artemis Kültü adı altında hazırlamış olduğum bu çalışmamın amacı; arkeolojik bulgular ışığında tanrıçanın Anadolu daki dinsel yaşamda edinmiş olduğu yeri ve tapınım alanları saptanması yanında tanrıçanın niteliklerini, işlevlerini, onuruna düzenlenen bayramları, görev alan din personelini ve de sembollerini belirlemektir. Anadolu da yerleşim yerleri bazında yürütülen çalışmanın temel kaynakları doğrudan ve kesin veriler sunmaları açısından önemli olan yazıtlar ve sikkeler oluşturmaktadır. Ayrıca I

5 heykel, figürin, adak malzemesi ya da yapı kalıntısı gibi arkeolojik malzemelerle de desteklenmiştir. Çalışmamda I. Bölüm Giriş kısmını oluşturmaktadır. Bu kısımda antikçağda dinin nasıl ortaya çıktığı kısaca ifade edildikten sonra Anadolu da din olgusuna değinilmiştir. II. Bölümde, Artemis in adı ve etimolojisine değinilmiştir. III. Bölümde, Anadolu da ve Anadolu dışında Artemis in kült merkezleri ve almış olduğu epithetler tespit edilmiştir. Böylece Anadolu dışında Artemis e hangi epitler altında tapınıldığı, bu epithlerin Anadolu da da ortaya çıkıp çıkmadığının kolayca ayrıştırılması sağlanmıştır. IV. Bölümde, Anadolu da Artemis e ait kült merkezlerinin saptanması ile birlikte her kentte ortaya çıkan karakteri, yaşamsal gerçekler ile dinsel yapılanma arasındaki ilişki dikkate alınarak nedensellik ilişkisi içerisinde belirlenmeye ve değerlendirilmeye çalışılmıştır. Tanrıçanın her kentteki kimliği irdelenerek başta epigrafik olmak üzere nümizmatik veriler üzerinde durulmuştur. Tanrıçanın betimlemelerine yer verilen sikkeler ve sanat yapıtlarında görüntülenen sembolleri ile yazıtlarda geçen epitetleri, Artemis in özelliklerini yansıtan en önemli veriler olarak kabul edilmiştir. Bunların yanı sıra, tanrıçanın kimliğinde taşıdığı özellikleri desteklemek ve güçlendirmek amacıyla tapınım gördüğü kentte ele geçen arkeolojik bulgularla karşılaştırmalı bir yöntem izlenmeye çalışılmıştır. II

6 V. Bölüm yani sonuç bölümünde ise IV. Bölümde yapılan ayrıntılı açıklamalara ve ulaşılan sonuçlara yer verilmiştir. Yukarıda belirttiğim beş ana bölümden oluşan, epigrafik, nümizmatik ve arkeolojik kaynaklara dayalı olarak yürütülen, bu çalışmada Artemis kültüne ilişkin geçen yer ve kişi adaları ile epitetlerin yazımlarında, terimlerin eski Yunanca ve Latince asıllarının kullanımı esas alınmıştır. Antik çağda Anadolu da Artemis kültünün varlığını saptamak ve tanrıçanın karakterini değerlendirmek amacı ile yapılan bu çalışmaya değerli katkı ve yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım Doç. Dr. Seyhan DORUK a, yüksek lisans ve doktora eğitimimde her zaman yanımda olan hocam, Prof. Dr. Coşkun ÖZGÜNEL e, Araştırma Görevlisi Dr. Erhan Öztepe ye, Araştırma Görevlisi A. Kadir Binici ye sonsuz teşekkürlerimi sunarım. III

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ I İÇİNDEKİLER IV GİRİŞ... IX I- ARTEMİS İN ADI VE ETİMOLOJİSİ II- ARTEMİS İN EPİTHET VE KÜLTLERİ Artemis Agrotera ( Αγροτέρα) Artemis Alpheiousa ( Αλφειουσα) Artemis Anaitis ( Αναίτίς) Artemis Aristoboule ( Αριστοβούλη) Aspalos-Artemis Akraia ( Ασπαλος Ακραία) Artemis Astias ( Aστίας) Artemis Astrateia ( Аστρατεία) Artemis Bendis (Βενδίς) Artemis Boulaia 12 (Βουλαία) Artemis Bûlêphoros Skiris (Βουληφόρος Σκιρίς) Artemis Brauronia (Βραυρωνία) Artemis Chitone (Ξιτ νη) Artemis Daphnia (Δαφναία) Artemis Eileithyia (Είλεθυια) Artemis Elaphebolos ( Еλαφηβόλος) Artemis Ephesia ( Εφεσία) Artemis Eukleia (Εΰκλεια) Artemis Eurynome (Εύρυνόμη) Artemis Hemera Hemeresia ( Ημέρα- Ημερασία) Artemis Hegemone (Ηγεμόνη) Artemis Hymnia 21 (Ηψμνια).. IV

8 22. Artemis Iakynthotropos ( Іακυνθοτρόφος) Artemis İocheaira 23 (Ιοξϒαιρα) Artemis Karyatis (Καρυάτις) Artemis Kelbessis 24 (Κϒλβεσσιω) Artemis Kindyas 25 (Κινδψασ) Artemis Klaria (Κλαρία) Artemis Knakalesia-Knakeatis (Κνακαλεσια Κνακεατισ) Artemis Koraza veya Koranza (Кώραζα - Кώρανζα) Artemis Korythalia (Κορυθαλία) Artemis Kourotrophos (Κουροτρόφος) Artemis Kynegetis (Κυνηγέτι) Artemis Laphria (Λαφρία) Artemis Leukiane (Λευκιανή) Artemis Leukophryne (λευκοφρυηνή) Artemis Limnatis (Λιμνάτις) Artemis Lochia (Λοχεία) Artemis Lyaia (Λψαια) Artemis Lykiea (Λυκεία) Artemis Lysizonos (Λυσίζϖνοω) Artemis Mounychia (Μουνιχία) Artemis Mysia (Μυσία) Artemis Nana-Nanaia 38 (Νανα Νανα α) Artemis Oinatis (Οìνωάτις) Artemis Oraia (Οραια) Artemis Orthia ( Ορψία ) V

9 47. Artemis Panamara ( Πανάμαρα ) Artemis Peldekeitis (Πελδεκείτις) Artemis Pergaia (Περγαìα) Artemis Perasia (Περασία) Artemis Philoparthenos 45 (Φιλοπαρψϒνοω) Artemis Phosphoros (Φϖσφ ροω) Artemis Potnia Theron (Ψϒρϖν) Artemis Pythié (Πυθìα) Artemis Soteira (Σώτειρα) Artemis Stymphalia (Στυμφαλìα) Artemis Tauropolos (Ταυροπόλος) Artemis Throsia (Τηροσια) Artemis Triclaira (Τρικλαρìα) Artemis in diğer epithet ve kültleri III- ANADOLU DA ARTEMİS KÜLTÜ III- 1. KARİA DA ARTEMİS Amyzon.. 57 Bargylia-Kindya Haydae/Hyda Gergakome Halikarnasos.. 63 Hyllarima İasos Kaunos Kidramos Knidos Mylasa Myndos VI

10 Olymos Stratonikeia Alabanda Antiokheia Apollonia Salbakos Aphrodisias Attuda Bargasa Euhippa Herakleia Salbakos Neapolis Nysa Tabai Trallies İONİA DA ARTEMİS Didyma Ephesos Erythrai Klaros Milet Magnesia ad Meandrum Metropolis LYDİA DA ARTEMİS Hypaipa Hierokaisareia Philadelphia Sardes PİSİDİA DA ARTEMİS Andeda VII

11 Kotenna Kremna Selge Termessos LYKİA DA ARTEMİS Araksa Arykanda Ksanthos Letoon Limyra Myra Olympos Sidyma Tlos PAMPHYLİA DA ARTEMİS Perge Side KİLİKİA, MYSİA, TROAS, FRİGYA, AEOLİA,BİTHYNİA VE THRAKİA DA ARTEMİS IV. SONUÇ EKLER KISALTMALAR VE KAYNAKÇA 195 ÖZET SUMMARY VIII

12 GİRİŞ Uygarlık ve kültür tarihinin önemli bir boyutunu oluşturan din, toplumsal kimliklerin de oluşmasında önemli bir rol oynamıştır. İnsanın olduğu her yerde din de vardır. Konumuz Anadolu olunca baş koşul insan malzemesinin yoğun şekilde olduğunu görmekteyiz. Anadolu da Artemis Kültü başlıklı araştırmamızı daha iyi anlatabilmek için, antik çağda dinin nasıl ortaya çıktığını ve Anadolu da ki tarihsel gelişimini kısaca açıklamaya çalışalım: Eski Yunan dininin en eski şekli, Hellas ın Helenler tarafından ele geçirildiği dönemlere (İ.Ö. II. bin ya da Mykenai Çağı) kadar uzanmaktadır. Bu dönemlerde büyü ve sihir gibi inançlar hüküm sürmekteydi. Homeros destanlarının ve Hesiodos un aktarımlarının halk arasında geniş bir şekilde yayılması üzerine, Olympos tanrıları halk tarafından benimsenmeye başlanmıştır. Bu dönemde Olympos tanrıları destan ya da lirik edebiyatla tanımlanmış, daha sonrada tanrıların insan biçiminde yorumlanması, antropomorfizm düşüncesi yayılmıştır. Antropomorfizmin gelişmesi ile tanrılar, yaşayan varlıklar haline gelmiş ve dünya düzenin kurucu ve yöneticisi oldukları kabul edilmiştir. Her tanrının ayrı bir gücü temsil ettiği inancı İ. Ö. 8. yüzyılda yayılmıştır. Gerek Yunanistan da gerekse Anadolu daki bütün antik kentlerde dinin yapısal özelliği, kült aracılığı ile kendini göstermiştir. Bu kült içerisinde kurban, adak, libasyon ve yakarış gibi temel öğeler yer alır. IX

13 İnsanlar, tanrılar tarafından cezalandırılmaktan kurtulmak ve minnettarlıklarını sunmak için bu temel öğelere sürekli başvurmuşlardır. Toplulukların zaman içerisinde gelişirken edinmiş oldukları yaşam biçimleri ve ortaya çıkan ihtiyaçları, tanrı ve tanrıçaları biçimlendirerek inanç sistemindeki rollerini belirlemiştir. Böylece farklı kimliklere büründürdüğü, etki alanlarını birbirinden ayrıştırdığı ve koruyuculuğuna sığındığı tanrılarını, aynı çatı altında toplayarak bir panteon oluşturmuşlardır. Her bir ayrı kentte ağırlıklı olarak tek bir tanrı ya da tanrıçaya tapınılması yanında birden fazla tanrıya da tapınılmıştır. Toplumlar tapınacakları tanrıları belirlerken, yaşadıkları kentlerin bulundukları konumu ve ekonomik yapısını da ön plana çıkarmışlardır. Örneğin liman kentlerinde deniz tanrısına, savaşçı karakter sergileyen gruplarda savaş tanrısına, tarımla uğraşan kentlerde bereket tanrıçasına tapınılmıştır. Tanrılara sunulan kurbanlar, verilen adaklar farklılık göstermiştir. Tanrı ve tanrıçalar, insanlar tarafından günahlarını bağışlayan kutsal güç olmaları yanında, kendilerine bolluk, bereket, sağlık ve zafer gibi kazanç sağlayan varlıklar olarak kabul edilmiştir. İnsanlar tanrıların yardımını almak için, onlara kurbanlar sunarak memnun etmeye çalışmışlardır. Örneğin pek çok savaş öncesi zafer kazanmak için, tanrılara kurbanlar sunulmuştur. Bu sunular tanrı için kan akıtmayı amaç edinmiştir. Her toplumun tapındığı birden fazla tanrısı olması yanında oldukça geniş toplumların tapındıkları tek bir tanrı kavramı da dikkat çekmektedir. Bunun en güzel örneğini Anadolu da Ana Tanrıça tapınımında görmekteyiz. X

14 Ana tanrıça kavramı, prehistorik dönemlerden itibaren ilkçağ insanın doğasında derin ve köklü bir yere sahiptir. İnsanlık tarihinde avcılığın yerini tarıma bırakmasıyla kadının ekonomik ve sosyal alanda büyük önem kazandığı görülür. Bu durum yaratıcı, koruyucu ve besleyici gibi olmak gibi en temel ve doğal özelliklere sahip olan kadının dinsel alana yansıması olmalıdır. Ana tanrıça doğaya egemen olarak kavranan ve kadının şahsında temsil edilen tanrısal bir güçtür. Konumuzun özüne eğildiğimiz zaman, karşımıza çıkan Ana Tanrıça kültünün en eski çağlardan, İ. Ö den itibaren Anadolu nun her yöresinde onur gördüğü bilinir. Asya ve Avrupa arasında bir köprü konumunda olan Anadolu, insanlar tarafından Ana Tanrıça kültünün en yaygın ve köklü olarak kutsandığı coğrafi bir kıta olarak karşımıza çıkmaktadır. Her türlü bolluk ve bereketi sağlayan, bitkilerin ve hayvanların üzerinde büyük kuvvete sahip, tarımı koruyan bu tanrıçanın özellikleri doğal koşullara bağlı olarak gelişmiştir. Neolitik Çağ dan bu yana Anadolu da, özellikle Çatalhöyük ve Hacılar yerleşiminden gelen malzemeler, yörenin Ana tanrıçasının varlığını göstermektedir. Heykelcikler, duvar resimleri ve kabartmalar, doğum yapmakta olan ve çocuk taşıyan kadınlar her zaman tanrıçayı simgelemiştir. Bunların birçoğu içerik ve süslemeleri nedeniyle dinsel amaçlı kullanıldığı düşünülen kutsal odalarda bulunmuştur. Dişinin üretkenliği odalardaki pek çok sahnede işlenmiştir. Bu bağlamda, Orta ve Geç Tunç Çağlarda, Orta Anadolu nun en önemli halkı olan Hititlerde, XI

15 Boğazköy de ele geçen bir damga mühür baskısında, yırtıcı bir kuş ve bir kap tutmuş olarak oturan tanrıça betimlenmiştir. Bu, Anadolu nun din bilincinde avlanmanın önemli bir öğe olmasından hareketle, avlanmaya ve vahşi kırlara hükmedebilen bir tanrıçaya duyulan ilgiyi göstermektedir. Kalkolitik çağdan itibaren yalnız biçimlendirilmeye başlanan ana tanrıça, Tunç çağında normal bir kadın görüntüsüyle idol biçiminde yapılmaya başlanmıştır. Anadolu nun yerli halkı Hatti lerde ana tanrıçanın adı Wuruşemu, Hurrilerde Hepat, Hititlerde Arriana nın Güneş Tanrıçası ve Geç Hititlerde döneminde de Kubaba idi. Geç Hitit döneminde, Hitit panteonu içinde, önemli bir tanrıça Kubaba nın kültü, İ. Ö. 2. bin yılın ortalarında Anadolu dininde yerleşik durumda idi. İ. Ö. 1. bin yılın başında oldukça önem kazanmış ve birçok Geç Hitit kentinde ona tapınılmıştır. Antik Çağ da Akdeniz dünyasında uzun süre varlığını sürdüren ana tanrıça imgesi Frigya nın Ana Tanrıçası ile başlar. Frigya ya ait epigrafik kanıtlar Frig tanrıçasının bir ana tanrıça olduğunu açıkça göstermektedir. Etkileyici kostümü, duruş biçimi ve mimari bir çerçeve içerisine oturtulması onun önemli bir kült figürü olduğunu göstermektedir. Onun adı Matar yani Ana idi. Matar adı, eski Frig dilinde yazılmış olan ve günümüze ulaşan iki yazıtta dağın anlamına gelen Kubileya sıfatı ile nitelenmiştir. Yunan edebiyatında ise tanrıça, bu Frigce sıfattan alınan bir Yunan adı olan Kybele adı ile anılmıştır. Bu Ana Tanrıça, tanrıların ve insanların atası olarak sunulmuştur. Ona yabanıl karakterine uygun olan vahşi hayvanlar eşlik etmektedir. Bunlar XII

16 tanrıçaya ürkütücü değil, doğal çevreye egemen bir güç imaji vermiştir. Tanrıça doğanın anası olarak görülmüştür. Ana tanrıçanın günümüzün doğurganlığı ve besleyip büyütmeyi içeren geleneksel analık nitelikleri ile sınırlanmadığını, yaşamın pek çok yönüne temas edebilen ve bilinenle bilinmeyen arasında araç olabilen koruyucu bir güç olarak düşünülmüştür 1. Eski ana tanrıça kavramı, Dor göçleri sonucu batı ve güney Anadolu topraklarına yerleşen Yunanlıların tanrıları ile karışmış ve yer değiştirmiştir. Tanrılarda ortak, akraba özellikleri işlev olarak vardı. Bundan ötürü Anadolu nun birçok yerlerinde çeşitli yerli adlar altında, eski ana tanrıça kültü devam edegelmiştir. Bunun en güzel örneğini Yunan panteonuna ait olan tanrıça Artemis vermektedir. Yunan dininde önemli bir tanrısal güç olarak karşımıza çıkan Artemis in bütün doğanın egemeni ve bereketi temsil etmesi nitelikleri, Anadolu daki tanrıçaya uymakta ve onunla eş anlam kazanmaktadır. Güçlü Ana Artemis özelliği ile daha eski ve daha ilkel Kybele ile yapısı aynıdır. Artemis Anadolu da Ana Tanrıça ile bir tutulmuş ve Ana Tanrıça olarak tapınım görmüştür. Bu özelliğiyle Artemis e Ephesoste ki ayinlerde büyük Artemis tapınağında tapınılmıştır 2. Ana Tanrıça özelliği yanında Artemis, bireylerin ve devletlerin zor, stresli ve belirsiz durumlarda sığındıkları tanrıdır. O, genç insanların ve hayvanların hayatlarının kritik anlarında karşılarına çıkar ve kaderlerine hazırlanabilmeleri için yardım eder. Sosyal yapıda Artemis in işlevleri 1 Roller 1999, s. 64, 66, 67,68 2 Wilde 1999, s. 69 XIII

17 arasında kadın ve erkek düşüncesinde etkin olduğunu gördüğümüz, kızların kaderi kadın, erkeklerin kaderi avcı, asker olmaktı. Vahşi hayvanların kaderi avcıların hedefi olmak, büyük baş hayvanlarında kaderi insanların yemeği olmaktı. Artemis onların hepsini kendilerini çok zayıf hissettikleri bu geçiş dönemlerinde korur ve kollar. Bu özelliği onun mitoslarına da yansımıştır; bakirelere tecavüz edenleri ve hayvanları katledenleri cezalandırır, yokluk içindeki toplumları korur. Vahşi ve evcil, bilinen bilinmeyen arasında işlev gösterir. Artemis buna karşın kadınlara vakitsiz yaşta ölüm getiren tanrıçadır. Tecavüzden kaçmak için kadınların kendini, asarak intihar etmesi de Artemis ile ilişkilendirilmiştir 3. O, sınırların ve çocuklukla yetişkinlik arasındaki geçişlerin tanrıçasıdır. Bu geçiş unsuru, gerçekte, onun bütün sosyal ve fiziki düzeylerdeki işlevlerinde ayırt edilebilir. Artemis, taşıdığı özelliklerden dolayı diğer pek çok tanrı ile özdeşleştirilen, pek çok epitetlerle onurlandırılan, Anadolu ve Yunanistan da yoğun bir şekilde tapınım görmüş bir tanrıçadır. Kıta Yunanistan da Tauris (Artemis Tauropolos), Anadolu da Ephesos (Artemis Ephesia) gibi kentlerde haklı olarak ün kazanmıştır. Değişik pek çok özellik taşıyan Artemis, insan hayatına hemen hemen her alanında etkide bulunan, ona yön verici güce sahip olan ve tüm doğaya egemen bir tanrıçadır. Fakat onun en önemli özelliği, bir doğa ve av tanrıçası olmasıdır. Artemis aslında tek bir gücün, doğanın çeşitli özelliklerini benliğinde birleştiriyor ve bunları, değişik yerlerde, farklı 3 Larson 1995, s. 118 XIV

18 görünümler altında ortaya çıkıp, farklı epithetler alarak temsil ediyordu. Çok yönlü bir tanrıça olan Artemis, her şeyden önce, bir doğa tanrısı olarak, Potnia Theron epitetinin açığa vurduğu gibi, hayvanların efendisiydi. Bu özelliği dolayısıyla pek çok hayvan türü, onun için kutsal sayılmaktaydı. Vahşi aslanlarla bir arada olup onları avlamasına rağmen, vahşi hayatın tüm küçük yaratıklarıyla bir arada görülmekteydi. Sudaki balıklar, havadaki kuşlar, aslanlar, geyikler, keçiler ve yabani tavşanlar bu hayvanlardan bazılarıdır. O her zaman kazanan, avını ok ve yayı ile vuran avcıdır. Diğer taraftan, Artemis, ırmak/dere, kaynak (pınar) gibi akan suların yanı sıra, göl ve bataklık gibi durgun sulara, sulak ve nemli alanlara da egemendi. Öncelikle karasal suların tanrıçası niteliğine sahip Artemis için deniz de ayrı bir önem ve kutsallık arz taşır. Özellikle, kıyılar, limanlar ve denizcilik onun özel bir hâkimiyet (yetki) alanını oluşturuyordu. Artemis in gerek akan, gerek durgun suların, ayrıca nem öğesinin egemeniydi. Bu denli önemli olan Artemis, kısa olarak değindiğimiz özelliklerinden ötürü; Anadolu da da yoğun şekilde tapınım görmüş ve Ana tanrıça olarak kabul edilmiştir. XV

19 I. ARTEMİS ADI VE ETİMOLOJİSİ Yunan dinsel düşüncesinde Artemis, sadece kültleri en yaygın olan tanrıça olarak tanınmaz, aynı zamanda en eski ve kendine has kişisel özelliği olan tanrıçalardan biri olarak onur görür. Artemis adı Yunanca bir adlandırma değildir. Mitolojinin onu tanrıça Leto nun kızı ve Apollon un kız kardeşi olarak tanıtmasına karşın, yalnızca çok sevildiği ve ona Yunan olmayan halklarla da birleştiren bir tapınağının olduğu için Ephesos da değil, Apollon ile hiçbir ilgisi olmayan yerlerde de tapınılmıştır. Artemis in yabani hayvanlarla olan ilgisi başka hiçbir Yunan tanrısında görülmez. Yunan dil biliminde a ve e harflerinin zamanla birbirleriyle değiştiği görülen sayılı sözcükler vardır. Bu değişikliğin sebebi etimolojik olarak bilinse de nadiren bir kaçında bu şekilde kolayca açıklamak mümkün değildir. Bunun en önemli örneği ise tanrıça Artemis dir. Sayısız etimolog bu kelime hakkında değişik açıklamalarda bulunmuş ama hiç biri diğerleri tarafından onaylanmamıştır 4. Artemis çok eski dönemlerden itibaren Potnia Theron (πότνια θηρών) yani vahşi hayvanların efendisi olarak bilinmektedir 5. Potnia Thereon tipinde; Tanrıça genellikle kanatlarla simetrik bir şekilde yanında duran vahşi hayvanlar arasında gösterilmiştir 6. Doğu motifi olan bu tip, Arkaik sanatı tarafından o kadar sevildi ki bu motifle yaratılan eserler genellikle Artemis ile 4 Buck 1889, s Marinatos 2000, s. 92, 129, ; Bremmer 1994, s. 17, ; Pearson, 1966, s. 8 ; Zaidman-Pantel 1992, s. 5 6 LIMC. II, 1, s. 739, 740. no

20 ilişkilendirildi 7. Bu kanatlı tip yaygın olarak Suriye de görülmesine karşın başlangıç yeri olarak Grekler gösterilmektedir. Greklerde ise ilk kez İ. Ö. 8. yüzyıl sonu İ. Ö. 7. yüzyıl başlarında görülmektedir 8. Artemis e Helenistik çağ öncesi Yunan, Kuzey Anadolu ve Grit te yaşayan halklar tarafından tapınılmıştır. Hayvanlarla beraber olan betimi en eski çağlara dayanan ünlü Grit mühürlerinde ve bazı anıtlarda görülür. Artemis e geniş bir alanda farklı dilleri konuşan farklı insanlar tarafından tapınıldığı için birçok farklı ismi olmuştur. Örneğin; Frigya da onun adı, aslanları boyunduruğu altına almış arabasını çektiren Kybele dir. Kappadokya da o Ma ismini almıştır 9. Artemis in adı, etimolojik olarak belirgin değildir. Kesin olan onun Anadolu ile yakın bağlantısıdır. Onun adı Lydia ve Lykia tanrılarının arasında görülür 10. Lydia yazıtlarında Artimis 11 ve Artimu 12, Lykia da ise Ertemit olarak görülmektedir 13. Pamphylia bölgesinin önemli kenti olan Perge de onur gören Artemis kültünde, tanrıçanın yerel ismi, Wanassa Preiia dır 14. Adının etimolojisi bugüne dek tam olarak açıklanmamış tanrıçaya, Pylos taki Linear B yazıtlarında a-te-mi-to ve a-ti-mi-to şeklinde 7 Burkert 1985, s LIMC. II, 1, s. 739, 740. no Guithrie 1955, s Burkert 1985, s Jones 1960, s. 246 ; Eliade 1994, s Elderkin 1933, s. 388 ; Hanfmann 1958, s. 65 ; Çelgin 1986, s Bean 1978, s. 62 ; Frei 1990, s ; Schauenburg 1994, s. 83 ; Şahin 2002, s LIMC. II, 1. s. 765; Kaygusuz 1980, s. 249 ; Robert 1963, s. 419 ; Jones 1976, s

21 rastlanmaktadır 15. Tanrıçaya İon ağzında Artemis, Dor ve Aeol ağzında ise, Artamis denilmekteydi 16. Strabon a göre tanrıça, ismini insana sağlık getirmesinden dolayı alır 17. En çok ileri sürülen türetme Artemes kelimesinden yapılmaktadır. Bu kelime, sağlam, sıhhatli, yaralanmamış, itina edilen, ihtimam gösterilen anlamındadır 18. Diğer bir görüş ise, baş kesen, kasap anlamlarına gelen Artamos tur 19. Bu fikir, Artemis in bazı kültlerinde görülen kan dökme olayına bağlanmaktadır. Ancak Artamos un, Artemis in kökenine kaynaklık edebileceği zayıf bir ihtimaldir ve filolojik olarak da ispatlanmamıştır 20. Köken olarak ileri sürülen bir başka görüşte; yine tanrıçayla ilgili bir mitolojisinden dolayı Ayı anlamına gelen Arktos 21 kelimesinden oluşturulan bir türetmedir. Ancak bu türetme Grek diline fonetik olarak uygun değildir. 22 Άρτεμής kelimesinden yola çıkan Plato tanrıçayı bakire olarak açıklamıştır 23. Sonuç olarak Artemis in bir Yunan tanrısı olduğunu kesin söyleyecek deliller yoktur Sourvinou 1970, s. 42 ; Tulunay 1980, s. 1 ; Vernant 1991, s. 197 ; Goodison-Morris 1998, s. 145 ; Brown 2004, s RE, s ; Buck 1889, s. 463 ; Rose 1958 I, s. 3 ; Umar 1993, s Strabon, XIV. I, s Boisacq 1938, s Hammond 1970, s RE, s Walbank 1981, s Çelgin 1986, s Buck 1889, s Rose 1958, s

22 II. ARTEMİS İN EPİTHET VE KÜLTLERİ Anadolu ve Yunanistan da yoğun şekilde tapınım gören, çok yönlü bir tanrıça olan Artemis, aslında tek bir gücün, doğanın çeşitli özelliklerini benliğinde birleştiriyor ve bunları, değişik yerlerde, farklı görünümler altında ortaya çıkıp farklı epithetler alarak temsil ediyordu. Bundan ötürü tanrıçanın, pek çok yerde farklı epithet ve kültlerine rastlamaktayız. 1. Artemis Agrotera ( Αγροτέρα) Artemis Agrotera 25, şehir dışında açık alanların ve kırların tanrıçasıdır 26. Agrotera, yabani hayata ait anlamı taşımaktadır. Artemis Agrotera küçük canlılarla özellikle genç insanlarla ilişkilendirilmiştir 27. Aigeira 28 kentinde, Artemis Agrotera nın tapınağı vardır 29. Bu tapınak adını keçilerden almış ve bir keçinin dizlerinin üstüne çöktüğü yerde kurulmuştur 30. Bu kült, Yunanistan da Aigeira dışında, Atina, Megalopolis ve Megara da 25 Pausanias, VII. 26, 1 ; Syll I, 102 ; Nock 1926, s. 51 ; Kerényi 1958, s. 33 ; Kahil 1981, s. 262 ; Simon 1985, s. 155 ; Fontenrose 1988, s. 218 ; Powell 1995, s. 473 ; Larson 1995, s Thomson 1983, s. 334 ; Burkert 1985, s Rose 1958, s Aigeire kenti, Peloponnes in kuzeyinde yer alan Megara kentinin 50 km. batısında yer almaktadır. Bkz. Dowden 1989, s Pausanias, I. s. 95 ; RE, s ; Ellinger 1984, s. 56 ; Dowden 1989, s West 1995, s. 60, 95 4

23 görülmektedir 31. Pers Atina savaşları öncesinde, Pers orduları Atina ya yaklaştığında, Atinalılar savaş öncesinde Artemis Agrotera ya 32 söz verip adaklar adamışlar 33. Atinalılar savaşta öldürdükleri her düşman için Artemis Agrotera ya bir keçi kurban etmek üzere söz vermişler, fakat savaşta öldürülen düşman sayısının oldukça çok olmasından dolayı kurban konusunda çözüm aramışlardı. Tanrıçaya verdikleri bu sözlerinden dolayı kendilerini azat etmelerini istemişler, bunun yerine her yıl 500 tane keçi kurban etmek için tanrıçaya yalvarmışlardır 34. Artemis Agrotera ya Spartalılarda savaş öncesinde kurbanlar adamışlardır 35. Ayrıca İ. Ö. 490 yılındaki Marathon savaşı sonrası kazanılan zafer anısına ve savaşta ölen Atinalılar onuruna, Artemis Agrotera ya festivaller düzenlenmiştir Artemis Alpheiousa ( Αλφειουσα) Alpheiousa 37 (Alpheionia, Alpheiaia) 38, tanrıçanın, kaynak sularının doğuşu ve büyümesi 39 ve nehirlerle olan ilgisini gösteren bir epitheti olarak karşımıza çıkmaktadır 40. Yunanistan da, Elis ten Olympia ya giden kutsal yol üzerinde, Letrini 31 Bell 1989, s Boardman 1988, s. 373, 507, 515 ; Dowden 1989, s Lloyd-Jones 1983, s Vernant 1991, s Hughes 1991, s Zaidman-Pantel 1992, s Dowden 1989, s Lawler 1941, s Harden 1927, s Farnell 1896, s. 558 ; Rest 1995, s. 60 5

24 kentinde Artemis Alpheiousa nın tapınağı ve kültü vardır. Letrini kentinde, Artemis Alpheiousa için festivaller düzenlenmekteydi 41. Sicilya adasında yer alan Syrakusa da da Artemis Alpheiaia kültü görülmektedir 42. Artemis Alpheiousa için her yıl Olympia da da bir festival düzenlenmekteydi Artemis Anaitis ( Αναίτίς) Artemis, Pers pantheonuna ait bir tanrıça olan Anahita 44 ile benzerliğinden dolayı onunla bir tutulmuş ve Artemis Anaitis epithetiyle tapınım görmüştür 45. Bu kült önce Babylon 46 ve Ekbatana da 47 ortaya çıkmış, daha sonra Persepolis, 48 Baktria 49 ve Damaskos a 50 yayılmıştır. Anadolu da aynı kültü Lydia 51, Frigya 52, Kappadokia ve Pontos da görmek mümkündür Pausanias, II. XIV, 461 ; Graves 1958, s. 75 ; Roaf-Boardman 1980, s. 206 ; Bell 1989, s. 311 ; Dowden 1989, s. 102 ; Lawler 1941, s Harden 1927, s Thomson 1983, s. 334 ; Dowden 1989, s Anahita, Perslerin şifalı su tanrıçasıdır. Bkz. Malay 1990, s LIMC. II, 1. s. 753 ; Anichkof 1894, s. 112 ; Hanfmann 1983, s. 129 ; Farnell, 1986 s. 425 ; Anderson 1913, s. 272 ; Cole 1989, s. 467 ; Turcan 1997, s Babylon, bugünkü Irak ta Bağdat şehrinin 90 km. güneybatısında, Firat nehri kenarında kurulmuştur. Bkz. Klengel-Brandt, s Ektabana (Hamadan), İran sınırları içerisinde yer alır. Antik dönemde, Akhmenid İmparatorluğunun önemli bir şehriydi. Bkz. Stillwell 1976, s Pers İmparatorluğu nun başkenti. Bugün İran sınırları içerisinde yer alan Shiraz şehrinin 40 km. kuzey doğusunda kurulmuştur. Bkz. Stott 1938, s Afganistan ın başkenti Kabil in kuzeyinde ovada kurulmuş antik kenttir. Bkz. Ghirshman 1963, s Damaskus (Demetrias), Suriye nin iç bölgelerinde, dağlar ve çöller arasında kurulmuş, sulak bahçeleri ile ünlü bir şehir olarak bilinir. Bkz. Stillwell 1976, s Nock 1960, s Decharme 1893, s Çelgin 1986, s

25 Pers kralları tarafından, Lydia bölgesinde Gediz nehri vadisine yerleştirilen Pers kolonistleri, kendi tanrıçaları olan Anaitis ile Artemis i birleştirerek, tanrıçaya Artemis Anaitis epitheti altında tapınmışlardır 54. Ayrıca, Lydia lılar Artemis Anaitis kültü ile Tauris Artemis kültünü birleştiren bir efsane uydurmuşlar. Pausanias tan öğrendiğimiz bu efsaneye göre; Iphigenia ile Orestes, Tauris tapınağından aldıkları idolu Lydia ya getirirler. Böylelikle Taurike epitheti Anaitis biçimini alır 55. Bugün, Boston Güzel Sanat lar müzesinde bulunan yazıtlı bir adak levhası üzerinde, Artemis Anaitis ve Frig tanrısı Men görülmektedir. Alt kısımda yer alan yazıtta Artemis Anaitis adı geçmektedir. Lydia ya ait bir yazı stiline sahip olan bu yazıt, İ. S. 200 tarihine aittir 56 (Resim 1). 4. Artemis Aristoboule ( Αριστοβούλη) Yunanistan ın Tesselya bölgesinde yer alan Melite kentinde, Artemis Aristoboule ye ait bir tapınak yer almaktadır 57. İ. Ö. 493 de Atina yöneticisi (archon) olan Themistokles 58 kendi varlığı ile Melite deki evinin yakınına küçük bir tapınak ve altar yaptırmıştır ve bu tapınağı Artemis Aristoboule ye 54 Ramsay 1889, s Pausanias, III Wright 1895, s. 56 ; Anderson 1913, s Kahil 1981, s. 254 ; Lloyd-Jones 1983, s Pausanias I, s. 3 7

26 adamıştır 59. Tapınağın olduğu yerde, idam edilen suçluların cesetleri fırlatılıp atılmaktaydı. Bu yüzden Artemis Aristoboule ve idam konusu bağlantılı görülebilir 60. Ayrıca, Atina agorasının batısında Artemis Aristoboule nin bir tapınağı var olduğu bilinmektedir Aspalos-Artemis Akraia ( Ασπαλος Ακραία) Anadolu da Pisidia bölgesindeki Termessos antik kenti egemenlik alanında bulunan Neapolis kentinde görülen yerel bir külttür. Aspalos; balık 62, Akrai ise; zirvelerde ikamet eden, dağların tepelerinde oturan anlamına gelmektedir 63. Kentte bulunan bir adak yazıtında 64 Aspalos Artemis ismi geçmektedir. Yazıt, kent yerleşiminin bulunduğu tepenin zirvesi yakınlarında, kayalıklar üzerinde ve bir temenos içinde inşa edilmiş, yerleşmenin şimdilik kesin olarak saptanabilen tek tapınağı durumundaki yapının yıkıntıları arasında ele geçmiştir. Adak yazıtı, tapınağın yere düşmüş ve yapı taşlarıyla karışmış vaziyetteki antae bloklarından biri üzerinde yer almaktadır. Bir tabula ansata içine özenle kazılmış olan, dört satırlık yazıttan; tapınağın, Trokondas adlı bir şahıs tarafından Aspalos-Artemis e adandığını 59 Vanderpool 1959, s. 279 ; Simon 1985, s. 176 ; Boardman 1992, s. 617 ; Garland- Wickersham 1994, s Hughes 1991, s Kahil 1965, s. 23,24 ; Lloyd-Jones 1983, s Çelgin 2003, II. s Baily 1950, s TAM III/l no

27 öğreniyoruz 65. Artemis, ilk kez Neapolis adak yazıtında doğrudan doğruya Balık Artemis olarak adlandırılmıştır. Artemis in gerek akan gerek durgun suların, ayrıca nem unsurunun egemeni olması, doğal olarak kendisine, balıkların tanrıçası niteliğini de kazandırmakta, balık bundan dolayı da, onun için kutsal bir hayvan konumunda bulunmaktaydı 66. Kentte bulunan yazıtlardan iki tanesinin sonunda, mezar cezasının Artemis Akraia Tapınağı veznesine ödeneceği kaydı yer almaktadır. Aspalos-Artemis Tapınağı nın Keltepe nin 67 doruğuna yakın bir yerinde inşa edilmiş olması, dolayısıyla yerleşmeye ve çevreye egemen konumu, bu sıfatla uyum halindedir; o halde, iki mezar yazıtı sayesinde belgelenen Akraia epiteti, Aspalos-Artemis in epiteti olarak yorumlanmalıdır. Aspalos-Artemis Akraia (=Doruklarda Oturan Balık-Artemis) şeklinde bir epitet taşıyan tek bir Artemis ile kült ve tapınağı söz konusudur Artemis Astias ( Aστίας) Karia bölgesindeki İasos kentinin yerel tanrıçasıdır 69. Astias, kentin tanrıçası anlamına gelmektedir. Tanrıça nın bu epiteti, İasos yazıtlarında 65 Heberdey1929, s. 113 ; TAM III/l no. 106 ; 222, 362, Wermicke 1895, RE, s ; Çelgin 1986, Antalya ilinin 16 km. kadar kuzey batısında, Doyran köyünün 2 km. kuzeyinde, Keldağ, Göldağ, Doyranlık Kel Dağ Tepesi ve Göltepe gibi değişik isimlerle anılan sivri bir tepedir. Bkz. Çelgin 2003, II. s Çelgin 2003, II. s LIMC. II, 1. s. 754 ; Merkelbach 1978, s. 2 9

28 Artemis Astias olarak karşımıza çıkmaktadır 70. Artemis Astias ın, kentin koruyucu tanrıçası olduğu kadar, İasos lu kadınların da özel hamisi olduğuna yazıtlar tanıklık etmektedir. Söz konusu bu yazıtlardan birinde, su taşıyan kızları temsil eden pişmiş topraktan adak heykelcikleri (terracotalar) sunulduğu görülmektedir 71. İasos kentinde, Artemis e ait kutsal bir alanın yeri belirlenebilmiştir. Artemis Astias ın adına sunulan tapınak alanı, stoalarla sınırlanmış ve dipte üç görkemli eksedrayla kapatılmış, hemen hemen dikdörtgen biçimli geniş bir peribolos ile tanımlanmıştır Artemis Astrateia ( Аστρατεία) Lakonien bölgesinde, Eurotas nehrinin güneyinde, deniz kenarında yer alan Pyrrichos 73 kentinde, Artemis Astrateia adına bir tapınak yer almaktadır 74. Artemis e bu epithet, Mısır tanrıçası Aštart ile olan benzerliğinden dolayı verilmiştir. Aštart da Artemis gibi hayvanların efendisi olarak bilinmektedir. Her iki tanrıçanın da doğası da vahşi, yabandır. Bulunan bir Ugarit tablet parçasında bu tanrıça avcı olarak tasvir edilmiştir 75. Lakonia bölgesinde yerli halk ile Amazonların yapmış olduğu savaş, Artemis Astrateria kutsal alana 70 Farnell 1896, c. II, s Le Bas-Waddington 1972, c. II. s. 96. No Berti 1993, s Stillwell 1976, s Pausanias, II, s. 159 ; RE, s ; West 1995, s De Moor 1986, s

29 gelince durmuştur. Tapınaktaki ağaç heykelcikler, savaş durduğunda burada yaşayan halkın, tanrıçaya minnettarlığını sunmak için Asrtateia epithetini alarak adadığı heykelciklerdir Artemis Bendis (Βενδίς) Bendis, Trakyanın yerel bir tanrıçasıdır 77. Artemis Bendis ise, Trakya nın avcı tanrıçası 78 ile Yunan Artemis inin birleşimi olarak tanımlanmaktadır 79. Ele geçen belgeler Güney İtalya ve Sicilya da Artemis Bendis in avcı tipi ile görüldüğünü göstermektedir 80. Kıbrıs ta Akhna kutsal alanında bulunan, Artemis Bendis in betimlendiği kireç taşından heykelinde, başında Frig tarzı başlık giymiş tanrıçanın üzerinde kemerli bir hayvan postu altında kısa bir khiton vardır 81 (Resim 2). Atina nın limanı olan Peiraeus ta Artemis Mounychia tapınağı yakınında Artemis Bendis in bir tapınağı bulunmaktadır 82. Tapınakta, Artemis Bendis in kült heykeli vardı 83. Atina da, Artemis Bendis onuruna yapılan festivallerde, yarışmalar düzenlendiği bilinmektedir West 1995, s. 69,70 77 RE, 1380 ; Thompson 1909, s. 74 ; Macurdy 1912, s Ferguson-Nock 1944, s Jarde 1996, s. 241 ; Thompson 1909, s. 75 ; Lawler-Kober 1945, s LIMC. II, 1. s Karageorghis s Bell 1989, s. 216 ; Sturgeon 1995, s Lawton 1998, s Smith 1899, s

30 9. Artemis Boulaia ( Βουλαία ) Tanrıçanın bu epitheti, İonia kentlerinden Milet 85 ve Yunanistan Atina da 86 görülmektedir. Artemis Boulaia 87 Atina da, Apollon dan sonra kendisine en fazla kurban adanan ikinci önemli tanrıçadır. Atina da, Tholos yapısının yakın çevresinde Artemis Bolulaia nin bir sunağı vardır 88. Atina da Tholos ve Bouleuterion yapıları yakınında bulunan bir yazıtta, Artemis Boulaia adı geçmektedir Artemis Bûlêphoros Skiris (Βουληφόρος Σκιρίς) Artemis Bûlêphoros Skiris, İonia da, Milet kentinin yerel tanrıçasıdır. Milet kentinde devletin yönetiminden sorumlu olan Skiridai ailesinden dolayı bu ismi almıştır. Bu aile kültün yönetiminden de sorumluydu. Milet liler şu an ve gelecekte yapacakları uygulamalardan Skridai ailesini Artemis adına fikirler verici kabul etmişlerdir. Miletliler Artemis i tek rehber olarak görmüşlerdir Nilson 1967, s. 49 ; Simon 1985, s Wycherler 1957, s. 55 ; Geagen 1971, s Fairbanks 1907, s. 116 ; Shear 1981, s. 360 ; Simon 1985, s. 152 ; Alcock 2002, s Crosby 1937, s. 451 ; Thompson 1940, s ; Geagen 1971, s. 97 ; Pedley 2005, s Crosby 1937, s. 452 ; Oliver 1965, s. 179 ; Geagen 1971, s Parke 1903, s. 62, 63 12

31 11. Artemis Brauronia (Βραυρωνία) Attika kıyılarının doğusunda Prasiai nın biraz kuzeyinde olan Brauron da, adını bu yerden alan Artemis Brauronia adlı ünlü bir kült ve tapınağının varlığı bilinir 91. Ayrıca, Atina Akropolünde, Artemis Brauronia ya ait kutsal bir alan bulunmaktaydı 92. Artemis Brauronia, genç kızları evliliğe ve anneliğe hazırlar 93. Attika da Artemis Brauronia, doğum esnasında kadını korur. Kadınlarda, hamilelikte giydikleri giysileri ve hamile kadın heykelciklerini Artemis e hediye ederlerdi 94. Bu kentte tanrıça onuruna düzenlenen festivaller yapılırdı 95. Arkteia adı verilen ayinde, ergen kızların ayı kılığına girip yaptıkları danslar vardır 96. Keçi görünümünde bir kızın, temsili olarak kurban edilip, eğlencelerin yapıldığı bu festivalin her 4 yılda bir Atina dan Brauron a kadar yapıldığı bilinmektedir 97. Brauron da, İ. Ö. 4. yüzyıla tarihlenen ve kutsal sahneler içeren üç adet adak kabartması bulunmuştur. Aristonike nin adak levhası olarak adlandırılan kabartmada Artemis yalnız betimlenmiştir. Bayan Pesis in adak levhasında ise, Artemis annesi Leto ile birlikte görülmektedir. Diğer adak levhasında ise, tanrıça yanında geyikler ve bir aile ile karşımıza çıkmaktadır 98. Yunanistan da, 91 Robert 1963, s. 73 ; Thomson 1983, s. 335 ; Price 1999, s. 90 ; Larson 1995, s. 184 ; Deacy and Villing 2001, s. 86 ; Pedley 2005, s Dobbins 1979, s ; Kahil 1981, s. 261 ; Dowden 1989, s. 68 ; Pedley 2005, s Keuls 1990, s Versnel 1981, s. 99 ; Deacy and Villing 2001, s Zaidman-Pantel, 1989, s. 67 ; Boer 1973, s Lawler 1947, s. 92 ; Thomson 1983, s. 335 ; Lloyd-Jones 1983, s. 93 ; Stinton 1976, s. 13 ; Lonsdale 1993, s Nilson 1986, s. 40,41; Scodel 1996, s. 115, 116 ; Price 1999, s. 90 ; Whitley 2001, s Straten 1995, s. 80, 81 13

32 Arkadia nın kuzey doğusundaki Stymphalos da bulunan İ. S. 89 tarihli bir yazıtta, Brauronia daki Artemis Brauronia tapınağının adı geçmektedir Artemis Chitone (Ξιτ νη) Artemis Chitone kültü, bir giysiyi ima etmesi yanında 100 avlanma ile de ilgili görülmüştür 101. İonia-Milet kentinde görülen Artemis Chitone kültünde, tanrıça bir chiton giysisi ile özdeştirilmiştir 102. Bu kültün kuruluşunu anlatan bir efsaneye göre; Bir kahin, Milet in kurucusu Neleus a, ormana gidip orada üzerinde her türlü meyvanın sallandığı bir meşe ağacını bulmasını söyler. Neleus ormana gider, meşe ağacını bulur ve ağacı bir heykel şeklinde biçimlendirir ve sonra Artemis Chitone kültünü kurar 103. Tanrıça dan av için izin alan avcılar, tanrıçayı temsilen chiton biçimli bir giysi giyerlerdi 104. Sicilya Syracuse de 105 Artemis Chitone onuruna yapılan ve fülütle eşliğinde bir de dans yapılmaktadır 106. Bu danslarda, dansı yapan kişiler ellerinde chiton biçimli giysi tutarlardı Hollinshead 1985, s Blum 1970, s Lawler 1943, s Burkert 1987, s. 22 ; Blundell-Williamson 1998, s Burkert 1979, s Bell 1989, s Thomson 1983, s Rose 1932, s Lawler 1943, s

33 13. Artemis Daphnia (Δαφναία) Kızların topluma kabul ayinleri genellikle Artemis Daphnia ile ilgilidir. Yunanistan Olimpia da, Artemis Daphnia onuruna her yıl festivaller düzenlenmektedir 108. Isparta Lakonia da Hypsi kentinde Artemis Daphnia nın bir tapınağının var olduğu bilinmektedir Artemis Eileithyia (Είλεθυια) Artemis Eileithyia 110, doğum tanrıçası olarak karşımıza çıkmaktadır 111. Çoğu yerde Artemis, doğum tanrıçası Eileithyia ile özdeştirilmiştir 112. Yunanistan da, Lebadeia kentinde bulunan bir yazıtta 113, Artemis Práais ismi geçmektedir. Price ye göre; bu isim Eileithyia yerine kullanılmış olmalıdır 114. Ayrıca, bir Boeotian pithosu üzerinde polos giymiş tanrıça iki aslan arasında kollarını kaldırmış şekilde resmedilmiştir 115 (Resim 3). Buradaki tanrıça 108 Dowden 1989, s Bell 1989, s. 46 ; Dowden 1989, s Euripides, Hipp. s. 145 ; LIMC. II, 1. s. 676 ; Doria 1984, s. 82 ; Ridgway 1987, s. 408 ; Price 1971, s. 50 ; Blundell-Williamson 1998, s Farnell 1896, s. 444, 567 ; Willetts 1958, ; Blundel-Williamson 1998, s. 42 ; Bremmer 1994, s. 13 ; Pollacak 1997, s. 176, 112 Dawkins 1929, s. 402 ; Sale 1961, s. 86 ; Robertson 1983, s. 148, Price 1971, s Price 1978, s Kern 1925, s ; Simon 1985, s. 150,151 15

34 Artemis Eileithyia dır 116. Bu kült yaygın olarak, Yunanistan ın Thespiae 117, Chairoina 118, Orchomenos 119 ve Tanagra 120 gibi kentlerinde görülmektedir Artemis Elaphebolos ( Еλαφηβόλος) Geyik avlayan Artemis anlamına gelmektedir 122. Erkek geyik Artemis le en fazla ilişkilendirilen sembol olmuştur ve İmparatorluk dönemine ait pek çok sikke üzerinde Artemis, geyik ile birlikte görüntülenmiştir 123 (Resim 4). Roma dönemi boyunca da Artemis, yanında iki tane erkek geyikle birlikte sikkelerin üzerinde görülmektedir 124. Yunanistan Hyampolis te Artemis Elaphebolos a ait bir tapınak olduğu ve burada tanrıça onuruna festivaller yapıldığı bilinmektedir 125. Ayrıca, Yunanistan Atina da Artemis Elaphebolos onuruna yapılan festivallerde, tanrıçaya buğdaya bal ve susam karıştırılarak yapılan, geyik biçiminde bir kek sunulurdu Price 1978, s Yunanistan da Boeotia bölgesinde bir kent. Bkz. Bell 1989, s Yunanistan da Boeotia bölgesinde, Cephissus nehri yakınında kurulmuş bir kent. Bkz. Bell 1989, s Yunanistan ın Boiota bölgesinde bir kent. Bkz. Thomson 1983, s Poemandria olarak da bilinen bu kent, Yunanistan ın Boiota bölgesinde yer alır. Bkz. Bell 1989, s RE, s. 1895, s ; H. Price 1971, s. 53 ; Thomson 1983, s Easterling 1985, s. 115 ; Dowden 1989, s. 42 ; Boardman 1992, s. 255 ; Lonsdale 1993, s. 190 ; Alcock-Osborne 1994, s.9 ; West 1995, s. 60, Aulock 1965, 4653, 4654, 4655, 4657, 4658 ; Aulock 1966, 6065 ; Aulock 1967, Rogers 1991, s Ellinger 1978, s Brumfield 1997, s

35 16. Artemis Ephesia ( Εφεσία) İonia Bölgesi nin önde gelen kentlerinden biri olan Ephesos un tanrıçasıdır 127 (Resim 5). Ephesos da Artemis e ait bir tapınak vardır. Bu tapınak, o denli ünlüydü ki, daha sonra antik dünyanın yedi harikasından biri olarak anılmıştır 128. Ephesos Artemis i bütün doğanın egemeniydi. İlkbahar geldiğinde çiçeklerin açmasını, toprağın verimli kılınmasını o denetlerdi. Ana öğelere hükmeder, havayı ve suları çekip çevirirdi. Hayvanların yaşayışını yönetir, yabanıl hayvanları evcilleştirir, evcil hayvanları korurdu. Hem iyilik eder hem de canlıların ölümünü elinde tutardı. Hastalıkların iyileştiricisi ve sağlık tanrıçasıydı. Aynı zamanda, öbür dünyaya yolculukları sırasında ruhlara yol gösterirdi 129. Kentte, tanrıçanın üç adet kült heykeli bulunmuştur 130. Görkemli bir havaya sahip olan Ephesos Artemis kült heykeli, zengin ayrıntılarla bezenmiş yüksek başlığı ve özgün takılarıyla dikkat çekmektedir. Üstten alta doğru daralan giysisinin üzerinde tanrıçanın ilk rahibeleri oldukları düşünülen Amazonlara ait arılardan, düzgün sıralar halinde betimlenmiş bitki ve hayvan motiflerine ve yıldız burçlarının simgelerine kadar geniş bir imge repertuarı 127 LIMC. II, 1. s. 754 ; Ramsay 1893, s. 78,79 ; Arnold 1972, s ; Merkelbach 1978, s. 3 ; Kagan 1982, s. 343 ; Engelmann 1994, s Kagan 1982, s. 346 ; Trell 1999, s Picard 1922 s Fleischer 1973, s

36 yer almaktadır 131. Etek kısmında kabartmalı bezemeye sahip tanrıça tasvirlerinde, en zengin örneği şüphesiz ki Ephesos Artemis vermektedir, ancak Ephesos Artemis inin silindirik etek kısmında frizden çok kare veya dörtgen bölmeler içinde tanrıçanın bitki ve hayvanlar üzerindeki etkenliğine işaret eden hayvan ve bitki motifleri yer almaktadır 132. Ephesos da ele geçen yazıtlarda, tanrıça onuruna düzenlenen festivaller anlatılmaktadır 133. Septimus Severus ve Caracalla dönemlerine ait iki kent sikkesi üzerinde Artemis Ephesia nın kalathos giymiş kült heykeli bulunmakta ve ayaklarının dibinde başları tanrıçaya dönük iki dişi geyik yer almaktadır 134 (Resim 6). 17. Artemis Eukleia (Εΰκλεια) Eukleia sözcüğü, şan şeref kazanmış 135, güçlü ve görkemli anlamına gelmektedir 136 Ayrıca erkeklerin yoğun askeri eğitim fonksiyonu ile ilgilidir. Bu bağlamda; doğacak çocuklar ilerde şehri koruyacak askerler olacaktır düşüncesi askerlik eğitimini öne çıkarır 137. Artemis in genç erkeklerin, erkekliğe adım atmasında rolü vardır. Bunun dışında Artemis, savaşçı ve 131 Güven 2001, s Thiersch 1935, lev Arnold 1972, s ; Alcock, 2002, s BMC Caria, s no Larson 1995, s Toepffer 1889, s Kearns, s. 72,

37 kahramanlık yapan erkeklerinde yöneticisi ve efendisidir 138. Plataia da 139 Artemis Eukleia tapınağı ile bağlantılı olarak Plutarch bize Artemis ile Eukleia nin yaygın şekilde özdeşleştirildiğini söyler 140. Bu görüşü Pausanias, Thebes de Artemis Eukleia tapınağından söz ederek destekler 141. Ayrıca Pausanias, bu tapınağın önünde bir aslan heykelinin olduğundan söz etmektedir. 142 Thebes kentindeki Artemis Eukleia tapınağında, tanrıçanın bir heykeli bulunmaktadır 143 (Resim 7). Korint de de Eukleia festivali yapıldığı Ksenophon 144 tarafından rapor edilmiştir Artemis Eurynome (Εύρυνόμη) Arkadia bölgesindeki Phigaleia kentinde Artemis, Eurynome ile özdeştirilmiş ve Artemis Eurynome epithetini almıştır 146. Eurynome, Homeros tarafından, Okeanos ile Thetis in (Tethys) annesiyle birlikte yaşayan kızları olarak anılmaktadır 147. Hesiodos da kendisinden, Okeanos un kızı ve Zeus un karısı diye söz eder 148. Phigaleia yakınlarında, iki derenin birleştiği yerde, bir 138 Marinatos 2000, s Yunanistan ın Boeotia bölgesinde bir kent. Bkz. Dowden 1989, s Plutarkhos 1948, s. 20 ; Richardson 1891, s. 417 ; Farnell 1896, c. II, s Pausanias, IX, 17, Pausanias, IX, 17, LIMC. II, 1. s Ksenophon, Braund 1980, s Pausanias, VIII. 41, 231 ; Lawler 1941, s. 145 ; Stiglitz 1967, s. 122 ; Fontenrose 1980, s. 231 ; Nanno 2000, s. 231 ; Stiglitz 1967, s Homeros Odys, XVIII, s Hesiodos 1977, s

38 servi koruluğuyla kuşatılmış kutsal alanda Artemis Eurynome tapınağı yer almaktadır. Kapısı her yıl aynı tarihte olmak üzere, senede sadece bir kez açılan Eurynome Tapınağı nda ağaçtan yapılmış ve altın zincirlerle bağlanmış, üst kısmı kadın, alt tarafı ise balık şeklinde bir kült tasviri bulunmaktadır Artemis Hemera Hemeresia ( Ημέρα- Ημερασία) Hemera sakinleştirici anlamına gelmektedir 150. Kızların ve hayvanların terbiyecisi olan Artemis Hemerasia, seksin uygun şekilde yapılması konusunda yol göstericidir. Tanrıça evlilik dışı ilişki yaşayan genç kızları eğiterek evliliğe teşvik etmektedir 151. Arkadia nın 152 kuzeyinde, Lousoi kentinde Artemis Hemerasia nın tapınağı vardır 153. Lousoi deki Artemis Hemerasia tapınağında, tanrıça onuruna festivaller düzenlenirdi. Tapınakta yıkanmak için bir havuz vardır ve bu kutsal yıkanma (arınma) içindir. Bu havuzda yıkanılarak yapılan ayinde akıl tekrar yerine gelmektedir Pausanias, II. 41, s. 4 ; Bell 1989, s. 224 ; Lawler 1941, s Bell 1989, s Vernant 1991, s Yunanistan da bir bölge. Bkz. Thomson 1983, s Lloyd-Jones 1983, s. 96 ; Leon 1990, s. 163 ; Carratelli 1996, s. 151 ; Dowden 1989, s Dowden 1989, s

39 20. Artemis Hegemone (Ηγεμόνη) Artemis Hegemone çocukların lideridir 155. Soteira (kurtarıcı) epitheti ile aynı anlama gelmektedir. Şavaşlar sırasında, halkların yok olmaması için, onlara rehberlik yapmaktadır 156. Yunanistan ın Akakesion kentinde tanrıçanın bir tapınağı bulunmaktadır. 157 Tapınakta, elinde meşale tutan, Artemis Hegemo nin bir kült heykeli bulunmaktaydı 158. Hegomene epitheti, Atina da Hekate ve Hermes le bağlantılı görülmüştür 159. Tanrıçanın bu kültü, Sparta ve Tegea kentlerinde de önemli bir yer tutmuştur Artemis Hymnia (Ηψμνια) Yunanistan ın Arkadia bölgesinde Orchomenes kentinde, Artemis Hymnia kültü vardır 161. Hymnia; Hymnos yani şarkı anlamına gelmektedir. Orchomenes kentinde Artemis müzik tanrıçası olarak kabul edilmiştir Pausanias, VIII. 47, 6 ; RE, s ; Price 1978, s. 141 ; Kahil 1981, s Vernant 1991, s Price 1978, s Stiglitz 1967, s Price 1978, s RE, 1895, s Macurdy 1912, s. 78 ; Lucaz 1946, s. 69 ; Stiglitz 1967, s. 150 ; Dowden 1989, s Pausanias, VIII. 5, 8 21

40 22. Artemis Iakynthotropos ( Іακυνθοτρόφος) Iakynthotropos 163, Dor lehçesiyle Hyakinthotrophos un (Yακιντρόφος) sözcük anlamı Hyakinthos u besleyen, bakan, büyütendir. Hyakinthos; Latin şairi Ovidius un 164 anlattığı bir çiçek öyküsünün kahramanıdır ve Apollon un arkadaşıdır. Bir gün iki arkadaş disk atma yarışı yaparken Apollon un fırlattığı disk Hyakinthos un başına çarpar ve oracıkta ölür. Arkadaşını kolları arasına alan tanrı Ah senin yerine ben öleyim der ve o anda Hyakinthos un öldüğü yerde mis kokulu bir çiçek yani sümbül açar 165. Hyakinthoslar, çeşitli nedenlerle annelerinden uzakta kalan çok küçük çocukları besleyen ya bir hayvanlar hakimesi ya da Nymphaların önde gelenlerinden biridir. Yunan öncesi Minos dininde bir Nympha tarafından bitki tanrısı büyütülen Hyakinthos a bir kült tahsis edilmişti 166. Artemis kültü ile Hyakinthos un 167 mitolojik ve dinsel bağı bulunur 168. Hyakinthos'un bu trajik ölümü üzerine hem Sparta hem de Tarentum da birer mezar yapıldığı ve ayrıca bu kahramana kült tahsis edildiği anlatılır 169. Artemis Hyakinthotrophos kültü, yaygın olarak Karia kenti olan Knidos ta görülmektedir. Bu kültün 163 RE, s ; LIMC. II, 1. s. 736 ; Price 1978, s Ovidius 1985, s. 162, Grimal 1997, s.300 ; Robert 1949, s. 114 ; Farnell 1896, s Nilsson 1971, s.558 ; Price 1978, s. 160 ; Willets 1962, s LIMC. II, 1. s Graves 1958, s Nilsson 1971, s

41 Knidos a Dorlar tarafından getirildiği ve ününün Miletos a kadar yayıldığını bilinmektedir Artemis İocheaira (Ιοξϒαιρα) Artemis in bu epiteti okları yağdıran anlamına gelmektedir. Artemis İkizi Apollon ile birlikte okçu tanrıça olarak bilinmektedir 171. Artemis in tepelerde avlanması, onun doğal bir aktivitesidir. Hayvanları avlamak, ok atmak onun sevdiği işlevlerdir. Vahşi hayvanları avlamayı çok sevmesine karşın İliad 172 ve Odyssey de 173 okları insanları hedef almıştır Artemis Karyatis (Καρυάτις) Karyatis sözcüğü, fındık ağacı anlamına gelmektedir 175. Lakonia nın kuzey sınırında bulunan Karyai de Artemis Karyatis e ait bir tapınak bulunmaktadır 176. Bu tapınak Argos ve Tegea nın yakınında yer almaktadır 177. Karyai kenti halkı tarafından Artemis Karyatis tapınağının kuruluş hikayesi 170 Robert, 1949, s.l Cohen 1994, s Homeros, İly. XXIV Homeros, Odys. V. 123, XV. 410, Gantz 1993, s. 97, West 1995, s Pausanias, II. s. 263 ; RE 1895, s ; Graves 1958, s. 160, 234 ; Blundell and Williamson 1998, s Blundell-Williamson 1998, s

42 anlatılmaktadır. Bu hikayeye göre; ilk olarak Dionysos un eşlikçisi Artemis tarafından öldürülür. Sonra, Sparta kralı Dion a misafir olan Dionysos orada, iki kız kardeş tarafından korunan kralın kızı Karya ile birleşir. Dionysos un bu tavrına karşı, Artemis kız kardeşleri taşa, Karya yı da fındık ağacına dönüştürerek, Taygetos dağlarına yollar. Bu hikaye, Sparta halkına Artemis tarafından anlatılmıştır. Bunun sonucu olarak da Spartalılar, Artemis Karyatis tapınağını kurmuşlardır. 178 Karyai kentinde, her yıl tanrıça onuruna festivaller yapıldığı ve bu festivallerde Spartalı genç kızların kült dansları yaptığı bilinmektedir 179. Pausanias, Karyai de, Artemis Karyatis tapınağında, Artemis in bir heykeli olduğundan, söz etmektedir Artemis Kelbessis (Κϒλβεσσιω) Artemis Kelbessis, ormanlık vadilerde ikamet eden av tanrıçası anlamı taşımaktadır 181. Tanrıçanın bu epiteti sadece, Anadolu da Pisidia bölgesindeki Termessos antik kenti egemenlik alanında bulunan Kelbessos antik yerleşmesinde görülmektedir. Burada yaşayan halk, yaşadıkları kentin adı olan Kelbessis i tanrıçaya vererek Artemis Kelbessis olarak tapınmışlardır. Kentte, Artemis Kelbessos epitetine üç ayrı mezar yazıtı üzerinde rastlamaktayız. Yazıtlarda mezar cezalarından söz edilmekte ve ilan edilen mezar cezasını 178 Seaford 1988, s Wide 1893, s. 102 ; Haynes 1979, s Pausanias, II, s Heberdey 1929, 6, dipnot: 1 ; Heberdey 1934, s

43 tahsile yetkili vezne olarak Artemis Kelbessis tapınağı gösterilmektedir. Bu kayıtlardan, tanrıçanın burada Artemis Kelbessis (Kelbessos Artemis i) olarak kutsandığı açık bir şekilde anlaşılmıştır 182. Ayrıca taştan bir adak parçası üzerindeki yazıtta da Artemis Kelbessis ismi geçmektedir. Alt kısmı bir defne çelengi tasviriyle süslü parçanın üst kenarında üç satırlık bir yazıt yer almaktadır. Yazıtta; kabın Trokandas adlı bir şahıs tarafından Artemis e adandığı yazmaktadır Artemis Kindyas (Κινδψασ) Karia bölgesi kentlerinden, Bargylia-Kindya nın yerel tanrıçasıdır 184. Artemis Kindyas, Bargylia-Kindya kentinin kurucu ve koruyucu tanrısı olarak tapınım görmüştür 185. Kentte tanrıçaya ait bir tapınak bulunmaktadır. Tapınak alanı içinde bulunan bir adak yazıtı Artemis Kindyas a adanmıştır Artemis Klaria (Κλαρία) İonia bölgesinde, Klaros kentinde görülen bir külttür. Klaros ta Apollon un Helenistik ve Roma tapınağının kuzeyinde, Artemis Klaria ya 182 Çelgin 2003, I. s Heberdey 1929, 113; TAM III/l no LIMC. II, 1. s. 763 ; RE, s ; Jucker 1965, s. 135 ; Fleischer 1973, s. 225 ; Merkelbach 1978, s. 1 ; Le Rider 1990, s. 547, Jucker 1965, s. 135 ; Robert 1970, s Cousin-Diehl 1889, s no.5 ; Bas-Waddington 1972, s. 136, no

44 ithaf edildiği kanıtlarıyla belli olan Küçük bir İon tapınağın parçaları bulunmuştur 187. Her iki tapınağın karşılarında da dikdörtgen biçimli sunaklar bulunmuştur 188. Artemis tapınağı karşısındaki sunağın arkasında bir kadın heykeli bulunmaktadır. Bu kadın heykelinin üzerine Timonax, Thedoros un oğlu beni ilk rahip olarak Artemis e kutsallaştırdı. ifadesi oyularak yazılmıştır. Bu yazıttan dolayı bu tapınağın Artemis e ait olduğu açığa çıkmıştır Artemis Knakalesia-Knakeatis (Κνακαλεσια Κνακεατισ) Yunanistan Arkadia da, Kaphyai kentinde Artemis Knakalesia- Knakeatis in bir kültü ve tapınağı vardır. Bu tapınak, Kaphyai kentinin yakındaki Knakalos dağında yer almaktadır. Bu dağda Artemis Knakalesia onuruna her yıl festivaller yapıldığı bilinmektedir 190. Ayrıca, Yunanistan da Olympia ve Orchemenos kentlerinin güneyinde yer alan Tegea da Artemis Knakeatis e küçük bir tapınak yer almaktaydı 191. Kazılar sonucu ele geçen sütun başlıklarından, bu tapınak, İ. Ö. 6. yüzyılın 2. yarısına tarihlendirilmiştir Parke 1903 s N. Şahin 2002, s Parke 1903 s Alcock-Osborne 1994, s. 224, 225 ; Stiglitz 1967, s Pausanias, VIII 53, 11 ; RE, s ; Kastner 1990, s. 254, 256 ; Klein 1998, s. 362 ; Hollinshead 1999, s Barletta 1990, s. 50, 56 26

45 29. Artemis Koraza veya Koranza (Кώραζα - Кώρανζα) Elimizdeki dört yazıttan hakkında bilgiler edinebildiğimiz Koranzalı Artemis, adını Karia kentlerinden Stratonikeia nın demoslarından biri olan Koranza dan almıştır 193. Koronza yerleşimi, Stratonikeia nın bir mahallesiydi ve bugünkü Turgut (Leyne) kasabasında yer almaktaydı 194. Stratonikeia nın beş büyük demosundan biri olan Koranza, o dönemde iki arkhon ile yönetilen demoslara ayrılmış ve kendine bağlı köyleri olan bağımsız bir kent olduğu, bu iki yazıtla ortaya çıkmıştır. Buradan da diğer dört demostan bazılarının veya hepsinin, Koranza gibi, Stratonikeia nın İ. Ö. 3. yüzyılda kuruluşundan önce bağımsız birer kent kimliği taşıdıkları sonucunu çıkarabiliriz 195. İki yazıtta Koraza olarak geçen demos adı, yeni iki yazıtta nü lü(v) biçimiyle Koranza olarak geçmektedir. Koranza yazılış biçimi İ. Ö. 4. yüzyılın başı ve sonlarına tarihlenen yazıtlarda görülmektedir 196. Koranza kentinin en önemli kültü olan Artemis ve Apollon, yazıtlardan anlaşıldığı kadarıyla geç Roma Dönemi ne kadar devam etmiş, İ. Ö. 2. yüzyılda Lagina da, Hekate tapınağının inşaasıyla önemini yitirmiştir. Artemis Koraza veya Koranza kültünde rahiplerin yanı sıra rahibelerin de görev yaptığı ve görev sürelerinin yaşam boyu olduğu yazıtlardan anlaşılmaktadır Ç. Şahin 1973, s Strabon, XIV. 2, Ç. Şahin 1973, s Robert 1970, s Deschamps-Cousin 1888, s no

46 30. Artemis Korythalia (Κορυθαλία) Artemis Korythalia 198 erkek çocukların koruyucusudur. Sparta da Artemis Korythalia ya ait bir tapınak vardır 199. Tanrıça onuruna Sparta da ayinler yapılırdı. Bu ayinlerde erkek çocuklar, bakıcıları tarafından getirilir ve bir domuzu emmesi sağlanırdı Artemis Kourotrophos (Κουροτρόφος) Kourotrophos, çocuklara bakan anlamına gelmektedir 201. Artemis Kourotrophos, cinsiyet ayrımı yapmadan bütün küçük insan ve hayvanların korumasını üstlenmiştir. Buradaki görevi insan ve hayvanları yetişkinliğe erişene kadar büyütmek ve olgunlaştırmaktır 202. Tanrıçanın doğasında bulunan Kourotrophos özelliğini, onun savaştaki rolü ile de açıklayabiliriz. Tanrıça bu epitetiyle, genç erkekleri eğiterek gelecekte savaşçı olmaya hazırlar. Onlara eğitimlerinde zalimce şiddetli talimler yaptırırıp, değişik savaşma teknikleri öğretir. Bu yüzden gençlerin askeri eğitimi, tanrıçanın Kourotrophos özelliğini taşır. Bu özelliğin içinde büyütme, eğitme ve geleceğin askerleri olarak 198 Nilsson 1906, s. 490 ; Harrison 1963, s. 503 ; Stiglitz 1967, s. 109 ; Lloyd-Jones 1983, s Dawkins 1929, s Price 1978, s Fontenrose 1988, s. 163 ; Rose 1958, s Vernant 1991, s

47 disipline etmektir 203. Attika kıyılarının doğusunda prasiai nın biraz kuzeyinde bulunan Brauron kentinde bulunan bir pişmiş toprak heykel, Artemis in Kourotrophos özelliğini yansıtmaktadır. Belden yukarısı korunmuş heykelde tanrıça kucağında küçük bir çocuk tutmaktadır 204 (resim 8). 32. Artemis Kynegetis (Κυνηγέτι) Artemis Kynegetis, köpek süren anlamına gelmektedir. Tanrıçanın bu epitheti sadece Lykia bölgesinde görülmektedir. Bölgede ele geçen, tanrıçaya adanmış pek çok stel üzerindeki yazıtlarda, Artemis Kynegetis e ifadesine rastlanılmaktadır. Tanrıça daima epitethonu Kyngetis le karşımıza çıkmaktadır. Epitethon ilk defa, bir stelin üzerinde KYNH kısaltmasının görülmesi üzerine Kynegetis olarak tanımlanmıştır 205. Bu kısaltmanın doğru tamamlandığı, epitethonun tam olarak yazıldığı başka bir stelin sonradan ele geçmesi ile saptanmıştır 206. Stel üzerindeki görülen tanrıça, mızrak, ok ve yay taşımaktadır. Artemis Kynegetis kabartmalarda, avda rol alan aktif bir tanrıça olarak görülmektedir Vernant 1991, s. 245, 204 LIMC. II, 1. s. 676, no Brixe 1965, s Robert 1983, s N. E. A. Şahin 2002, s

48 33. Artemis Laphria (Λαφρία) Artemis Laphria, avcı ve ganimeti paylaştıran olarak bilinmektedir. Yunanistan da, Korinth körfezi girişinde yer alan Kalydon da, Artemis Laphria nın kültü ve bir tapınağı vardır 208. Bu tapınak, kıyı düzlüklerine uzanan Laphrion adı verilen bir tepe üzerine kurulmuştur 209. Ayrıca, Artemis Laphria tapınağının yanında Apollon a ait bir tapınak yer almaktaydı. Apollon ve Artemis tapınaklarının arasında tanrıçaya ait bir sunak vardır 210. Artemis Laphria kültü, Korinth Körfezinden Patrae ya kadar yayılmıştır 211. Laphria ismi Kuzey Yunanistan da bulunmaktadır. Korinth körfezi girişinde yer alan Patrae da Artemis Laphria nın bir tapınağı olduğu ve burada Laphria adıyla anılan bir festival yapıldığı bilinmektedir 212. Bu festivalde, Artemis onuruna oldukça fazla kurban adanırdı ki, buda hayvan katliamına dönüşürdü. Bu kurban adama şekli Artemis Trikliaria kültündeki kurban adama şekline benzer 213. Patrae halkı, bu festivalı her yıl Artemis in onuruna kendilerine has yöntemlerle kutlarlardı. Sunağın etrafını hala yeşil olan 4 ayak uzunluğundaki kütüklerle çevrelerlerdi. En kuru olan kütüğü tam ortaya sunağın üzerine yerleştirirlerdi. Açılış seramonisi Artemis in onuruna yapılan muhteşem bir yürüyüşle başlardı. Bakire rahibeler bu kafilenin en arkasında yer alan 208 Pausanias, II. XXXI, 343 ; Dawkins 1909, s. 355 ; Nilson 1923, s. 147 ; Romaios 1949, s. 108 ; Richardson 1984, s. 235 ; Dowden 1989, s Harland 1929, s. 452 ; Graves 1958, s Scully 1962, s Lloyd-Jones 1983, s LIMC. II, 1. s. 641; Krappe 1942, s. 496 ; Powell 1995, s. 471; Alcock 2002, s. 47, 171; Zaidman-Pantel 1992, s. 37; Romaios 1949, s. 108 ; Harrison 1963, s Kearns 1990, s

49 geyikler tarafından çekilen bir arabaya binerlerdi. Kurban hediye etme töreni bir sonraki gün olurdu 214. Halk, hayvanları canlı olarak sunak etrafında yakılan ateşe atarak tanrıçaya kurban ederdi. 215 Bu hayvanlar yaban domuzları, geyik ve karacalar, yavru ayı, aslan ve tilkiden oluşmaktaydı 216. Bu tür festivaller ilk olarak Yunanistan ın merkezinde yapılıyordu, daha sonraları ise Patrae de yaygın şekilde görülmüştür. İmparator Augustus, Artemis Laphria nın bir heykelini Patrae kentine hediye etmiştir 217. İmparatorluk dönemi Patrae kent sikkelerinin üzerinde, omzunda sadağı ile Artemis Laphria nın büstü yer almaktadır Artemis Leukiane (Λευκιανή) Artemis in bu epitheti İonia-Menderes Magnesia sı tanrıçası olan Leukophryne yi çağrıştırmaktadır. Leukiane kelimesinin temiz yürekli, saf kalpli anlamında kullanılmış olduğu ve ayrıca yerel özelliklerini koruyarak Hellenize olmuş ikinci derece tanrılardan biri olduğu düşünülmektedir 219. Bu kültü, Karia kentlerinden Stratonikei nin kutsal alanı 214 Nilson 1927, s. 10 ; Ferguson 1980, s. 37 ; Larson 1995, s Nilson 1923, s. 144 ; Hughes 1991, s. 122 ; Zaidman-Pantel 1992, s Nilson 1923, s. 144 ; Powell 1995, s Nilson 1986, s Agallopoulou 1989, s Deschamps-Cousin 1888, s no 54 31

50 olan Panarama da görmekteyiz. Burada bulunan bir yazıtta Artemis Leukiane adı geçmektedir Artemis Leukophryne (λευκοφρυηνή) Artemis Leukophryne 221, İonia-Menderes Magnesia sının yerel tanrıçası olarak karşımıza çıkmaktadır 222. Bu kentte tanrıçanın ünlü bir tapınağı vardı ve tanrıça adına festivaller düzenlenmekteydi 223. Bu tanrıça karakter bakımından Ephesos Artemis ini anımsatmaktaydı ve kültü de diğer Artemis kültleri gibi başka yerlere yayılmıştı. Descamp-Cousin in belirttiği gibi; Kallimakhos bir yazısında Artemis Leukophryne ye hayat veren bakire demektedir 224. Artemis in Leukophryne epithetini Stratonikeia da ele geçen bir yazıtta da görmekteyiz Artemis Limnatis (Λιμνάτις) Bataklık alanlarına Limnatis denmektedir 226. Artemis Limnatis kültü, bataklık ve bataklık civarında görülmektedir 227. Artemis Limnatis, evlilik ile 220 RE, s ; Deschamps-Cousin 1888, s Pausanias, II. s. 113 Merkelbach 1978, s Strabon, XIV ; LIMC. II, 1. s. 764 ; Merkelbach 1978, s Pausanias, I. s. 135 ; Fontenrose 1988, s. 19 ; Zaidman-Pantel 1989, s Deschamps-Cousin 1888, s.269. no. 54b 225 Turcan 1997, s Thomson, 1983, s Burkert 1985, s

51 de ilgili görülmüştür. Genç kızlar evlenmeden önce tanrıçaya çocukluk eşyalarını sunarlardı 228. Yunanistan da, Sparta ve Messenia arasındaki sınır bölgesinde Artemis Limnatis tapınağı yer almaktaydı 229. Bu tapınakta Tanrıça onuruna festivaller düzenlenmekteydi 230. Bu festivallerde, tanrıça için yapılan ayin sırasında, bazı tapınak hizmetçileri tanrıçanın heykelini kentte dolaştırarak tekrar Artemis Tapınağına taşırlardı 231. Bu festivaller sırasında yarışmalarda yapılmaktadır. Bu yarışmaların amacı, savaşlarda kazanılan ganimetlerin paylaşılmasıdır 232. Artemis, Lakonia da da ayrı bir önem kazanmıştır 233. Tanrıçanın tapınakları hem doğuda hem batıda, sınırları belirleyici olmuştur. Batı sınırında Taygetos dağındaki Artemis Limnatis tapınağı 234, Sparta ve Messina topraklarını birbirinden ayıran sınırı göstermektedir Artemis Lochia (Λοχεία) Lochia, lochos kelimesinden gelmektedir ve anlamı da çocuk doğumudur 236. Artemis Lochia çocuk doğumundan sorumludur 237. Artemis, 228 Seaford 1987, s Pausanias, II. s. 13, 189 ; Rose 1930, s. 200 ; Themelis 1994, s. 141 ; Larson 1995, s Kearns 1990, s Nilsson 1971, s. 23 ; Thomson 1983, s Vernant 1991, s Carratelli 1996, s Alcock 2002, s. 47, 172, Blundell-Williamson 1998, s Lonsdale 1993, s. 167 ; Deacy and Villing 2001, s Decharme 1893, s. 138 ; Rose 1958, s. 113 ; Andrewes 1978, s. 231 ; Price 1978, s. 125 ; Burkert 1985, s.184 ; Blundell-Williamsonn 1998, s

52 doğum tanrıçası Eileithyia ile ilişkilendirilmiştir 238. Doğumdan başlayarak kızların olgunluğa erişmesine kadar tanrıçanın sorumluluğu devam eder. Kızlar evlenip doğum yaparken bu sorumluluğunu tekrar almaktadır 239. Anne adayları yani doğum yapmak üzere olan kadınlar Artemis in yardımını alırlar 240. Ege Deniz indeki Delos adasında, Kynthos dağının doğu yamacında bulunan kutsal bir alan, Euripides in İphigeneia in Tauris inde 241 anılan Artemis Lochia nın kutsal alanı olarak tanımlanmıştır. Burada bir düzineden daha fazla adak levhasının parçaları bulunmuştur. Parçalardan bir tanesi Klasik Dönem sonuna tarihlendirilmiştir. Korunan parçaların birleştirilmesiyle ortaya çıkan adak levhasında silindir bir sunağa kurban sunulmaktadır. Üç küçük çocuk, bir hizmetçi ve elinde meşaleyle Artemis ayakta tasvir edilmiştir 242. Kuzey Yunanistan da, Malis ve Akhaia Phthiotis kentleri arasında, sınır kenti olan Ekhinos kentindeki Artemis kutsal alanında bulunan bir adak kabartmasında, Artemis in Lochia özelliği tasvir edilmiştir; Yeni doğum yapan bir kadın, ayakta elinde meşaleli betimlenen Artemis e, bebeğini sunmaktadır. Anne böylece tanrıçaya teşekkürlerini sunarak, çocuğunun ilahi koruma altında yetişmesini dilemektedir Guithrie 1955, s Vernant 1991, s Versnel 1981, s Euripides 1963, s Van Straten 1995, s Blundell-Williamson 1998, s

53 38.Artemis Lyaia (Λψαια) Sicilya adasında yer alan Syrakusa da, Artemis Lyaia kültü görülmektedir 244. Syrakusa kentinde Artemis Lyaia için festivaller düzenlendiği, bu festivallerde şarkı söyleyip dans edenlerin geyik boynuzlu başlıklar taktığı bilinmektedir Artemis Lykiea (Λυκεία) Artemis Lykiea, kurt tanrıça olarak tanımlanmaktadır 246. Lykeia epitheti Apollon un Lykeios epitetiyle yakından ilgilidir. Lykeios erkek için, Lykeia ise dişi için kullanılan bir epitet olmalıdır. Farnell in belirtiği gibi; Pausanias bir yazısında Hippolytos un kurtları öldürdüğünü, Artemis in de bu yüzden onu cezalandırdığını yazmıştır 247. Argolis kentlerinden, Troizen de bu epithetle bir kült ve tapınağının olduğunu bilinmektedir 248. Troizen in Roma İmparatorluk Çağı sikkeleri üzerinde, Artemis in elinde bir kurt başı tutar vaziyetteki tasvirleri mevcuttur 249. Ayrıca, Anadolu da Didyma kutsal 244 Hanfmann 1947, s. 93 ; Romaios 1949, s Lawler 1947, s Krappe 1942, s. 493 ; Farnell 1977, s Farnell 1907, s Pausanias, II. 31, s. 4 ; Lucas 1946, s. 68 ; Dowden 1989, s Head 1963, s

54 alanında, Apollon tapınağının güney doğu köşesinde bulunan bir sunak parçasında, Artemis Lykeia adı yazılıdır Artemis Lysizonos (Λυσίζϖνοω) Lysizona gevşek seyrek örülmüş kemer anlamına gelmektedir 251. Artemis Lysizonos, evlenecek kadınların bellerine bağladıkları kemerle ilişkilendirilmiştir. Çünkü kadınlar, bu kemeri bağlamakla, tanrıçanın kendilerini koruyacağına inanmaktadırlar 252. Artemis Lysizonos genç kızların koruyucusudur 253. Evlilik yaşına gelen kızlar gelenek olarak giysilerini, kemerlerini, oyuncak bebeklerini ve müzikal aletlerini adak olarak tanrıçaya sunarlardı 254. İ. Ö. 5. yüzyıl ortalarına tarihlenen kırmızı figürlü bir lekythos üzerinde, bu sunu olayı tasvir edilmiştir. Bir kadın elinde meşalesi yay ve okları ile duran Artemis önünde kemerini çözmektedir 255 (Resim 9). Bu kültü, Yunanistan ın Atina kentinde görmekteyiz Rehm-Richard 1958, s Bell 1989, s Blundell-Williamson 1998, s Versnel 1981, s McC 1920, s. 36 ; Versnel 1981, s Versnel 1981, s RE, s

55 41. Artemis Mounychia (Μουνιχία) Genç erkekler Artemis Mounychia ile ilgilidir. Tanrıça genç erkeklerin erkekliğe adım atmalarından sorumludur. Ergenliğe geçiş törenlerinde erkekler avcı kıyafeti giyerek, Palmiyeli bir sunak önünde tanrıça için içki sunarlar 257 Artemis Mounychia 258 onuruna Attika daki Salamis te her yıl festivaller yapılmaktaydıı 259. Atina daki Mounichion ayının adı Artemis Mounychia ayinlerinin ilkbahar sonlarına doğru yapıldığını gösterir 260. Artemis Mounychia, tıpkı Artemis Brauronia kültünde olduğu gibi genç kızları evliliğe ve anneliğe hazırlar 261. Atina da bakire kızlar, evlenmeden önce, Artemis Mounychia ya giderek kutsanmaktaydı 262. Bu bakire kızlar, tanrıçanın sunağı önünde, ayı postu giyerek danslar etmekteydi 263. Atina kentinin limanı olan Peiraeus ta Artemis Mounychia nın bir tapınağı bulunmaktaydı 264. Bu kültü İonia kenti olan Ephesos un güneyinde yer alan Pygela 265, Troas bölgesi kenti Plakia da ve Mysia kenti Kyzikos da da görmekteyiz Sourvinou-Inwood 1991, s. 129 ; Marinatos 2000, s Suculy 1962, s. 88 ; Kahil 1991, s.518 ; Harrison 1991, s. 71 ; Hughes 1991, s ; Ferguson-Nock 1944, s. 103 ; Blundell and Williamson 1998, s. 31 ; Whitley 2001, s Gardner 1881, s. 316 ; Long 1936, s. 592 ; Boardman 1992, s Dowden 1989, s. 42 ; Boardman 1992, s Keuls 1990, s Burkert 1985, s Lloyd-Jones 1983, s. 91 ; Hamilton 1989, s Pausanias, I. s. 7 ; Lodlow 1883, s. 200 ; Kahil 1981, s. 254 ; Lloyd-Jones 1983, s. 91; Bell 1989, s. 214 ; Hughes 1991, s Strabon, XIV ; Sevin 2001, s Thomson 1983, s

56 42. Artemis Mysia (Μυσία) Artemis Mysia, ölüm ve veba tanrıçasıdır. Artemis Mysia fare ile ilişkilendirilmiştir. Fareler, Artemis kültünde hiçbir zaman kutsal hayvanlara dahil olmamıştır. Bunlar vebaya yol açan hayvanlardır ve bu yüzden bu korkunç hastalığın sembolüdürler. Artemis Mysia, cezalandırılan, ceza olarak felaket ve veba gönderen tanrıça anlamına gelmektedir. Arkadia da Lusoi de farelerin içinde yaratıldığı bir pınar vardır. Burada Artemis Mysia nın kültü vardır Artemis Nana-Nanaia (Νανα Ναναια) Artemis Nana-Nanaia, Dura-Europos 268 kentinin baş tanrıçası olarak karşımıza çıkmaktadır 269. Dura-Europos kentinde, Artemis Nana nın bir tapınağı ve kültünün olduğu bilinmektedir 270. Mezopotamya da, Sümer ve Akkad krallıklarında, oldukça önemli bir yere sahip olan tanrıça Nana, güneş tanrısı Šamaš ın kız kardeşi, Ay tanrısı Sin kızı olarak bilinmektedir. Avcı kişiliği ile ön plana çıkan Nana, Artemis ile bir tutulmuş ve Artemis Nana epitheti altında tapınım görmüştür. Artemis Nana kültü, Helenistik ve Roma dönemlerinde, Fırat vadisinde, İran ve Ermenistan da yaygın olarak 267 Krappe 1944, s Bugünkü Suriye topraklarında, Fırat nehri kenarında kurulmuş olan antik kent. Bkz. Stillwell 1976, s Azarpay 1976, s Cumont 1927, s. 270 ; Rostovtzeff 1935, s. 58 ; Fowler 1937, s

57 görülmektedir 271. Parth kralı II. Mithridates (İ. Ö ) dönemi ait bronz bir sikke üzerinde, Artemis Nana elinde yayı, sırtında sadağı ile resmedilmiştir 272 (Resim 10). 44. Artemis Oinatis (Οìνωάτις) Peleponnes-Argolis in kuzey bölgesindeki Oenoe kentinde görülen bir külttür 273. Oenoe halkını, yaşadıkları kentin adını, tanrıçaya vermişlerdir 274. Bu kentte, Artemis Oinatis in tapınağı yer almaktadır. Bu tapınakta, tanrıça onuruna ayinler düzenlenmektedir. Ayinlerde bakireliğini kaybetmiş ve evli kadın olma statüsünü kazanmamış kızlar geçici bir süre kentten uzaklaştırılır ve dağda kalırdı. Bu tapınakta arınma ayinleri yapılarak tekrar topluma kazandırırlardı Artemis Oraia (Οραια) Artemis Oraia, olgunlaştıran tanrıça olarak tapınım görmüştür. Bu olgunlaştırma da daha çok embriyoların ve meyvelerin olgunlaşması ile ilgilidir. Artemis Oraia Yunanistan ın Atika bölgesinde Peiraeus kentinde 271 Azarpay 1976, s. 536, Azarpay 1976, s Dowden 1989, s Bell 1989, s Dowden 1989, s

58 görülen bir külttür. Bu kentte, Artemis Oraia ya ait bir tapınak ve sunağın olduğu bilinmektedir Artemis Orthia (Ορψία) Yunanistan ın Sparta kentinde oldukça yaygın olan bir külttür 277. Sparta da, Artemis Orthia ya ait bir tapınak vardır 278. Bu tapınak aynı zamanda Artemis Limnaia nın yeri anlamında Limanian tapınağı olarak da bilinirdi. Bu Göl hanımı anlamı taşırdı 279. Sparta daki Artemis Orthia tapınağında bulunan, İ. Ö. 8. yüzyıl tarihli bir adak bize, tanrıçanın hayvanların efendisi, çocuk doğumu tanrıçası, verimlilik ve evlilikten sorumlu tanrıça özelliklerini yansıtmaktadır 280. Bilinen Artemis Orthia tipi, ayakta durmakta, uzun bir peplos giymiş, belinde kemer, başında polos, kolları yanda vücuda yapışık şekildedir 281. Eurotas ırmağı kıyısında yer alan tapınaktaki kazılarda pek çok küçük kadın yontusu bulunmuştur. Burada bulunan bir yontu, Ephesos da bulunan Ephesos Artemis yontusuna çok benzemektedir. Uzun bir peplos giymiş, belinde kemer, başında uzun bir polos, kollar yanda 276 Mitsos 1949, s Elderkin 1940, s. 56 ; Pichard 1948, s. 77 ; Romaios 1949, s. 174 ; Hölscher 1972, s. 79 ; Sourvinou-Inwood 1991, s. 94 ; Zaidman-Pantel 1992, s. 217 ;Tsetskhladze 1999, s. 280 ; Alcock 2002, s. 47, 72 ; 278 Pausanias, I. XXIV, 377 ; Thompson 1909, s. 286 ; Dawkins 1909, s. 358 ; Romaios 1949, s. 174 ; Graves 1958, s. 290 ; Vernant 1991, s. 212 ; West 1995, s. 62 ; Pedley 2005, s Scully 1962, s Goodison-Morris 1998, s LIMC. II, 1, s. 631, no

59 vücuda yapışık şekildedir 282. Tapınağın doğusunda İ. Ö. 8. ve 6. yüzyıl ile Roma dönemi ait üç adet sunak vardır. Bu sunaklar birbirini takip eder şekilde yerleştirilmiştir 283. Artemis Orthia sunağında 284 Sparta lı gençler kanlı ayinler yaparlardı. Gençler sunakta kırbaçlanırlardı. Sparta halkının katıldığı Artemis e kurban adama sırasında insanlar kavga ederler ve kan dökülürdü. Pek çoğu sunakta ölürdü. Kahin Hereupon, Spartalılara sunağın insan kanıyla sulanmasını söyler ve bu çoğunluk tarafından kabul edilerek insan kurban adağı, bir gelenek olarak başlar. Fakat daha sonra insan kurban etme geleneğini insan kırbaçlanma şeklinde değiştirmiştir. Çünkü bu şekilde de kan dökülebiliyordu 285. Bu kırbaçlanma olayı bir dayanaklılık testi olarak da görülüyordu. Erkek çocuklar kutsal tanrıça yontusunu kucağında tutan rahibeler önünde kırbaçlanıyordu 286. Ayrıca bu tapınakta, Artemis in öncülük ettiği ayinler yapılırdı. Bu dinsel kan akıtmaya Diamastigosis denmektedir 287. Artemis sunağında genç erkeklerin ikiye ayrılarak gerçekleştirdikleri yarışmalar vardı. Bu yarışmalarda; grubun biri sunağı korur, değer grup ise sunakta bulunan peyniri çalmaya çalışır. Çalmaya çalışan grup, tanrıçaya ait bir şeyi almaya çalışan kötüleri, diğer grup ise bu kültü 282 Dawkins 1929, s Scully 1962, s Artemis Orthia sunağı ve çevresinde İngiliz Arkeologlar tarafından yapılan kazılarda, Artemis e adak olarak sunulmuş yüzlerce pişmiş topraktan ve bronzdan figürün ele geçirildiği görülmektedir. Bkz. ; Cotterill 1996, s.101 ; Whitley 2001, s Andrewes 1978, s. 208 ; Hughes 1991, s. 79,80 ; Jarde 1996, s Thomson 1983, s Lonsdale 1993, s

60 kuran tanrıçanın yanındaki kişileri temsil etmekteydi 288. Messenia kentinde de Artemis Orthia nın bir tapınağı vardır 289. Kazılar sonucunda bu tapınağa ait, üzerinde Artemis in büstünün yer aldığı bir antefix bulunmuştur Artemis Panamara (Πανάμαρα) Sadece Anadolu da, Karia kentlerinden Stratonikeia nın kutsal alanı olanı olan Panarama da bulunan bir yazıtta, Panamaralı Artemis adına rastlıyoruz 291. Tanrıların anası olarak kabul edilen ve kültü çok yaygın olan bu tanrıçanın birçok özelliğinin, kendi tanrıçalarıyla gösterdiği benzerliklerden dolayı (synkretizm) birleştirilmiş yerel bir tanrıçadır. Antoninus dönemine tarihlenen bir yazıtta Panamaralı Artemis in yaşam boyu rahibeliğini yapan Myonides in kızı, Loboldalı Tatarion Polyneike Apphia nın kent meclisi ve halkı tarafından onurlandırıldığını öğreniyoruz Lawler 1944, s. 26 ; Burkert 1985, s Price 1978, s Themelis 1994, s Diehl-Cousin 1887, s. 147, no Laumonier 1938, s

61 48. Artemis Peldekeitis (Πελδεκείτις) Yalnızca, Karia kentlerinden Stratonikeia da bulunan bir yazıtta geçen Peldekeitis epitheti 293 hakkında ne yazık ki hiçbir bilgimiz bulunmamaktadır. Ancak Halikarnassos yazıtlarında geçen Peidekos un ve Mylasa yazıtlarında geçen Pelekos veya Pellekos un, Mysia Bölgesindeki Pelekos dağ adından yola çıkarak, yerel bir ad olduğunu söyleyebiliriz Artemis Pergaia (Περγαìα) Pamphylia bölgesindeki Perge kentinin yerel tanrıçasıdır 295. Eski ana tanrıça kavramı, göçler sonucu batı ve güney Anadolu topraklarına yerleşen Yunanlıların tanrıları ile karışmış ve Hellen etkisinin artmasıyla Yunan tanrıları ile yer değiştirmiştir. Bunlarda ortak, akraba özellikler zaten mevcuttu, böylelikle Anadolu'nun birçok yerlerinde çeşitli yerli adlar altında eski ana tanrıça kültü devam etmiştir. Perge Artemis i de bu eski yerli tanrıçalardan biri olup Hıristiyanlığın yoğunlaşmasına kadar bu bölgede uzun süre önemini korumuştur. Perge de tanrıçaya ait bir tapınak yer almaktaydı ve tapınakta tanrıça onuruna törenler yapılırdı Deschamps-Cousin 1888, s no Syll, 3, no. 46, satır 95.; Cook 1925, s LIMC. II, 1. s. 765 ; Merkelbach 1978, s. 2 ; Pack 1989, s Strabon, IV ; Detienne-Vernant 1989, s

62 Ününün Pamphylia içinde kalmayıp bu bölgenin sınırlarını aştığı ve geniş bir çevreye yayıldığı çeşitli yerlerde bulunan yazıtlardan ve sikkelerden anlaşılmaktadır. Perge de bulunan bir kabartma üzerinde Perge Artemis inin bir tasviri yer almaktadır 297 (Resim 11). Kentte bulunan bir yazıtta Perge Tanrıçasına ibaresi geçmektedir. 298 Karia kentlerinden Halikarnasos ta bulunan bir yazıtta, Artemis Pergaia ismi geçmektedir 299. Roma İmparatorluk devri Perge sikkelerinde tanrıça çoğu zaman iki sütunlu, bazen dört sütunlu bir tapınak içerisinde betimlenmiştir 300. Perge Artemis ini giymiş olduğu yüksek kalathos ve bir tapınak içerisinde resmedilmesinden dolayı kolayca tanımak mümkündür Artemis Perasia (Περασία) Artemis Perasia 302 (Artemis Persike) 303 kültü, büyük olasılıkla Artemis Anaitis kültü ile aynıdır 304. Anahita, Hellen Artemis i gibi suların tanrıçası olduğu kadar Ephesos tanrıçası gibi toprağın bereketini sağlayan, insan, hayvan ve bitki hayatına da nezaret eden tanrıçaydı 305. Kilikia bölgesinde bulunan Hieropolis-Castabala antik kentinde Artemis Perasia kültü 297 Onurkan 1969, s. 306,307, Kaygusuz 1980, s CIG Pace 1923, s Akarca 1949, s Strabon, XII. s. 537 ; Bent 1890, s. 235 ; Dupont-Sommer 1964, s ; Pascal 1976, s Hanfmann 1983, s Romaios 1949, s. 112 ; Wallenfels 2001, s Çelgin 1986, s.44 44

63 görülmektedir 306. Kentte ele geçen bir yazıtta, Artemis Perasia ismi geçmektedir 307. Ateş taşıyan adıyla yazıtlarda sunuda bulunulan Artemis Perasia nın atribüsünün meşale olduğunu sikkelerden öğrenmekteyiz. Artemis Perasia kültü, İ. Ö. 2. yüzyılda yaygın şekilde görülmektedir Artemis Philoparthenos (Φιλοπαρψϒνοω) Artemis Philoparthenos ismine, V. Çelgin in belirttiğine göre; Termessos antik kentinde Artemis i kutsamak amacıyla dikilmiş bir adak heykeli üzerindeki yazıtta rastlamaktayız. Yazıtta bir rahip adı, bir kült görevlisi ünvanı veya tapınakla ilgili herhangi bir unsur içermemesi dolayısıyla tek başına bir kültün varlığının kanıtı sayılamayacağından, şimdilik, Artemis i Philoparthenos lâkabı altında kutsamak amacıyla, tanrıçaya kentin gösterdiği saygının bir ifadesi olarak yapılmış resmi bir adak olmaktan öteye gitmemektedir Bent 1890, s Robert 1964, s Sayar 1999, s Çelgin 2003, s

64 52. Artemis Phosphoros (Φϖσφ ροω) Phosphoros 310 sabah yıldızının ismidir. Bu yıldızın diğer ismi de Heosphoros tur. Meşela (ışık) taşıyan tanrıça anlamına gelmektedir. Artemis geceleri avlanırken meşale taşımaktadır 311. İ. Ö. 3. yüzyıla ait bir yazıtta, taşları keserek ya da balta ile yontarak yapılan Phosphorion adlı bir binadan söz edilmektedir 312. Bu bina, çok büyük ihtimalle Phosphoros adlı tanrıya ait bir tapınaktır. Bu isim sabah yıldızından dolayı bir erkek tanrıyı temsil etmekle beraber aynı zamanda Artemis veya Hekate nin bir epitetidir. Bu iki tanrıçaya da hem Milet, hem de Didyma da tapınılmıştır. Bu yüzden Tuchelt ve diğer bazı araştırmacılar 313 Phosphorion un tanrısının Artemis Phosphoros olduğuna inanırlar Artemis Potnia Theron (Ποτνια Τηερον) Tanrıçanın Potnia Theron epiteti, onun her şeyden önce doğa tanrıçası yönünü açığa vuran ve kendisini Girit in Hellen öncesi Doğa Tanrıçası Rhea ile Eski Önasya-Anadolu Doğa ve Bereket Tanrıçası, Tanrılar Anası Kybele ye yaklaştıran, hatta özdeş kılan bir sıfattır. Potnia Theron, yani hayvanların efendisi 315 bir çift vahşi hayvanla bunların arasında duran bir tanrıçadan 310 Bremmer 1994, s. 17 ; Alcock, 2002, s. 47, Farnell 1896, s. 458 ; Ellinger 1984, s Tuchelt 1973, s Tuchelt 1973, s , ; Fontenrose, 1981, s Farnell 1896, s Nilson 1923, s. 148 ; Krappe 1942, s. 497 ; Lawler-Kober 1945, s. 104 ; Lawler 1947, s. 46

65 oluşur. Hayvanlar genellikle aslandır ama kuş, geyik ya da grifon gibi fantastik hayvanlarda olabilir. Potnia yani egemen kadın, bir doğa ve güç simgesidir 316 (Resim 12) Potnia tipini ikonografik olarak incelemek gerekirse, Greklerde İ. Ö. 8. yüzyıl sonu İ. Ö. 7. yüzyıl başlarında tanrıça, kanatlı formu ile görülmektedir. Bu kanatlı tip, yaygın olarak Suriye de görülmesine karşın, başlangıç yeri olarak Grekler gösterilmektedir. İ. Ö. 7. yüzyıl Potnia tipinde tanrıça bir peplos veya chiton giymiş, saçları dikey şekilde kazıma ile gösterilmiştir. Yüz ise sıklıkla Dedalik görünümdedir. İki elinde boğazlarından kuşları tutmaktadır. Potnia tipi, Helenistik dönemde Ege nin inançları ile birleşerek kanatlı tipinin yanı sıra, kanatsız olarak da yeni bir form olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tipte ise bazı örneklerde, kolları yukarı kalkmış şekildedir, ellerinde ise bitki tutmakta ve iki yanında kuşlar durmaktadır 317. Doğu Akdeniz-Ege havzalarında çok eski ve köklü bir geleneğin temsilcisi olarak karşımıza çıkan Potnia Theron epithetli Artemis e Hellen dünyasının birçok yerinde saygı gösterilmiştir. Bu epiteti tanrıçanın değişik hayvanlarla olan yakından ilişkisi anlatılmıştır 318. İonia kentlerinden, 89 ; Rose 1958, s. 113 ; Pearson, 1966, s. 8, ; Zaidman-Pantel 1992, s. 5 ;Lonsdale 1993, s. 181, ;, ; Bremmer 1994, s. 17 ; Cohen 1994, s. 697 ; Goodison-Morris 1998, s. 48 ; Marinatos 2000, s. 92, Chittenden 1947, s ; Roller 1999, s LIMC. II. 1, s. 739, 740. no West 1995, s. 60, 95 47

66 Smyrna da ele geçen fildişi bir kabartma üzerinde Artemis, Potnia tipinde gösterilmiştir 319 (Resim 13). 54. Artemis Pythié (Πυθìα) Artemis Pythié kaynak suları ile ilişkilendirilmiştir. Bu ilişkilendirme de kaynak sularından tanrıçaya su taşıyan Artemis rahibelerine dayandırmaktayız. 320 Artemis Pythié, Apollon Didymmaeus ile birlikte İonia kenti olan Didyma da tapınım görmüştür 321. Tanrıçanın bu epitetine Didyma kentinde, İ. Ö. 6. yüzyıl ve İ. Ö. 2. yüzyıl tarihlerine ait iki ayrı yazıtta rastlamaktayız Artemis Soteira (Σώτειρα) Artemis Soteira 323, kurtarıcı anlamına gelmektedir 324. Artemis bir savaş tanrıçası olmamasına karşın, savaşların gidişatında üzerine düşen görevi yerine getirmektedir. Bu görev, savaşın kavga ile olan bölümü değildir. Görevi, rehberlik yapmaktır. Savaş sırasında bir kentin yok olma tehdidi ile 319 Kern 1925, s Fontenrose 1988, s Fontenrose 1932, s Fontenrose 1936, s. 55 ; Tuchelt 1973, s Decharme 1893, s. 147 ; Munro 1897, s. 285; Picard 1962, s. 130 ; Fontenrose 1988, s. 159, ; Thomson 1983, s. 334 ; Hansen 1995, s Bremmer 1994, s. 17 ; Sissa-Detienne 2000, s

67 karşılaşması halinde sivilleri korumak için tanrıça, Soteira epiteti ile ortaya çıkarak vahşeti önler. Hegemon epiteti de aynı anlamdadır 325. Megara da Artemis Soteira 326 tapınağındaki festivaller sırasındaki geçit törenlerinde 12 tanrıçanın heykelleri taşınırdı 327. Korint körfezinde Megaris in bir kenti olan Pegae de Artemis Soteira nın bronz bir heykeli bulunmuştur 328. Bu külte, Laconia da, Laconia nın güneyinde Boeae da, Arcadia nın başkenti Megalopolis te, Achaia da, Pellene de, Peloponnes te Troezen 329 kentinde ve Arkadia nın güney batısındaki Phigalia da rastlamaktayiz Artemis Stymphalia (Στυμφαλìα) Stymphalos kentinde Artemis kültü görülmektedir 331. Bu kent, Yunanistan da, Arkadia nın kuzey doğusundaki Kyllene dağı yakınında bulunan Stymphalos gölü kenarına kurulmuştur 332. Burada Artemis Stymphalia ya ait bir tapınak vardır 333. Bu tapınakta, Artemis in ağaçtan bir heykelinin bulunduğu, tanrıça onuruna, festivaller düzenlendiği ve bu 325 Vernant 1991, s Sturgeon 1995, s Fishwick 1993, s. 548 ; Sissa-Detienne 2000, s Bell 1989, s. 215 ; Ellinger 1984, s Bell 1989, s. 65, 155, 174, 217, 223, Stiglitz 1967, s Pausanias, VIII. 22, s. 7 ; Kerényi 1958, s. 166 ; Thomson 1983, s. 332 ; Hughes 1991, s Dowden 1989, s Graves 1958, s. 379 ; Ling 1973, s. 152 ; Deacy and Villing 2001, s

68 festivallerde çeşitli danslar yapıldığı bilinmektedir 334. Artemis tapınağın çatısında Stymphalian kuşları görüntülenmiştir. Tapınağın arkasında, beyaz taştan yapılmış, kuş bacaklı kızların heykellerinin var olduğu bilinmektedir 335. Burada tanrıça, vahşi anası Artemis olarak tanımlanır 336. Stymphalia ismi, Herakles in on iki işinden biri olan Stymphalos Gölü Kuşları mitolojisinde geçmektedir. Mitolojiye göre; Herakles, kuzeni Eurysthenes in verdiği, Stymphalos Gölü Kuşları nı 337 yok etme görevinde, göl kenarında yaşayan ve etrafa zarar veren bu kuşları avlayarak yok etmiştir Artemis Tauropolos (Ταυροπόλος) Artemis in Tauropos 339 (=boğa görünüşlü, boğa bakışlı) epiteti ile ilgili olan Tauropolos, boğaları himaye eden, boğa kurbanlarıyla tapınılan anlamı taşımaktadır. Artemis Tauropolos inancı, erkeklere özgü, gizli bir karaktere sahip olan, bilhassa Makedon ve Diadokh orduları arasında yaygın bir inançtı. Tanrıçanın özellikle Taur lar ülkesi (Tauris) ile Attika bölgesindeki Brauron ve Halai Araphenides de bulunan kültlerinin 340 yanı sıra, Atina da beş yılda bir kutlanan, Tauris Artemis i ile özdeş Artemis Brauronia ya ait şenlikler, 334 Twele 1977, s Dowden 1989, s. 180 ; Benton 1972, s Scully 1962, s. 83 ; Twele 1977, s Bu kuşların gagaları ve pençeleri pirinç kaplama, tüyleri ise insan oklarına karşı dayanıklı idi. Bkz. Macrone 1993, s Grimal 1997, s Schreiber , s. 567 ; Wernicke 1895, s ; Romaios 1949, s. 112 ; Dowden 1989, s. 33 ; Kahil 1991, s. 518 ;Hughes 1991, s. 121 ; Larson 1995, s Rose 1958, s. 87 ; Hollinshead 1985, s

69 Iphigeneia Mythosuyla da 341 ilişkili olarak, insan kurbanı dahil kanlı unsurlar içermektedir 342. Tanrıçanın en önemli kült merkezinin Kırım Yarımadası nın (Taurike Khersonesos) güneyindeki Taur lar ülkesinde olması nedeniyle Taurike (=Tauris'li) ve Tauro epitetleriyle ilişkilendirilerek, Tauris e giden veya Tauris te onurlandırılan olarak da yorumlanmak istenmiştir. Artemis Tauropolos böylece, Tauris Artemis i olarak kabul görmeye başlamıştır 343. Atina nın 25 km uzağında Artemis Tauropolos festival alanında tanrıça onuruna festivaller düzenlenirdi 344. Festivallerde boynu bir bıçakla çizilen bir erkeğin birkaç damla kanının sunağa akması gerekiyordu 345. Brauron un 10 km. kuzeyinde Halai de Artemis Tauropolos kültünü görmekteyiz 346. Brauron da bulan iki adet rölyef üzerinde Artemis Tauropolos ve boğa görülmektedir. Profilden verilen boğa üzerinde oturan tanrıçanın yüzü profilden, gövdesi ise önden betimlenmiştir 347 (Resim 14). 58. Artemis Throsia (Τηροσια) Yunanistan Thaselya daki Aulis kentinde, Artemis Throsia kültü görülmektedir 348. Artemis Throsia, evlilik çağına gelmiş ve Nebreia diye 341 Euripides 1963, s. 24 ; Philippart 1925, s Schreiber , s. 567 ; RE, s Schreiber s Lonsdale 1993, s Rose 1958, s. 87 ; Burkert 1985, s. 150 ; Powell 1995, s. 471 ; Marinatos 2000, s Dowden 1989, s. 33 ; Kahil 1991, s. 518 ;Hughes 1991, s. 121 ; Larson 1995, s LIMC. II. 1. s. 674, no. 700, Sourvinou 1971, s. 340 ; Dowden 1989, s

70 adlandırılan, genç kızların evlilik törenleri ile ilgilidir 349. Aulis te tanrıça onuruna yapılan festivallerde, toplu şekilde evlilik törenleri gerçekleştirilmekteydi. Bu törenlerde, önce geyik avı, avdan sonra da nikah töreni yapılmaktaydı Artemis Triclaira (Τρικλαρìα) Triclaira, hisse, paylaşılan toprak anlamına gelen χλάρος kelimesinden alınmış ve tanrıça üç köyün tanrıçası olarak adlandırılmıştır 351. Patrae ye bağlı olan Aroe, Antheia ve Mesatis isimli birbirinden ayrılmış olan üç kentte Artemis Triclaira kültü görülmektedir. Bu kentlerde tanrıça onuruna festivaller düzenlenmekteydi 352. Bu festivallerde tanrıçaya insan kurban edildiği görülmektedir 353. Ayrıca Patrae da Artemis Triclaira ve Dionysos için festivaller yapılmaktaydı. Bu festivalde, bir alay çocuk başlarına mısır kabuğundan yapılmış taçlar takarak gece nehre inerlerdi. Bu taçları tanrıçanın önüne sererler sonra yıkanırlardı. Yıkandıktan sonra sarmaşıktan yapılmış taçlar takarak Dionysos tapınağına giderlerdi 354. Daha sonra bu çocuklar Dionysos Aisymnetes tapınağından, Artemis Triclaira tapınağına kadar 349 Sourvinou 1971, s Dowden 1989, s. 41, Vernant 1991, s Nilsson 1986, s. 22,23 ; Dowden 1989, s Rose 1925, s. 240 ; Hughes 1991, s. 137 ; Alcock-Osborne 1994, s Hughes 1991, s

71 yürürlerdi 355. Patrai deki Artemis Triclaira tapınağında insan kurban edildiği iddia edilmiştir. Buna göre; tapınağın rahibesi Komaitho, Melanippos isimli bir adama aşık olmuştur. Ailelerinin karşı çıkmasına rağmen bu iki aşık gizlice tapınakta buluşmuşlar. Buna kızan Artemis veba ve açlık göndererek öfkesini göstermiştir. Bu öfkeyi durdurmak için iki sevgili tanrıçaya kurban edilmiştir ve bu her yıl o bölgede bulunan en güzel kız ve erkeği kurban etmeyle devam etmiştir 356. Bu tapınakta, evlenmemiş bir bayan evlenene kadar tanrıçanın rahipliğini üstlenirdi 357. Burada Artemis ve Dionysos festivalleri birleştirilmiştir. Üç kentin merkezi tapınağı, Artemis Triclaira ya adanmıştır Artemis in diğer epitet ve kültleri Yunanistan Arkadia daki Orchomenes kentinde Artemis Kedratis 359, Yunanistan da, Arkadia nın kuzeyinde, Krathis dağında Artemis Pyrhonia (ateş getiren) 360, Olympia da Artemis Kordax 361, Arkadia da Artemis Kondylea 362, Yunanistan ın Aegina adasında Artemis Aphaia (güzel) 363, 355 Dowden 1989, s Rose 1930, s. 200; Rose 1958, s Dowden 1989, s Burkert 1985, s Pausanias, VIII ; Alcock-Osborne 1994, s. 217 ; West 1995, s. 60 ; Stiglitz 1967, s Dowden 1989, s. 162 ; Stiglitz 1967, s Lloyd-Jones 1983, s Blundell-Williamson 1998, s RE, s ; Kraus 1908, s. 17 ; Hopkins 1962, s

72 Attika da Eleusis kentinde Artemis Propylaia 364 Yunanistan ın Argos kentinde Artemis Peithos 365, Yunanistan ın Tesselya bölgesinde yer alan Melite yakınındaki Thermae kentinde Artemis Thermia 366 Yunanistan ın Thasos adasında Artemis Polo 367, epitetleri görülmektedir. Lydia bölgesi kentlerinden Sardes yakınındaki Koloe de Artemis Koloe 368, Lykia bölgesi kentlerinden Tlos ve Arykanda da, Artemis Kombike 369, Sidyma da Artemis Sidymike 370, Olympos ta Artemis Kitaneurissa 371, Arykanda da Artemis Tharsenike (Thersenike) 372, İonia kentlerinden Erythrai de, Artemis Kaukasis 373 epiteti görülmektedir. Yunanistan da, Olympia kentinde Artemis kültü görülmektedir. Olympia nın 3 km. güneyinde, Artemis e ait bir tapınak yer almaktadır. Bu tapınağı, Xenophon kendi geliriyle, kendi mülkünde yaptırmıştır. Xenophon, daha sonra her yıl yetişen ürünlerinin gelirinin 10 da birini tanrıçaya, bütün hemşerilerine ve komşu civarlardan gelip festivale katılanlar için harcamıştır. Bu tapınak Ephesos Artemis tapınağının küçültülmüş bir versiyonuydu. Buradaki heykel Ephesos da altın heykelin bir benzeri olarak selvi ağacından yapılmıştır. Tapınağın yanındaki bir levhada şu yazıt yer alır; Bu yer 364 Evans 2002, s Pausanias, II. 21, 1 ; Seaford 1987, s Merriam 1884, s Picard 1962, s.129, S. Cook 1917, s S. Şahin 1994, s. 92 ; Adak-S. Şahin 2004, s S. Şahin 1994, s Adak-Tüner 2004, s S. Şahin 1994, s EA 34, s

73 Artemis e kutsaldır. Buraya sahip olan ve ürünlerinden yararlanan kişi her yıl bu ürünün 10 da birini tanrıça için kurban olarak sunmak zorundadır ve geriye kalanıyla da tapınağın iyi koşullarda kalmasını sağlamalıdır. Eğer biri bunları yapmada başarısız olursa tanrıça onunla ilgilenecektir 374. Yunanistan ın Korfu (Kerkyra) adasında, Artemis in kültü ve bir tapınağı yer almaktadır. Tapınağın alınlığında, iki Leopar arasında bir Gorgo tasvir edilmiştir 375. Korfu adasında Artemis e ait terracotta heykeller bulunmuştur. Bu heykellerinden birinde Artemis elinde ölü veya canlı bir aslan tutmaktadır Price 1999, s Marinatos 2000, s. 60 ; Easterling 1985, s Harden 1927, s

74 III- ANADOLU DA ARTEMİS KÜLTÜ 1. KARİA DA ARTEMİS Anadolu yarımadasının Ege ve Akdeniz dünyasına açılan penceresi ve eski doğu ve batı kültürlerinin buluşma noktası olan Karia bölgesi, Anadolu nun güney-batı kesiminde yer almaktadır. Kuzeyinde İonia ve Lydia, güneyinde Lykia ve doğusunda Frigya Karia bölgesinin komşularıdır. Güneybatı Anadolu kesiminde Kar, Leleg, Pelags ve Luvi gibi farklı etkin grupların varlığı, Yunan kolonizasyonu ve Doğu Akdeniz toplumları ile kurulan ticari ilişkiler Karia yı sosyo-kültürel alanda ön plana çıkaran etmenlerdir 377. İ. Ö. 1. binin başında Anadolu ya yönelmiş olan Yunan göç ve kolonizasyon hareketi, Karia daki yerli kültürün büyük ölçüde etkilenmesine neden olmuştur. 378 Kültürel alanda Yunan öğelerini kabullenme Karia nın kıyı şeridinde İ. Ö. 6. yüzyılda, iç kesimlerinde ise İ. Ö. 4. yüzyılda gerçekleşmiştir Paton-Myres 1896, s ; Kınal 1991, s Brewster 1993, s Laumonier 1958, s

75 Amyzon Günümüzde Aydın ili, Koçarlı ilçe merkezinin 47 km. güneyinde, Gaffarlar köyü girişinde yer alan Mazin Kalesi ne lokalize edilen Amyzon antik kentinin adı, ilk kez İ. Ö. 4. yüzyıl ortalarında Atik-Delos deniz birliği vergi listelerinde geçmektedir 380. Amyzon da Artemis kültü hakkında bilgileri birkaç yazıt ile sınırlı sayıda sikkeden yararlanarak öğrenmekteyiz. Bugün Mazin Kalesi adını taşıyan yerleşim alanın akropolünde süregelen kazılar sonucunda, propylonu İon tarzında, tapınak binası ise, Dor tarzında bir yapı bulunmuştur 381. Burada bulunan yazıtların birinde, bir yurttaşın yaptığı işlerden dolayı çelenkle onurlandırıldığını ve ayrıca Artemis e kurban sunulduğunu öğreniyoruz 382. Bulunan yazıtlardan ilkinde Seleukos kralı III. Antiokhos (İ. Ö ), generalleri, atlı ve piyade askerleri ve diğer yüksek görevlileriyle birlikte, kent halkını selamladığı mesajının devamında; Apollon ve Artemis tapınağına ifadesi okunmaktadır. Yazıtın tamamı elimizde olmamasına rağmen Amyzon da Artemis ile birlikte Apollon tapınımı da olduğu sonucuna veriyoruz 384. İ. Ö. 180 yılına tarihlenen bir diğer yazıttan, III. 380 Sevin 2001, s Robert 1951, s Robert 1951, s Welles 1934, s ,no: Paton-Myres 1896, s ; Laumonier 1958, s

76 Antiokhos tarafından, Apollon ve Artemis tapınağına asylia yani buraya sığınanları koruma altına alma yetkisi verildiğini öğreniyoruz 385. Amyzon, İ. Ö. 1. yüzyılda, şu anda British Museum da bulunan birkaç sikke basmıştır. Sikkelerin ön yüzlerinde Artemis yer almaktadır 386 (Resim 15). Bunlardan biri imparatorluk dönemine aittir ve ön yüzde omzunda sadağı, sağa dönük Artemis büstü; arka yüzde ise Apollon un liri ile Artemis e ait bir meşale görülmektedir 387. Bargylia-Kindya Kindya kenti Muğla ili, Milas ilçe merkezinin 20 km. güneybatısında yer almaktadır 388. İ. Ö. 5. yüzyılın ortalarında Attika-Delos Birliğine üye olan kent, İ.Ö. 3. yüzyılda komşusu Bargylia nın sınırları içine dahil olmuştur 389. Kindya nın biraz doğusunda yer alan Bargylia ise, İasos körfezine açılan derin bir koy içerisine, bugünkü Gök Asar a kurulmuştur 390. Bargylia da tanrıçaya, Artemis Kindyas epiteti ile tapınılmıştır 391. Roma imparatorluk çağından itibaren kentte tanrıçaya, Apollon ile birlikte tapınılmaya başlanmıştır. Bu sonuca kentte ele geçen pek çok yazıtta, 385 Nilsson 1986, s. 121, ; Welles 1934, s Robert 1983, s. 541 ; Head 1991, s BMC Caria, s. l3. no Sevin 2001, s Bean 2000, s Bean 1987, s LIMC. II. 1. s. 763 ; RE, s ; Paton-Myres 1896, s. 196 ; Jucker 1965, s. 135 ; Merkelbach 1978, s. 1 ; Le Rider 1990, s

77 Apollon un isminin geçmesiyle varabiliriz 392. Ayrıca sikkeler üzerindeki Artemis Apollon birlikteliği de bunu desteklemektedir 393. Bargylia nın kuzeyindeki tepenin doruğunda, Roma döneminden kalan ve hangi tanrıya ait olduğu bilinmeyen bir tapınağın 394 yanında dört tarafı da kabartmalarla süslü bir sunak bulunmuştur 395. Bugün ikiye bölünmüş olan sunağın ilk kabartmasında uzun bir peplos içinde sol elinde bir yay ile görülen tanrıça Artemis Kindyas, sağ eliyle de sadağından ok çıkarırken görülmektedir. İkinci kabartmada, elinde çelenk taşırken görülen Apollon, üçüncü de ise yiğit Bargylos olduğu tahmin edilen, geniş bir pelerin içinde erkek figürü, dördüncü ve son kabartmada ise bereket boynuzu taşıyan bir dişi figür tasviri yer almaktadır. Artemis in bütün tapınaklarında olduğu gibi, Bargylia daki tapınağında da rahibeleri vardır. Bu rahibelere Ioutrophoros denilmekteydi 396. Artemis e ait tapınağın alanı, bugünkü Kemikler köyü yakınında küçük bir tepe üzerinde yer almaktadır 397. Bu alanda pek çok sayıda yapı parçası ve yazıt bulunmuştur. Tapınak alanı içinde bulunan bir adak yazıtı Artemis Kindyas a adanmıştır 398. Diğer bir yazıt İmparatorluk döneminin başına tarihlendirilmekte ve Doğu da yalnızca eski Anadolu tanrılarına gösterilen bir 392 Taşlıklıoğlu 1963, s. 55 Mellink 1975, s Head 1991, s NewTon , c. II, s ; Paton-Myres 1896, s Bean 1987, s Ioutrophoros, banyo suyu taşıyıcısı anlamına gelmektedir. Bu da bize Artemis in suyla ilişkilendirildiğini göstermektedir. Bkz. Fontenrose 1988, s Bean 1987, s Cousin-Diehl 1889, s no.5 ; Paton-Myres 1896, s. 196 ; Bas-Waddington 1972, s. 136, no

78 onurlandırmayla Artemis Kindyas ve Augustus tapınımlarının birleştirildiği görülmektedir 399. Bu birleştirilmenin en büyük nedeni de, Artemis Kindyas ın çok fazla yerel özellikler taşımasına bağlanabilir 400. Başka bir yazıttan Artemis Kindyas ın, Bargylia kentinin koruyucu tanrıçası olduğunu öğrenmekteyiz. Yazıtta; halkı belli (bir düşmana karşı Aristonikos? savaşta kentimizi ve topraklarımızı, özerkliğimizi ve yurdumuzun özgürlüğünü, (bizi) tehdit eden, birçok (ve) büyük tehlikeden, Artemis Kindyas ın epifanisi kurtardı yazılıdır 401. Bu yazıtı destekleyen tarihsel bir olay vardır; İ. Ö. 133 yılında III. Attalos un Pergamon krallığını Roma ya bırakması üzerine ayaklanan Aristonikos 402, Myndos kentini ele geçirince Roma dan yana tavır takınan Bargylia halkı korkuya kapılır, işte tam bu sırada Artemis in Epifanisi ortay çıkarak halkı kurtarır 403. Artemis Kindyas sikkeler üzerinde ilk kez, İ. Ö. 2. yüzyılda görülmeye başlar ve İmparatorluk dönemine kadar sürer. Bu dönem içinde sikkelerde yer alan tanrıça üç sikke haricinde hep aynı biçimde resmedilmiştir; Başı sağa dönük, saçları ensesinde toplanmış, başı örtülü; çevresi defne dallarıyla çevrelenmiştir 404 (Resim 16). Yine aynı tarihe ait bir sikkenin ön yüzünde defne 399 Hauvvette-Dubois 1881, s no. 14 ; Blümel 1985, c. 28 II, 2. s , no Laumonier 1958, s Jucker 1965, s. 135 ; Robert 1970, s Pargamon kralı II. Eumenes in oğlu olarak bilinmektedir. Bkz. Radt 1988, s Jucker 1967, s. 135 ; Malay 1992, s. 41, BMC Caria, s.70. no.l. res. XI. 5 ; Aulock 1962, no

79 çelengi ile süslü başı ve omzunda sadağı ile Apollon görülürken, arka yüzde Artemis Kindyas kült heykeli yer alır 405. Hydaei Hydai kenti, Muğla ili, Milas ilçe sınırları içerisinde, bugünkü adıyla Damlıboğazda kurulmuştur. Hydai, Olymos ve Khalketor antik kentleri ile birlikte Atika-Delos birliğine üye olmuştur 406. Kentin tanrıları aynı tapınağı paylaşan Apollon ve Artemis tir. Kentte ele geçen bir yazıt üzerinde tanrı ve tanrıça, Atadan kalma tanrılar olarak adlandırılırlar 407. Kentte bulunan Apollon ve Artemis e ait kutsal alan bugün tamamen yok olmuştur 408. Gergakome Eski Çine nin yaklaşık 7 km. güneydoğusundaki dağlık bölgede bulunan bu yerleşim alanının en dikkate değer özelliği pek çok yerde, kayalara yazılmış Gerga adının geçmesidir. Günümüz Ovacık köyünün sınırları içerisinde kalmaktadır 409. Eski adı Leukai Stelai olan kent, tanrıça Kar 405 Head 1991, s. 612 ; Imhoof-Blümer 1991, Sevin 2001, s Bean 2000, s Diler 2001, s Bean1987, s

80 (Gar) a ilişkin tapınımıyla bölgesel bir önem taşımaktaydı. Roma döneminde önemini kaybederek Gergakome adıyla bir köy durumuna dönüşmüştür. 410 Kentte yer alan yaklaşık 1.5 km. karelik bir alanı kapsayan kutsal alanın kuzeybatısında temenos sınırı, beş yüz metre uzunluğunda bir temenos duvarıyla belirtilmiştir 411. Bütünüyle Karia işçiliğine özgü ayaklarla desteklenmiş eğmeçli doğu terasında, işlevi henüz tam açıklığa kavuşmadığı için Alınlık Yapı olarak adlandırılan anıt ve kült heykeli ile ana anıtlar yer almaktadır. Alınlık yapının birkaç metre batısında kaidesi üzerine düşmüş büyük bir heykel bulunmaktadır. Üzerine yerleştirildiği kaide ile birlikte yüksekliği 4.15 metre olan söz konusu heykelin olasılıkla, metalden bir göğüs süsünün takılabilmesi için, göğüste simetrik altı dübel yuvası açılmıştır. Heykelin biçiminden yola çıkarak tarihlemek mümkün olmamakla birlikte, tipolojik bakımdan Ephesos Artemis i ve yakın kült heykelleri grubuna dahil etmek olasıdır. Heykelin bitişik bacakları, vücudun alt kısmını tamamen saran dar elbisesi, göğüs süsü; ileri uzanan kolların ön kısmı; ellerden aşağıya uzanan ve aşağıda bir püskül ya da süslü bir düğümle sona eren kordonu bu savı destekleyen benzer özelliklerdir Sevin 2001, Held 1995, s Fleischer 1973, s

81 Halikarnasos İ. Ö. 1. yüzyılda yaşamış olan Diyotoros Siculus un Karia nın en büyük kenti ve merkezi olarak tanımladığı Halikarnasos 413, bugünkü Muğla ili, Bodrum ilçesi sınırları içerisinde yer almaktaydı 414. Halikarnasos, Strabon a göre Troezenli ve Anthesli Helenler tarafından lokalize edilmiştir 415. Perslerin, İ. Ö. 546 yılında Sardes kentini ele geçirmelerinden sonra, kıyıya ilerleyerek işgal ettiği Yunan şehirlerinin içinde Halikarnassos da bulunmaktaydı 416. Halikarnasos da, Artemis kültünün varlığına sadece yazıtlarda rastlamaktayız. Halikarnasos takviminin aylarından birine de adını veren tanrıça, Artemis Pergaia epithetiyle kentte tapınım görmüştür 417. Erken Hellenistik döneme tarihlendirilen bir yazıtta, Apollon Agyeos rahibi, Nossos tarafından, Zeus un bakire kızı Artemis e heykeller sunulduğu görülmektedir 418. Halikarnassos halkının, Artemis Pergaia rahipliğinin satışına ilişkin aldığı bir meclis kararı, bize bu tanrıçanın kültüyle ilgili hayli ilginç bilgi sunmaktadır. İ. Ö. 3. yüzyıla tarihlenen bu yazıt Halikarnassos un bu dönemde büyük bir ekonomik darlık içinde olduğunu göstermektedir 419. Bir diğer bilgi ise, Artemis Pergaia kültünün başında yalnızca bir rahibenin görev yapmasıdır. Halikarnassos takviminin aylarından birine de 413 Diodorus 1963, s Sevin 2001, s Strabon, XIV. II Bean 2000, s CIG, Merkelbach-Stauber 1998, s.49, no Hirschfeld , s

82 adını da veren 420 Artemis, Pergeia epithetiyle geçmektedir. Ancak Leto ve Apollon Agyeas ile birlikte yer aldığı ve Diophantos un 421 karısı tarafından sunulmuş bir yazıtında sıfatsız geçmektedir 422. Hyllarima Hyllarima antik kenti, Marsyas (Çine) çayının küçük kollarından biri olan Meselve nin sınırları içerisindeki, alçak bir tepe olan Maltepe ye kurulmuştur 423. Muğla ili Kavaklıdere ilçesine bağlı Çayboyu beldesinde bir mahalle olan Kapkarlar daki surlarla çevrili, tiyatrosu, agorası olan kent, Hyllarima olarak bilinmektedir 424. Hyllarima da Artemis kardeşi Apollon birlikte tapınım görmüştür. İ. Ö. 3. yüzyıla tarihlendirilen bir yazıtta, iki kardeş tanrıya ait Olymos ta olduğu gibi kutsal toprakların (ιερα Χωρα) olduğunu öğrenmekteyiz. Ayrıca Hyllarifhalı Apollon ve Artemis in tarım yapılan araziler üzerinde bir tapınağı olduğu ve bu arazilerin Artemidoros un 425 oğlu Hermokrates e 1190 drahmiye kiralandığı ifade edilmektedir 426. Laumoier in görüşüne 420 Cousin-Diehl 1890, s no İ. S yılları arasında yaşamış, matematiğin babası olarak bilinen bilim adamı. Bkz. Karpinski 1934, s. 104, 105 ; McCulley 1961, s Haussoullier 1890, s. 398, no Sevin 2001, s Varinlioğlu 2000, s İ. S. 2. yüzyılda yaşamış, Efes in Artemidoros u veya Daldis olarak da bilenen, Ruyaların Yorumu adlı kitabın yazarı ve bilim adamıdır. Bkz. F. Price 1986, s. 3 ; Rose 1926, s Laumonier 1934, s. 371, no

83 göre; Hyllarima da biri Apollon-Artemis e, diğeri Apollon-Hekate ye ait olmak üzere birbirine yakın iki tapınak vardı 427. Hyllarima da Artemis e ait pek fazla sikke ele geçmemiştir. Ele geçen Antoninus Pius dönemine (İ. S ) ait bir sikkede, Artemis, iki büyük bilezikle süslü kollarını acemice yukarıya, omuzlarının üzerine kaldırmış, başı kısa, boynu incedir. Başı bir peçe ile örtülmüş bir polosunun etrafına dolanmış gür saçları ve bukleleri kulaklarının üzerine dökülmüş olarak betimlenmiştir 428 (Resim 17). Sikke tasviri bereketi simgeleyen tanrıçanın bütün yönleriyle Yunan özellikleri taşıdığına işaret etmektedir. İasos İasos, Mandayla körfezi, Güllük koyunun kuzeydoğu ucunda, günümüzdeki adıyla, Kıyıkışlacık a lokalize edilmiştir 429. Yunan kuruluş efsanesine göre İasos, Argos tan gelen Peleponnessoslular tarafından kurulmuştur 430. İasos kentinde gerek yazıtlar gerekse sikkeler kentin en önemli tanrılarının Artemis ve Apollon olduğunu göstermektedir. Ancak 427 Laumonier 1958, s BMC Caria, s res. XX ; Aulock 1962, no Sevin 2001, s Bean 2000, s

84 Artemis ait kutsal alanın yeri belirlenebilmişken, Apollon kutsal alanının yeri saptanamamıştır 431. Kent yazıtlarında, tanrıça kentin tanrıçası anlamına gelen Astias (Aστίας) 432 epithetini alarak önemli bir yere sahip olmuştur 433. Kentte süregelen kazılar sonucunda Artemis Astias ın adına sunulan tapınak alanı, stoalarla sınırlanmış ve dipte üç görkemli eksedrayla kapatılmış, hemen hemen dikdörtgen biçimli geniş bir peribolos ile tanımlanmıştır 434. Cephesinde yer alan merkez ve doğu kemerlerinin ayaklarına kazılmış bir yazıtta Artemis in adı geçmektedir. Yazıtta, yapının İasos lu bir yurttaş tarafından (adının yer aldığı bölüm kayıptır) Stephanephoros seçilen ölmüş oğlu Diokles i anmak amacıyla, Artemis Astias a ve İmparator Commodus a sunulmuş olduğu yazmaktadır 435. Agoranın adaya doğru doğu yönünde açılan büyük anıtsal kapısının baştabanı üzerinde ikili bir yazıt bulunmuştur. Yazıtlar, zarif sütun sırasının Theophilos un oğlu Dionysos ile Argeos un oğlu Hierokles tarafından masrafları karşılanarak yapıldığını gösterdiği gibi ayrıca da Iasos kentinin koruyucu tanrıçası Artemis Astias a ve en tatlı vatan Iasos a sunulduğunu da göstermektedir. Bu olay yani sütunların inşası Hadrianus ve Antoninus Pius un hükümdarlık dönemleri olan İ. S. 136 ile 138 yıllarına 431 Berti 1993, s Fleischer 1973, s. 228 ; Mitchell-McNicoll , s Farnell 1896, c. II. s. 470 ; RE, s. 1380; Merkelbach 1978, s Berti 1993, s CIG,

85 tarihlendirilmektedir. Ancak, aşağı yukarı 140 yılında Karia nın büyük bir bölümünü etkileyen deprem sebebiyle eser tamamlanamamıştır 436. Artemis Astias ın kentin koruyucu tanrıçası olduğu kadar İasos lu kadınların da özel hamisi olduğuna yazıtlar tanıklık etmektedir. Söz konusu bu yazıtlardan birinde 437 su taşıyan kızları temsil eden pişmiş topraktan adak heykelcikleri (terracotalar) sunulduğu görülmektedir. Bu adakların iffet ve bakireliğin temsilcisi olan Artemis e adanmasına İasos kentinden başka, Didyma daki Pythia ve Kyklad adalarından biri olan Patmos taki yerel Artemis kültünde de rastlanmaktadır 438. İasos ta Artemis kültü ve tapınımına ilişkin bir diğer yazıt da ise, tanrıçaya kadın kurucu anlamına gelen προκαθηγητής epiteti verilmektedir. Göç eden halkın lideri olarak Lykia da Apollon a προγέτης verilen sıfatıyla aynı kökenden en kadın kurucu sıfatı yazıtta προκαθημενων τής πολεώς ημων bizim kentimizin ilk kurucu önderi olarak geçmiştir 439. İasos kentinde Artemis e ait pek çok sikke ele geçmiştir. Kentin koruyucu ve kurucu tanrıçası Artemis, İmparatorluk dönemi sikkelerinde cepheden, ayakta, kısa khiton giymiş, sol eliyle omzuna asılı sadaktan ok çekerken, sağ eliyle yay tutarken betimlenmiştir 440. Söz konusu bu tasvir Artemis in avcı tanrıça karakterini göstermektedir. Sikkelerin bir kısmında 436 IGSK 28, 2 ; Hicks 1888, s Le Bas-Waddington 1972, c. II. s. 96. No Picard 1922, s Le Bas-Waddington 1972, c. II. s. 97, yazıt BMC Caria, s no. 14 ; Aulock 1962, no

86 avcı Artemis i kutsal hayvanı olan geyik takip eder 441. Bir kısmında ise tanrıçanın büstü ile yay ve sadağı 442 ya da yalnızca büstü 443 görülmektedir. Ayrıca iki ayrı sikkenin ön yüzünde Artemis ve Apollon un büstü yan yana betimlenmiştir 444 (Resim 18). Kaunos Kaunos, Karia nın güneydoğu ucunda, bugünkü Muğla ili, Köyceğiz ilçesi, Dalyan Çayı deltasının sağ kıyısında, Kaunia (Köyceğiz) gölünün hemen güneyinde yer almaktadır 445. Kentte bulunan bir yazıttan, Kaunos un İ. Ö. 4. yüzyıl başlarında, Hekatomnos döneminde Karia ya bağlandığı ve bir Karia kenti olduğu anlaşılmaktadır 446. Kaunos yazıtlarından, kentte, Artemis in yanı sıra Zeus, Apollon, Aphrodite, ve Leto gibi tanrıların tapınım gördüğü anlaşılmaktadır 447. Ancak Kaunos, Apollon ve Leto ya ait kutsal alanların bulunması ile dikkat çekicidir. Kentte, Apollon Kutsal Alanı içinde kalan ana kayanın hemen hemen her noktada düzeltilmiş olmasına karşın, temenos duvarları arasında kalan bölümün işlenmeden bırakılması, Anadolu nun en eski tanrıçası Kybele den beri devam eden bir geleneği yansıtmaktadır; Artemis 441 Mionnet 1972, c. III. no Mionnet 1972, c. III. no Head 1991, s. 621 ; Babelon 1897, no Aulock 1968, no. 8095, Sevin 2001, s Işık 1997, s Bean 1953, s

87 Kayalığı 448. Bu alan 4.5 m. çapında işlenmeden, kendi doğal yapısında olduğu gibi bırakılmıştır. Böylece bu kutsal alan içinde, yükseklikleri yer yer 25 cm. ye varan kaya tırnaklarına sahip, alçak bir kubbe formunda kayalık bir kütle oluşmuştur. Tıpkı Letoon daki Artemis tapınağının cellası içinde bırakılan ana kaya gibi, ya da Didyma Apollon tapınağına ulaşan kutsal yolun sağ kenarındaki Artemis kayalığı gibi 449. Bu alanın, Anadolu da kayalıklarla özdeşleştirilen Artemis e adandığını, ana kayanın hemen güneyinde bulunan kutsal sarnıç ve kutsal odanın tabanına yakın bir yerde ele geçen 55 cm. yüksekliğinde, kireç taşından yapılmış bir tanrıça heykelciğinin bulunması da desteklemektedir 450. Kidramos Kidramos kenti, bugünkü Aydın ili, Karacasu ilçesinin güneydoğusunda, Salbakos dağları ile sınırlanan Tavas ovası üzerine kurulmuştur 451. Kidramos da Artemis e kentte bulunan bir yazıtta rastlamaktayız. Yazıtta, Myon adlı bir kişinin Artemis Ku[...] ενδι adına bir sunak buhurdanlığı adadığı anlaşılmaktadır 452. Bu yazıtın kötü durumda olması 448 Işık 1999, s. 107 ; Öğün-Işık 2001, s. l Işık 1999, s Oğün-lşık 2001,s Sevin 2001, s Robert 1954, s.365. no

88 nedeniyle sağlıklı değerlendirileme yapılamasa da en azından tanrıçanın Kidramos kültleri arasında önemli bir yere sahip olduğuna işaret etmektedir 453. Bu yazıtın aksine pek çok sikke üzerinde Artemis i görmekteyiz. İ. S. 3. yüzyılın başına tarihlendirilen bir sikkede Artemis, sol eliyle yay tutarken sağ eliyle de sırtındaki sadağından ok çıkarmakta ve ayaklarının dibinde de bir tazı yer almaktadır 454. Adı belirlenemeyen yerel tanrıça sikkelerde sıklıkla yer almıştır. Augustus döneminde Hellenik bir görünümde karşımıza çıkan tanrıça cepheden, ayakta, sağ bacağı bükük uzun bir khiton ve başlıktan başlayıp omuza dökülen bir başörtüsü giymiş; kollar simetrik olarak ayrılmış, baş, köşeli ya da tepeli bir polos ile örtülmüştür 455. Claudius ve Neron dönemlerinde de duruş pozu, yukarıdaki örnekle benzerlik göstermekle birlikte bacaklar bükük değildir ayrıca kollar dirsekten gövdeye yapışık resmedilmiştir; önünün kenarları bir püskülle tamamlanarak topuklara kadar inmektedir; polosu silindirik ve saç lüleleri kulaktan sarkmaktadır 456. Bu yerel tanrıça, Caracalla döneminde distil İon azında bir tapınağın içinde cepheden, ayakta, göğsünün altından sıkılmış bir khiton giymiş; polosu örten örtü ağır kıvrımlarla yere kadar iner, kollar ayrıktır ve ayakları dibinde başını tanrıçaya kaldırmış bir yılan kıvrılmış yatmaktadır Laumonier 1958, s SNG 1947, 191 ; Imhoof-Blumer 1991, s no. l1 455 Laumonier 1958, s.518. res. XIII. 19 ; Robert 1954, s Laumonier 1958, s.518. res. XIII. 21 ; Robert 1954, s Laumonier 1958, s.519, res. XIII, 20 ; Robert 1954, s. 344, res. XXXV

89 Knidos Knidos, Muğla ili, Datça ilçesi Yazır köyünün Tekir mevkiinde kurulmuştur 458. Knidos antik kenti, coğrafi konumu itibariyle tipik bir koloni yerleşmesi görünümündedir. Deveboynu olarak adlandırılan ve bir kıstak ile anakaraya bağlı olan ada üzerindeki yerleşimi de sınırları içine alan Knidos, Heredotos a göre bir Dor kolonisidir 459. Strabon ise, Knidos un hem ada hem kara üzerinde yerleşim biçimi ile çifte kent görünümünde olduğunu belirtir 460. Knidos ta Artemis epigrafik belgelerde iki sıfatla birden geçmektedir; Artemis Iakynthotropos (Іακυνοτρόφος) 461 ya da Dor lehçesiyle Hyakinthotropos (Yακιντρόφος) ve Epiphanes (Eπιφανής) 462. Hyakinthos; Latin şairi Ovidius unanlattığı bir çiçek öyküsünün kahramanıdır ve Apollon un arkadaşıdır 463. Hyakinthoslar, çeşitli nedenlerle annelerinden uzakta kalan çok küçük çocukları besleyen ya bir hayvanlar hakimesi ya da Nymphaların önde gelenlerinden biridir 464. Artemis kültü ile Hyakinthos un 465 mitolojik ve dinsel bir bağı bulunduğu bilinmektedir 466. Knidos ta ele geçen yazıtlarda, Artemis Hyakinthotropos onuruna festivaller düzenlendiğini öğrenmekteyiz 467. Kentteki yazıtlardan ilki, 458 Bean-Cook 1952, s Heredotos 1942, II, Strabon. XIV. 2, s RE, s ; LIMC. II, 1. s. 736 ; Price 1978, s Hirschfeld , s. 2, no. DCCLXXXVII. 463 Ovidius 1985, s. 162, Nilsson 1971, s.558 ; Price 1978, s. 160 ; Willets 1962, s LIMC. II, 1. s Graves 1958, s Jameson 1999, s

90 Gymnasium olduğu düşünülen yerden ele geçen mavi mermer bloğu iki metre yüksekliğinde ve 130 cm. genişliğindedir. Knidos un ünlü ailelerinden birine mensup olan ve Artemis in rahibi Artemidoros un 468 onurlandırması ile ilgilidir. Artemis in rahibi Artemidoros u Knidos halkı, bir zeytin dalı çelenk, üç altın çelenk, bir bronz, bir mermer ve bir altın heykelle onurlandırmıştır; Ayrıca yaşam boyu bu tanrıçanın rahipliğini yapmasına, Artemis in yanına altından bir heykelinin konulmasına ve kurban törenleri ile şenliklerde onun adı anıldıktan sonra spor yarışmalarıyla kurban kesmeye başlanmasına, yaşam boyu demiurgos (mülki amir) olmasına, bütün oyunlarda kendisi ve ailesinin onurlandırılmasına, ölümünden sonra devlet töreni yapılmasına ve naşının kentin en dikkate değer yeri olan gymnasiumda devlet töreniyle gömülmesine, yine ölümünden sonraki oyunlarda da oyunlar başlamadan önce adının anılmasına karar verilmiştir. Bu yazıt, İ. Ö. 48 yılına tarihlendirilmektedir 469. Bu yazittan, Artemis in tapınağında görevli tek rahibin bulunduğu, kentte saygı gören bir konumu olduğu ve ölene kadar da bu görevi sürdürdüğünü anlamaktayız. Knidos ta Artemis kültüne işaret eden ikinci yazıt yine gymnasiumdan gün ışığına çıkarılmış 1858 cm. yüksekliğinde. 925 cm. eninde, mavi mermerden bir bloktur. Artemis Iakynthotrophos ve Epiphanes e, Ksenophos un oğlu Dion tarafından heykeltraş Zenodotos un yaptığı kendi 468 Plutarkhos un ifadesine göre, Caesar a öleceği günü herkesin önünde haber veren Artemidoros, o dönemde Roma da yaşayan bir Knidos yurttaşıdır. Bkz. Plutarkhos 1948, s Hirschfeld , s. 3. no. DCCLXXXVII 72

91 heykelini adaması konusundaki yazıt, İ. Ö. 2. yüzyıla tarihlendirilmektedir 470. Yeni Knidos daki Apollon kutsal alanındaki sunak frizlerinden bir tanesinde, Apollon ve Artemis in doğum sahnesi betimlenmiştir 471. Knidos ta geçmişi oldukça eskiye dayanan Artemis Iakynthotrophos un bir tapınağı ile aynı adlı bayramı olduğu epigrafik belgelerle doğrulanmıştır 472. Artemis Hyakinthotrophos kültünün Knidos a Dorlar tarafından getirildiği ve ününün Miletos a kadar yayıldığı bilinmektedir 473. Knidos kentinde, Artemis e ait fazla sikke ele geçmemiştir. Ele geçen bir kaç sikkelerinin ön yüzünde Artemis, sırtında sadağı ile büst şeklinde betimlenmiştir 474 (Resim 19). Mylasa Karia daki en eski yerleşim yerlerinden biri olan Mylasa, Bugünkü Muğla ili, Milas ilçesi sınırları içerisine kurulmuştur 475. Strabon a göre, bölgenin Alabanda ve Stratonikeia dan sonra gelen kayda değer üçüncü kentidir Hirschfeld , s. 27, no. DCCCXXl 471 M. Şahin, 1999, s Nilsson 1906, s.241 ; Robert 1949, c. VIl s. l 14 vd.; Hirschfeld , s Dietrich 1967, s Aulock 1968, no. 8110, Sevin 2001, s Strabon, XIV. II, 23 73

92 Kentte bulunan, Zeus Osaggos a ait toprakların sayıldığı bir yazıt sayesinde, İ. Ö. 2. yüzyıl sonunda Apollon ve Artemis e ayrılmış olan kutsal toprakların varlığı bilinmektedir 477. Myndos Myndos, Karia bölgesinin kıyı kentidir. Bodrum yarımadasında ve Bodrum un batı kıyısında olup bugünkü Gümüşlük köyünün bulunduğu alanda kurulmuştur 478. Myndos kentinde Artemis kültünün varlığını, bir mezar steli üzerindeki geçen Artemis adından ve bir sikke üzerindeki betiminden tespit edebilmekteyiz. Myndos ta bulunan bu stel üzerinde, adı stel kırık olduğu için okunamayan bir kişinin aile mezarlığını her kim bozar veya zarar verirse veya da başka bir defin yaparsa tanrıça Artemis onu cezalandırsın ifadesi geçmektedir 479. Artemis, Myndos sikkeleri üzerinde Apollon ile birlikte görülmektedir 480. İ. Ö. 1. yüzyılın başlarına tarihlenen bronz bir sikkenin ön yüzünde Septimus Severus ve Julia Domna büstleri, arka yüzünde cepheden Apollon ve Artemis betimlenmiştir. Apollon başı sağa dönük, uzun khiton ve himation giymiş, sağ elinde plectrum sol elinde lir tutarken, Artemis ise 477 Crampa 1972, s Tırpan 1987, s Cousin-Diehl 1890, s no l 480 Head 1991, s

93 cepheden, başı örtülü, kısa khiton ve peplos giymiş, her iki elinde de birer dal ile görülmektedir. İki tanrının arasında bir tripod (üç ayak) ve onun çevresinde de kıvrılmış yatan bir yılan yer almaktadır 481. Tanrıça Artemis in Myndos tanrıları arasındaki yeri Apollon un eşlikçisi olmasından daha fazla değildir. Apollon ile birlikte anıldığı bu sikkenin dışında Artemis, İ. Ö. 1. yüzyılın başlarına tarihlenen bir paranın ön yüzünde başı sağa dönük, omzunda yay ve sadağıyla görülmektedir 482. Olymos Khalketor ve Hydai gibi Attika-Delos birliğine üye olan Olymos kenti 483, bugünkü Muğla Milas tan 8 km. kuzey-kuzeybatıda, Euromos un karşısındaki tepelerden 48 km. doğuda ve Kafkaca (Kafcı) Köyü nün yakınındadır 484. Yazıtlar aracılığıyla, kentin baş tanrıların Apollon ve Artemis olduğunu öğrenmekteyiz 485. Apollon ve Artemis e, Olymos lu insanların tanrıları adı altında tapınılıyordu 486. İ. Ö. 2. ve 1. yüzyıllara tarihlendirilen arazi kira ve satış yazıtlarında, Apollon ve Artemis rahiplerinin kira sözleşmelerine kefil 481 BMC Caria, s no. 48. res. XXII BMC Caria, s no.38. res. XXII Sevin 2001, s Bean 2000, s Laumonier 1958, s Bean 2000, s

94 olmaları kentte tanrı ve tanrıçanın önemini vurgulamaktadır 487. Bu yazıtlarda, Apollon ve Artemis rahiplerinin kira sözleşmelerine kefil olmaları, kutsal alanın varlığını belirlemektedir. Yazıtlarda; Toprak, tanrıların malıdır ve halka işlemeleri için kiralanır. Kira ödendiği sürece sorun yoktur, arazi babadan oğula aktarabilir ifadesi yer almaktadır 488. İ. Ö yüzyıllara ait bu yazıttan anlaşıldığına göre, Artemis ve Apollon tıpkı Mylasa lı Zeus Osogoa, Hydai lı Artemis-Apollon gibi çok geniş ve verimli toprakların sahipleridirler. 489 Kentte Apollon-Artemis tapınağına ait olduğu bilinen bloklar bulunmuştur. Bu blokları birleştiren kentlerin biçimi, tapınağın Helenistik dönemde yapıldığını göstermektedir 490. Stratonikeia İ. Ö. 3. yüzyılda Suriye kralı I. Seleukos un oğlu I. Antiokhos tarafından karısı Stratonikeia onuruna kurulmuş olan kent 491, Muğla ili Yatağan ilçesine bağlı Eskihisar köyü yerleşim sahası içinde yer almaktadır 492. Helenistik dönemde Karia daki küçük yerleşmelerin yakınında kent kurarak çevre toplumlarını bu kente bağlamanın en güzel örneğini sergileyen 487 Le Bas-Waddington 1972, s Robert 1935, s Le Bas-Waddington 1972, s Robert 1935, s Bean 1989, s Sevin 2001, s

95 Stratonikeia, Helenistik dönem boyunca hızla gelişmiş ve Roma döneminde bölgenin önemli merkezlerinden biri konumuna ulaşmıştır 493. Stratonikeia da Artemis ve Apollon kültünü birlikte görmekteyiz 494. Kentte Apollon şehrin koruyucu tanrısı seçilince, buradaki küçük halk toplulukları tarafından Apollon önemini kaybetmeye başlamış ve Artemis kültü önem kazanmıştır 495. Stratonikeia kentinin en önemli kültü olan Artemis ve Apollon kültü, yazıtlardan anlaşıldığı kadarıyla geç Roma Dönemi ne kadar devam etmiş, İ. Ö. 2. yüzyılda Lagina da Hekate tapınağının inşasıyla ise önemini yitirmiştir 496. Stratonikeia da ele geçen pek çok yazıtta Artemis in ismi geçmektedir. Bu yazıtlarda Artemis değişik epithetlerde karşımıza çıkmaktadır. Bulunan dört yazıtta Artemis Koranza ismi geçmektedir. Koranzalı Artemis, adını Stratonikeia nın demoslarından biri olan Koranza dan almıştır. Stratoniekeia nın büyük demosundan biri olan Koranza, o dönemde iki arkhon ile yönetilen demoslara ayrılmış ve kendine bağlı köyleri olan bağımsız bir kent olduğu, bu iki yazıtla ortaya çıkmıştır. Buradan da diğer dört demostan bazılarının veya hepsinin, Koranza gibi, Stratonikeia nın İ. Ö. 3.yüzyılda kuruluşundan önce bağımsız birer kent kimliği taşıdıkları sonucunu çıkarabiliriz Brewster 1993, s Laumonier 1958, s Ç. Şahin 1976, s Deschamps-Cousin 1888, s Şahin 1973, s

96 Elimizdeki ilk iki yazıtta, Koraza olarak geçen demos adı, yeni iki yazıtta nü lü(v) biçimiyle Koranza olarak geçmektedir. Koranza yazılış biçimi İ. Ö. 4. yüzyılın başı ve sonlarına tarihlenen yazıtlarda görülmektedir 498. İ. Ö. 4. yüzyılın başına tarihlenen ilk yazıtta, Artemis Koranza ya Apollon ve anneleri Leto eşlik etmektedir 499. Stratonikeia da ele geçen başka bir yazıtta, Artemis Peldekeitis ismi geçmektedir 500. Artemis in Peldekeitis epitheti hakkında herhangi bir bilgi ele geçmemiştir. Ancak, Halikarnassos yazıtlarında geçen Peidekos ve Mylasa yazıtlarında geçen Pelekos veya Pellekos adlarının, Mysia Bölgesindeki Pelekos dağ adından yola çıkarak, yerel bir ad olduğunu söyleyebiliriz. 501 Stratonikeia da Artemis i, Leukophryne epitheti ile yalnızca bir yazıtta görürüz. 502 Magnesia kentindeki Artemis Leukophryne adlı bir tanrıça ve ünlü tapınağı vardı. Bu tanrıça karakter bakımından Ephesos Artemis ini anımsatmaktaydı ve kültü de diğer Artemis kültleri gibi başka yerlere yayılmıştı. Descamp-Cousin in belirttiği gibi; Kallimakhos un hayat veren bakire dediği Artemis Leukophryne, Stratokineia nın ikinci sırada gelen tanrıçalarındandır 503. Stratonikeia yakınında görülen Lagina yerleşimi, Stratonikeia nın kutsal alanıdır ve ona 9.65 km uzunluğundaki kutsal bir yol ile bağlanıyordu. 498 Robert 1970, s Deschamps-Cousin 1888, s. 269, no Robert 1945, s Syll, 3, no. 46, satır 95.; Cook 1925, s Deschamps-Cousin 1888, s no Deschamps-Cousin 1888, s no

97 Bugün Lagina ya en yakın yerleşim yaklaşık 1.5 km. güneyindeki Turgut Nahiyesi dir 504. Lagina da ele geçen yazıtlarda, Apollon ve Artemis birlikte görülmektedir. Poseidippos un oğlu Konon için dikilmiş şeref steli üzerindeki yazıtta; Plippos un altıncı kırallık yılında, Dios ayında, Asandros un satraplığında ve Arrissin in oğlu Yssollos ile Malosoos un oğlu Obroka nın arkhonluk yaptıkları yıl, Koaranzalılar, kutsal habercilerin katıldığı ana toplantıda, Poseidippos un oğlu Konon un, Kaoranza şehrine karşı şerefli ve iyi niyetli hareket etmiş olduğundan, kendisine ve ondan gelecek soyuna vatandaşlık ve toprak mülkiyeti hakkının (v.s) verilmesine (ve bu kararın taş bir stel üzerine yazılarak Apollon ve Artemis kutsal mahalline dikilmesine) karar verdiler ifadesi yazılıdır 505. Lagina da bulunan başka bir stel üzerinde, yine Apollon ve Artemis ismini birlikte görmekteyiz. Skoaranos ve karısının Apollon ve Artemis e tarla bağışları ile ilgili olan bu yazıtta; Koranza'lılar Apollon ve Artemis e. Skoaranos ve karısı Te.., Apollon ve Artemis'e, Koarbonda'daki zeytinlik adı ile bili nen ağaçlıklı tarlayı daima onların olması üzere vakfettiler. Artemis in kutsal arazisi ile sınırdaş olan bu tarlada kırk ağaç vardır ve buraya yirmi medimnos (ölçek) tohum ekilmektedir. Ythybira köyünden Oborkas ın oğlu Hekatomnos Artaos'un oğlu Yssollos, Patarousa köyünden Artimas'ın oğlu Manes, Paktyes in oğlu Paos, Angora demosundan Manes'in 504 Bean 2000, s Şahin 1975, s

98 oğlu Paktyes, Thyssos'un oğlu Dersomanes, Lagina demosundan Hekatomnos'un oğlu Hekataios, Hekatomnos'un oğlu Manes ve Ondra demosundan Mys ün oğlu İdbelas ile Yssaldomos un oğlu Yrgosos bu kararın taş bir stele yazılıp Apollon ve Artemis kutsal mahalline dikilmesi işi ile ilgileneceklerdir. Koranza lılar bu kararı onayladılar. Ve her kim Skoranos'un mezarına bakarsa, o, köle vergisinden ve kraliyet vergisi dışındaki bütün vergilerden muaf olacaktır yazılıdır 506. Stratonikeia ya ait ikinci kutsal alan, Zeus Panamaros tapınağının olduğu Panarama dır. Bu yer, Eskihisar ın güneydoğusunda 12 km. uzaklıktadır 507. Panarama da Artemis değişik epithetlerle karşımıza çıkmaktadır. Panamara yazıtları arasında yer alan bir yazıtta Artemis, Artemis Phagie tis olarak karşımıza çıkmaktadır 508. Diğer bir yazıtta, Panaramalı Artemis ismi geçmektedir 509. Antoninus dönemine tarihlenen bir yazıtta, Panamaralı Artemis in yaşam boyu rahibeliğini yapan Myonides in kızı Loboldalı Tatarion Polyneike Apphia nın kent meclisi ve halkı tarafından onurlandırıldığını öğreniyoruz 510. Artemis Leukiane isminin geçtiği bir yazıtta ise Artemis in bu epitheti, Menderes Magnesia sı tanrıçası olan Leukophryne yi çağrıştırmaktadır. Leukiane kelimesinin temiz yürekli, saf kalpli 506 Şahin 1975, s Bean 2000, s Deschamps-Cousin 1888, s. 268, No Diehl-Cousin 1887, s. 147, no Laumonier 1938, s

99 anlamında kullanılmış olduğu ve ayrıca yerel özelliklerini koruyarak hellenize olmuş ikinci derece tanrılardan biri olduğu düşünülmektedir 511. Stratonikeia kent sikkelerinde Artemis i, iki geyik arasında Artemis kült heykeli betimi ile görmekteyiz 512. Septimus Severus ve Caracalla dönemlerine ait iki kent sikkesi üzerinde Artemis Ephesia nın kalathos giymiş kült heykeli bulunmakta ve ayaklarının dibinde başları tanrıçaya dönük iki dişi geyik yer almaktadır 513. Alabanda Alabanda antik kenti, Çineye 7 kilometre uzaklıktaki günümüz yerleşimi Araphisar a lokalize edilmiştir 514. Hitit metinlerinde Waliwanta olarak geçen kent, Seleukos kralı III. Antiokhos tarafından Mekadonyalı göçmenlerin de yerleştrilmesiyle kolonize edildi ve bir süre Antiokheia Khrysaor adını taşımış ve İ. Ö. 2. yüzyılda bu adla sikke bastırmıştır 515. Apollon tapınımı ile ön plana çıkan Alabanda kentinde, Artemis kültünü sikkeler aracılığıyla tespit edebilmekteyiz. Artemis i ilk olarak, İ. Ö. 168 yılından sonraya tarihlenen bir sikkenin arka yüzünde görürüz. Burada tanrıçanın kült heykeli betimlenmiştir; cepheden, kolları yana açılmış, pilili 511 Deschamps-Cousin 1888, s no Head 1991, s BMC Caria, s , no res. XXIV 514 Bean 1987, s Sevin 2001, s

100 uzun khiton giymiş, modius ve peçe takmış, başında defne çelengi vardır 516. Marcus Aurelius dönemine ait bir başka sikkenin arka yüzünde tanrıça avlanırken görülmektedir 517. Bir diğer sikkede Caracalla dönemine aittir ve arka yüzünde Artemis Ephesia görülmektedir 518. Antiokheia Antiokhos kenti, Aydın ili, Nazilli ilçesinin 20 km. doğusunda, Büyük Menderes nehrinin kıyısına kurulmuştur 519. Antiokhos kentinde Artemis kültünü, İmparatorluk döneminde basılmış olan kent sikkeleri üzerinde görmekteyiz. Artemis Ephesia kimliğiyle, ön yüzünde Marcus Aurelius un karısı Genç Faustina büstünün yer aldığı sikkenin arka yüzünde, kentteki Artemis kültüne işareteden kült heykeli ve her iki yanında da başları tanrıçaya dönük geyikler resmedilmiştir 520. Bu kentte Bargasa, Neapolis ve Harpasa paralarında görüldüğü gibi yerel özellikler taşıyan bir tanrıça görmek söz konusu değildir. Böyle olmakla birlikte Antiokheia kentinde Ephesia olması çok olası bir Artemis tapınımı olduğunu kanıtlanmaktadır. 516 BMC Caria 1897, s. 3, no Imhoof-Blumer 1991, s Mionnet 1973, III. 38 ; Suppl.VI Sevin 2001, s BMC Caria, s. 20. no. 40 : SNG 1947, no

101 Apollonia Salbakos Denizli line bağlı Tavas kasabasının, Medet köyünde yer alan Apollonia Salbakos, Seleukoslar tarafından kurulmuştur ve adını yakınındaki Salbakos dağından almıştır 521. Apollonia Salbakos a ait yalnızca iki sikke üzerinde gördüğümüz Artemis in veri yokluğu nedeniyle karakterini belirlemek zordur. İmparatorluk dönemine tarihlenen bir sikkenin 522 arka yüzünde kardeşi Apollon ile görülen Artemis yaygın olarak kullanılan attribütü sadak ile betimlenmiştir. Diğer sikke ise daha önce Apollon ve Aphrodite anlatımında da geçen örnektir 523. Tapınağın sol tarafında yer alan tanrıça kendisi hakkında bir ipucu sunmamaktadır. Ancak, avcı tanrıça karakterine işaret eden sadak onun bu kentte de doğa tanrıçası olarak benimsendiğine işaret ediyor 524. Aphrodisias Aydın ili Karacasu ilçesine bağlı Geyre köyü yakınında yer alan Aphrodisias, İ. Ö. 1. yüzyıldan antik çağın sonuna kadar olan dönemde, Roma İmparatorlarının Asya daki tek kent olarak benimsedikleri bir kült merkezine 521 Jones 1971, s BMC Caria, s.55. no Aulock 1962, no Farnell 1896, c.ii. s

102 sahiptir. Kentte Aphrodite, dinsel yaşamda yerleşim bölgesine adını verecek kadar önemli bir yer edinmiştir 525. Kent pantheonunda saygın bir yer edinen Artemis tapınımına ilişkin en eski belge, İ. Ö. 3. yüzyılın başlarına tarihlendirilen bir Aphrodisias sikkesidir. Tanrıça, söz konusu bu sikkede sağa dönük olarak görülmekte, sağ eliyle sadağından ok çıkarmakta sol elinde ise yay tutmaktadır. Ayaklarının dibinde tanrıçayla aynı yöne dönük bir köpek yer almıştır. Aphrodisias kentinde Artemis kültünün varlığınıpekiştiren bir başka belge şehir duvarından gün ışığına çıkarılan ve Meliton un kızı Attinas ile Theodoros un kızı Apphias ın adak yazıtıdır 526. Bu iki kadının Artemis in rahibesi oldukları ve yaşadıkları sürece tanrıçaya sadakatle hizmet ettikleri anlaşılmaktadır. Attuda Attuta kenti, Karia-Frigya sınırında Babadağ yakınında yer alan Hisar köyünün bulunduğu alana lokalize edilmiştir 527. Nümizmatik verilere dayanarak Attuda kentinde Artemis e tapınıldığını saptayabiliyoruz. Trajanus dönemine ait bir Attuda sikkesinin arka yüzünde yer alan Artemis, khitonlu, genişçe bir kalathosun üzerine sarılmış ve uçları yere kadar uzanan başörtüsü takmış, kolları yana açılmış kült heykeli olarak 525 Erim 1986, s Calder-Cormack 1962, s. l0l. no Umar 1993, s

103 betimlenmiştir 528 (Resim 21). Bir diğer sikke Julia Domna dönemine ait olup, ön yüzünde Julia Domna büstü, arka yüzünde ise iki geyiğin ortasında Artemis Ephesia kült heykeli ile hilal ve yıldız yer almaktadır 529. İlk sikkede betimlenen Artemis kült heykeli resmi, Lydia kentleri Apameia Hypaipa, Kadoi ve Karia kenti Kidramos sikkelerinde görülen Artemis Anaitis ile büyük benzerlikler göstermektedir 530. Bargasa Bargasa, Muğla ili, Milas ilçesi, Ören Bucak merkezinin 18 km. batısında kurulmuştur 531. Bargasa kentçiğinin dinsel yaşamını birkaç sikke gün ışığına çıkarmaktadır. Artemis Kindyas ve Artemis Ephesia nın betimlendiği az sayıdaki Bargasa sikkesi İmparatorluk dönemine tarihlenmektedir. Ephesia epitetli Artemis, İ. Ö. 3. yüzyıla ait Neapolis ve Harpasa sikkelerinde de görülmektedir. Ancak, Artemis bu kente ait sikkelerde kimliğini kısmen yitirmiş ve yerel bir tanrıça kimliği kazanmıştır. 532 Bilindiği gibi Artemis Ephesia, bolluğu ve bereketi temsil eden bir tanrıçadır ve bu özelliğinin bir sonucu olarak bütün doğaya hükmeder. Bargasa da da bu işleviyle tapınım 528 Aulock 1962, no.2497 ; Imhoof-Blumer 1991, s no.8 Br Aulock 1962, no Head 1991, s. 611 ; Imhoof-Blumer 1991, s Sevin 2001, s SNG 1947, no.172 ; Mionnet 1973, c. III. 174, 179, 180,

104 gördüğünü söyleyebiliriz. Arka yüzünde Artemis Ephesia nın yer aldığı sikkenin ön yüzünde gördüğümüz Herakles başı 533 bize, kente adını veren ve Herakles ile Barge nin oğlu olan kahraman Bargasos ile bağlantılı olduğunu düşündürmektedir 534. Diğer bir sikkede ön yüzde etrafı defne çelengi ile çevrilmiş Artemis Kindyas büstü, başı örtülü, sağa dönük şekildedir. Arka yüzde ise uçan Pegasus yer alır. Ön yüzde bir geyiğin yer aldığı başka bir sikkenin arka yüzünde Artemis Kindyas ayakta resmedilmiştir 535. Euhippa Euhippa (Thyateira) kenti, Manisa iline bağlı, Akhisar ilçesinde, Tepe Mezarlığı denilen alanda kurulmuştur 536. Euhippe kentinin İ. Ö 2. yüzyılda kendi adına ilk kez bastığı sikkelere dayanarak kentte Artemis Ephesia tapınımı olduğunu saptıyoruz. Kente ait bu ilk sikkelerin ön yüzünde sağa dönük omzunda sadak ve yayı ile Artemis büstü, arka yüzünde ise sadak betimlenmiştir 537. Doğu ile Batı dinlerinin birleşmesinin en göze çarpan örneği olan tanrıça Artemis in sikkede gördüğümüz avcı motifiyle yabani hayatın koruyucusu olmasının yanı sıra aynı zamanda da suç işleyenleri oklarıyla cezalandırıcı bir işlevi de vardır Head 1991, s Aulock 1962, no ; Imhoof-BIumer 1991, s. l97. no.21 ; Mionnet 1973, c. III Aulock 1962, no. 2515, Sevin 2001, s Head 1991, s. 617 ; BMC Caria, no. l 538 Willetts 1962, s

105 Herakleia Salbakos Denizli ili, Tavasilçe merkezinin 12 km. kuzeybatısında yer alan Herakleia Salbakos, mermerleriyle ünlü bir kentti 539. Herakleia Salbakos ta Artemis kültüne işaret eden üç sikke olmakla birlikte bunlardan birinin durumu netleşmiş değildir. İ. Ö. 1. yüzyıla ait ilk sikkenin ön yüzünde 540 sağa dönük pozisyonda ve omzunda sadak ile betimlenmiş olan Artemis, bu görünümüyle fazla ipucu vermezken, Hadrianus (İ. S ) ile Septimus Severus (İ. S ) dönemlerine ait üç sikkede Artemis Ephesia ile dikkate değer bir benzerlik göstermektedir 541. Bundan başka Artemis i sağda, başı örtülü Demeter ve ortada, cepheden, çift baltalı, phialeli, kısa khiton giymiş bir tanrıçayla teslis (üçlü) oluşturmuş olarak avcı karakterinde görürüz 542. Solda yer alan Artemis in başı sağa dönük, kısa khitonlu tipik avcı karakteri hemen farkedilebilir. Ortada yer alan tanrıçanın kimliği saptanamamış olsa da bu önemli üçlü kentin yerel tanrılarını ima ediyor olabilir 543. En azından kimliği belirsiz tanrıça büyük olasılıkla yerel bir tanrıçayı gösteriyor olmalıdır. 539 Sevin 2001, s BMC Caria, s. 116 no: 1 res. XIX Imhoof-Blumer 1991, s.l no. 4 ; BMC Caria. s no. 1 res. IX. I 542 Robert-Robert 1954, s. 229, res. XXXVII 1-3 ; Babelon 1897,.no. 2409, 2412, 2420, Laumonier 1958, s

106 Neapolis Kentte Artemis kültüne bir sikke üzerinde rastlamaktayız. Bu sikkede geyiğiyle birlikte avcı kadın görünümündeki Artemis bulunmaktadır 544. Tanrıçanın bu sikkedeki duruşu son derece klasiktir ve onun kent için öneminin büyük olduğunu düşündürecek niteliktedir. Neapolis tanrıları arasındaki varlığını İmparatorluk döneminde de sürdüren Artemis, Marcus Aurelius (İ. S ) ve Verus (İ. S ) un zamanında Ephesos tipinde arkaik bir tanrıça görünümündedir 545. Nysa Aydın ili, Sultanhisar ilçesi sınırlarında içerisinde yer alan Nysa, Seleukos kralı I. Antiokhos Soter tarafından eşi Nysa için kurulmuştur 546. Nysa da Artemis e sadece birkaç sikke üzerinde rastlamaktayız. Erken dönem sikkelerinde geyiği ile geç dönemde ise sadak ve oklarıyla tasvir edilmiştir. Tanrıça burada avcı karakteri dışında Ephesos ve Nysa nın ortak sikkesinde de saygın görünümü olan kent tanrıçası kimliğindeki Ephesia kült heykeli ile de görülmektedir Head 1991, s. 623 ; Imhoof-Blumer 1991, s.147. no Imhoof-Blumer 1991, s Sevin 2001, s Regling 1913, res. XII

107 Ön yüzde Maxiumus un büstünün olduğu bir sikkenin arka yüzünde Artemis avcı karakteristik özelliği olan ok ve yayla gösterilmiştir. Sol elinde yay tutan tanrıça sağ eliyle omzundaki okluktan ok almaktadır 548. Tabai Tabai kenti, Denizli iline bağlı Tavas ilçesi sınırlarında yer alan Tavas ovasında kurulmuştur 549. Artemis, Tabai kenti sikkelerinde önemli bir yer almıştır. Artemis in yer aldığı sikkelerin ilki Valerian (İ. S ) dönemine aittir ve tanrıça arka yüzde Phrygia tanrısı Men ile birliktedir 550. Burada, hem Artemis hem de Men Phrygia bonesi takmış olarak karşı karşıya durmuşlar. Tanrıça sağ elinde yay tutarken sol eliyle de omzundaki sadaktan ok çıkarmakta; Men ise uzun bir palto giymiş sağ eliyle patera, sol eliyle de asa tutmaktadır. Artemis bu örnekte Kybele ye benzemektedir. İkincisi, Trajanus (İ.S ) dönemine tarihlenmekte ön yüzde TRAIAN lejandıyla birlikte bu imparatorun sağa dönük büstü yer alırken arka yüzde ise sözü geçen ilk sikkeyle aynıdır. 551 Ön yüzünde Zeus başının olduğu bir sikkenin arka yüzünde Artemis, elinde bir meşale ve bir kase tutmaktadır 552. Sakallı Herakles başının olduğu başka bir sikkenin arka yüzünde, Ephesos Artemis yarım ay ve yıldızla birlikte 548 Aulock 1963, no Sevin 2001, s Head 1991, s. 627 ; Aulock 1962, no BMC Caria, s.169. no.76. res. XXVI Head 1991, s

108 görülmektedir 553. Domitianus (İ. S ) dönemine ait bir sikkenin arka yüzünde Artemis bu kez yalnız olarak görülmektedir. Avcı karakterinin belirgin özellikleri olan kısa khiton giymiş tanrıça bir yandan sol elinde yay tutup sağ eliyle de sadağında ok çıkarmakta bir yandan da koşmakta iken betimlenmiştir 554. Son olarak Marc Aurel (İ. S ) dönemine ait bir sikkenin arka yüzünde görülen tanrıça, Heksastil bir tapınağın içinde ayakta, avcı karakterini korur şekilde görülmektedir 555. Trallies Tralles antik kenti, bugünkü Aydın ile sınırları içersindedir. Tam olarak yeri, Aydın kentinin yayıldığı yassı tepe üzerindeki geniş düzlüktür 556 Trallies te Artemis e üç sikke üzerinde rastlamaktayız. Birinci sikkenin ön yüzünde parlayan tacı ile Helios, arka yüzünde Ephesos Artemis i görülmektedir İkinci sikke, Hadrianus dönemine ait olup ön yüzünde bu tanrının başı, arka yüzünde ise yine tahtta oturan Nike ve asa taşıyan Zeus Larasios, yanında ise bildik atribütleriyle Artemis Ephesia betimlenmiştir Aulock 1962, no BMC Caria, s. 168, no. 69. res. XXVI Aulock 1962, no Umar 2001, s Aulock 1963, no BMC Lydia, s no

109 Son sikkenin ön yüzünde Mamea nin büstü, arka yüzde Artemis ayakta resmedilmiştir Aulock 1963, no

110 2. İONİA DA ARTEMİS İonia bölgesi, günümüzde İzmir ve Aydın illerinin Ege denizi kıyısındaki tüm batı kesimi ile Yunanistan ın Sakız ve Sisam adalarını kapsıyordu. Bölge adını, Anadolu ya Orta Yunanistan dan gelmiş ve Yunanca nın farklı bir lehçesini konuşan Hint-Avrupalı göçmenlerden almıştır 560. Didyma Aydın ili, Söke ilçesi Akköy bucağı sınırların içerisine kurulan Didyma 561, İonia nın güney ucunda, Batı Anadolu kıyılarının en etkileyici bağımsız anıtı olarak niteleyebileceğimiz, Didyma Apollon Tapınağı nın yükseldiği bir kenttir 562. Didyma, Milet kentinin dinsel yaşamının önemli bir parçası olarak bilinir. Kentte Apollun un yanı sıra başka birçok tanrıya ve ikincil tanrısal varlıklara ait kutsal alan ve tapınaklar bulunmaktaydı. Bunlardan en önemlisi Artemis kutsal alanıdır 563. Didyma da Apollon dan sonra tapınım gören en 560 Sevin 2001, s Sevin 2001, s Bean 1997, s Greaves 2003, s

111 önemli tanrıça Artemis tir. Kentte, Artemis Pythié veya Piytheiê 564 epitetiyle karşımıza çıkan tanrıça Apollon Didymeus tan sonra en fazla değer verilen tanrıçadır 565. Didymeus isminin, Yunanca da ikizler anlamına gelen didymos kelimesi ile olan benzerliği nedeniyle, Apollon un kızkardeşi Artemis ile birlikte tapınım gördüğü ve kelimenin tanrı ve tanrıçayı ifade ettiği düşünülür 566. Artemis e kentte, İ. Ö. 7. yüzyıl sonlarında tapınılmaya başlanmıştır. Tanrıçaya ait Arkaik temenos son zamanlarda keşfedilmiştir. Temenosta, İ. Ö. 6. yüzyıla tarihlenen bir yazıt bulunmuştur. Yazıtta, Artemis in adı geçmektedir. Çok fazla hasar görmüş olan yazıt, belli bir satır düzeninde yazılmamıştır. Satırlarda sağdan sola, soldan sağa giden bir yazı stili kullanılmıştır ; [ Αρτέ] μιδι [--- καί Απ] όλλω [νιι], Artemis ve Apollo ya ibaresi geçmektedir. Yazıtta Artemis adından sonra hasar görmüş bir boşluk yer almaktadır. Pytheiê epitheti bu boşluğu doldurmuş olabilir. Fakat yine bu ünvanı Arkaik dönemlerde alıp almadığı netlik taşımamaktadır ve İ. Ö. 280 den önce bu bilgi hakkında netlik yoktur 567. Didyma da bulunan başka bir yazıttan, İ. Ö yıllarında Milet konseyi Seleukos I in karısı kraliçe Apame nin bir heykelinin Didyma Artemis kutsal alanına yerleştirilmesi kararı aldığını öğrenmekteyiz. Heykel in 564 Fontenrose 1936, s Fontenrose 1988, s Pausanias, VII. s Fontenrose 1988, s

112 konduğu alan daha sonra Artemis Pythie olarak adlandırılmıştır 568. Kentte İ. Ö. 277 yılına ait bir tapınak envanteri bulunmuştur. Bu envanter, savaştan arta kalanlar ın, Apollon hazinesindeki bezemeli bir taş ve gümüş süslemeli bir öküz boynuzu ile Artemis hazinesindeki kaidelerinden biri kopuk bir buhurdan, iki küçük buhurdan ve üç kemerden öteye gitmediğini belgelemektedir yılları arasında Alman Arkeoloji Enstitüsü nün yapmış olduğu kazılarda, temenos alanında bir sunak ve kutsal yolun batısında bir kaynak suyu ortaya çıkarılmıştır. Burada birkaç kuyu ve kaynak sularının bulunması Artemis ile ilişkilendirilmiştir. Bu ilişkiyi de Didyma da, Artemis Pythie nin rahipleri olan Hydrophoroslara (su taşıyıcılar) dayandırmaktayız. Bu kuyular ve kaplıcalar Hydrophoros diye adlandırılan Artemis Pythie nin rahibelerini çağrıştırmaktadır. Hydrophor, Artemis Pythie nin bir rahibesi olarak tanrıçaya yapılan bütün adaklar ve diğer dini ayinlerde baş yöneticidir. Bunlar Artemis e kaynaklardan su taşıdıkları için bu ismi almış olmalıdır. Hydrophoros ların onurlandırıldığını belirten 82 tane Didyma yazıtı, bu makamın Didyma da en prestijli makamlardan olduğunu ortaya koymaktadır 570. Artemis Pythie nin adının geçtiği İ. Ö. 2. yüzyıla ait bir yazıtta, Artemis Pythie nin kaynak suları ile olan ilişkisini bir kez daha görmekteyiz. Artemis Pythie nin adının geçtiği epigramda; Naiads ın evine (kaynak suyunun 568 Rehm-Richard 1958, s Bean 1997, s Fontenrose 1988, s

113 bulunduğu kapalı alan) temiz ellerle gel, ki bu ev bakire tanrıçanındır ve akan bu kutsal sudan çek, çünkü Diyotoros Olympos un oğlu, Artemis Pythie nin bakanı, beni buraya yerleştirdi ifadesi geçmektedir 571. Didyma daki ayinlerde, Artemis Pythie ye hem kurbanlar adanır hem de hediyeler sunulurdu. Bu hediyeler arasında, kaseler, altından süs eşyaları, gerdanlıklar, fincanlar, kemerler, geyik kafası, geyik boynuzu, iki tane mermer vazo, Seleukos kraliçeleri Apame ve Philia nin heykelleri ve tanrıçanın heykel şeklindeki bibloları yer almaktadır 572. Didyma da tanrıçaya, Artemis Lykeia epitetiyle de tapınıldığını görmekteyiz. Lykeia epitheti Apollon un Lykeios epitetiyle yakından ilgilidir. Lykeios erkek için, Lykeia ise dişi için kullanılan bir epitet olmalıdır. Bu ünvan doğrultusunda Apollon un ve Artemis in bir kurt tanrısı olup olmadığı tartışmakta konusudur. Pausanias bir yazısında Hippolytos un kurtları öldürdüğünü, Artemis in de bu yüzden onu cezalandırdığını yazmıştır 573. Apollon tapınağının güney doğu köşesinde bulunan bir sunak parçasında Artemis Lykeia adı yazılıdır 574. Ayrıca Didyma da Artemis Phosphoros a adanmış bir sunak vardır 575. Phosphoros sabah yıldızının adıdır. Artemis Phosphoros meşale yani ışık 571 Tuchelt 1973, s Fontenrose 1988, s Farnell 1907, s Rehm-Richard 1958, s Tuchelt 1973, s

114 taşıyıcı tanrıçadır. Buradaki ışık, ay ışığını değilde, meşale ışığını kastetmektedir. Artemis geceleri avlanırken meşale taşımaktadır 576. Sikkeler üzerinde, Apollon Didymeus un Artemis ile birlikte yoğun şekilde resmedildiği görülmektedir 577. Ephesos İzmir ili, Selçuk ilçe merkezinin hemen batısında denizden hemen altıyedi km. içerde yer alan Ephesos, Magnesi kapısı yöresindeki bir Höyük üzerine kurulmuştur 578. Kentte tapınım gören Artemis Ephesia, Ephesos kentinin yerel tanrıçası olarak karşımıza çıkmaktadır 579. Ephesos daki Artemis kültüne dair en büyük kanıt şüphesiz ki Ephesos Artemis tapınağıdır. Ephesos daki Artemis tapınağı o denli ünlüydü ki, daha sonra antik dünyanın yedi harikasından biri olarak anılacaktı 580. Eski Ephesos un yaklaşık bir kilometre kuzeyinde yapılan tapınak, İ. Ö. 660 civarında Kimmerler tarafından yakılmıştır 581. İkinci tapınak Ephesos un Croesus tarafından kuşatıldığı zaman bitirilmiştir. Croesus tarafından tapınağa armağanlar sunulmuştur. Bu tapınak adını ölümsüzleştirmek isteyen Herostratus tarafından yakılmıştır. Üçüncü 576 Farnell 1896, s Aulock 1963, n Sevin 2001, s LIMC. II. 1. s. 754 ; Merkelbach 1978, s Kagan 1982, s. 346 ; Trell, 1999, s Hogart 1908, s

115 tapınak, yaklaşık 300 yılında yapılmaya başlanmış ve hemen bitirilmiştir. Bu tapınak ikinci tapınağın kopyası şeklindedir 582. Pausanias, Ephesos Artemis kültü hakkında şu bilgileri verir; Ephesos Artemis kültü, İonlar o ülkeye yerleşmeden ve Karialıların ülkesini zapt etmeden veya onları topraklarından kovmadan çok uzun zaman önce de orada vardı. Pindaros bu kültün Amazonlar tarafından, Theseus ve Atinalılara karşı savaşırlarken kurulduğunu söyler. Fakat tapınak asıl Kresos veya Koresos ve Nehir Tanrısı Kaystros un oğlu Ephesos tarafından kuruldu ve kentin ismi de Ephesos dan geldi. O bölgede yaşayan halk, Karia ırkından gelen Lelegler ve hala sayıca daha fazla olan Lydialılar idi. Başka halklar ve Amazonlar, çok kutsal sayılan bu tapınağın çevresine yerleşti. Kodros un oğlu Androklos, İonları Ephesos a getirdi ve Lelegler ile Lydialıları oradan sürdü. Sadece tapınağın çevresine yerleşenlere dokunmadı. Androklos, Karialılar savaşırken öldü ve Ephesos a gömüldü 583. Ephesos Artemis tapınağının batı cephesinde biri eski biri yeni altara ait üst üste yapılmış iki temel kalıntısı mevcuttur. Bunlardan ilki, Lydia kralı Kroisos dönemi (İ. Ö ) tapınağına aittir 584. Daha sonraki dönemde yapılan altarın temellerinin güneybatı köşesinde bir su kaynağı ve borularla yapılmış su bağlantı sistemi vardır. Kurban kesiminden sonra temizlik için bu sudan faydalanılıyor olmalıydı Cotteril 1996, s Pausanias, VII Schaber 1982, s Bammer 1984, s

116 Artemis Ephesia nın Ephesos da bulunan üç heykeli kentin yönetsel merkezindeki Belediye Sarayı nda (prytaneion) ele geçmiştir 586. Ephesos müzesinde sergilenmekte olan bu üç heykel, Büyük Artemis, Güzel Artemis ve Küçük Artemis olarak isimlendirilmiştir 587. Üç heykelinde dirsekleri kırık, ön kol ve eller öne uzanmış ve açıktır. Eller, heykellerin taban kaidesine baston benzeri birer destekle bağlanmıştır. Ama bu destekler kırılmış ve kaybolmuştur. Sadece birinin kaidesinde bastonun son parçası yere ters kapanmış bir saksı şeklinde durmaktadır. Heykel yapım tekniği bakımından öne uzanmış kol ve elleri desteklemek gerekmiş olabilir. Sikke ve taş oymalarında bu destekler bir halkalar zinciri ya da bir yumrular zinciri şeklinde oyulmuştur. Bazı Artemis tasvirlerinde bunlar oldukça kalın birer yün iplik şeklinde ellerden yere kadar sarkar, yere değeci noktanın biraz üstünde üç parçaya ayrılır, yere üç parça halinde ulaşır. Bu yumrular ve betimlenme şekli, Artemis in analık ve bereket tanrıçalığı özelliklerini göstermektedir 588. Görkemli bir havaya sahip olan Artemis Ephesia kült heykeli, zengin ayrıntılarla bezenmiş yüksek başlığı ve özgün takılarıyla dikkat çekmektedir. Üstten alta doğru daralan giysisinin üzerinde tanrıçanın ilk rahibeleri oldukları düşünülen Amazonlara ait arılardan, düzgün sıralar halinde betimlenmiş bitki ve hayvan motiflerine ve yıldız burçlarının simgelerine kadar geniş bir imge repertuarı yer almaktadır. Bunlar arasında aslan, boğa ve geyiklerin yanısıra 586 Miltner 1958, s. 21, levha 5-12 ; Türkoğlu 1999, s Fleischer 1973, s. 14, Levhalar, Büyük Artemis 12-17, Güzel Artemis 18-23, Küçük Artemis ; Erdemgil, 1989, s Özen 1990, s

117 grifon ve sfenks gibi mitolojik yaratıklar da göze çarpmaktadır. Ayrıca heykelin iki yanında bulunan geyikler ve kollarında bulunan hayvanlar, Artemis in doğa ile ilişkisini çarpıcı biçimde göz önüne sermekte, Anadolu da çağlar boyu izlenebilen ve doğanın hakimi ana tanrıçayı simgeleyen Potnia Theron motifi ile süregelen bağlantısını ortaya koymaktadır 589. Ephesos da tanrıçanın Anadolulu özelliğini yansıtan heykelleri yanında, Yunan özeliğini ön plana çıkaran bir heykeli de bulunmuştur. Ephesos Yamaç Evlerinde bir odada, Tanrıçaya ait Yunan tipindeki genç ve zarif, giydiği ince khiton ve elinde tuttuğu himationun havada uçuşan kıvrımıyla dinamik görünümlü mermer heykeli bulunmuştur 590. Yunan tipindeki bu heykelin yapılma nedenini, Anadolu da pek çok kentte olduğu gibi Ephesos un de Yunanlaşma politikasına bağlayabiliriz. Roma imparatorluk döneminde kentler devletten maddi yardım alabilmek için Yunan soyundan geldiklerini ispat etmeleri gerekmekteydi. Bu Yunanlaşma politikasını da, Roma İmparatoru Aelius Hadrianus un Yunan hayranlığına bağlayabiliriz. Artemis in insanlar ve diğer yaratıkların gençlerini, küçüklerini korumasının iyi bir nedeni vardı. Çünkü köken olarak bu gençlerin annesi olduğu kabul edilmiştir. Asya da onun bu özelliği esastır. Ephesos Artemis kült heykelleri ve figürleri de bu özelliği taşımaktadır Güven 2001, s Erdemgil 1989, s Guithrie, 1955, s

118 Artemis, Ephesos da kimi zaman deniz tanrıçası kimi zaman da atların efendisi ata binen tanrıça olarak temsil edilmiştir 592. Aur. Salluvius Timotheos için yazılan bir onurlandırma yazıtında, Artemis adı geçmektedir. Yazıtta tanrıça, bizim sevilen kadınımız Artemis olarak geçmektedir 593. Ephesos da bulunan mimari bezemelere sahip bir anıt üzerinde, Ephesos Artemis kültü hakkında bilgilere sahip olmaktayız. Bu yazıtta; Ephesos li Artemis e. Ve sadece Ephesos dakiler değil, Yunan ulusunun tüm tapınakları ve kutsal mekanları ona adanmıştır; bütün dillerde onun adı vardır, kendisini olduğu gibi göstermesinden dolayı hak ettiği yere yerleştirilmiş ve adına bir sunak yapılmıştır. Ve, ona gösterilen saygının bu en büyük işareti yanı sıra, adına bir de ay adanmıştır. Bizim Artemision, Mekodanların ve diğer Yunan uluslarının Artemision dedikleri aydır. Ephesos halkı, tanrıçanın adıyla anılan bu ayın kutsal ve özel olduğunu ilan etmiş, bu fermanla onun koruyuculuğunun kazanıldığına karar verilmiştir. Böylece, tüm Artemision ayı boyunca her gün kutsal sayılmıştır ve Artemisia Panagia ve hioremenia gibi yıllık bayramlar dışında hiçbir şeyin bu aya atfedilemeyeceği yasa hükmü altına alınmıştır. Bütün bir ay, tanrıçaya adanmıştır, çünkü ona olan ibadetimizdeki bu gelişmeden dolayı kentimiz daha fazla ün kazanacak ve bu başarısıyla sonsuz dek daim olacaktır Anichkof 1894, s Horsley 1992, s. 109, S. Price 1999, s. 181 ; Lanckoronski 2005, s

119 Ephesos Artemis i onuruna, Ephesos da festivaller düzenlenmekte ve festivalın yapıldığı gün yasalarla kabul edilerek tatil ilan edilmekteydi 595. Ephesos Artemis ini kutsamak için, İ. S. 104 yılında 568 satırlık bir yazıt yazılmıştır. Bu yazıtta festivalde gerçekleştirilen yürüyüşün nasıl yapıldığından söz edilmektedir 596. Bu törenler, kentin ileri gelenlerinden olan Vibius Salutaris in yaptığı bağış çerçevesinde tanrıçaya itaf edilen 31 tane heykelin, her on beş günde düzenli bir biçimde Artemis tapınağından tiyatroya, oradan da tekrar tapınağa bir merasim alayı eşliğinde taşınmalarını öngörüyordu 597. Bu heykeller arasından dokuzu tanrıçayı çeşitli yapısıyla tasvir ediyordu. Erkek geyikleriyle görüntülenen Altın Artemis, resmi geçitteki diğer bütün heykel gruplarına önderlik ediyordu 598. Heykellerin bulunduğu bu tapınak deniz kenarındadır. Bu yürüyüşe katılanlar yaşlarında olan kız ve erkeklerden oluşuyordu ve bunlar Artemis in koruması, desteği altındaydılar. Bu yürüyüşteki kızların liderinde güzellik ön plandaydı. Çünkü bu liderin bizzat Artemis i temsil ettiği düşünülüyordu. Lider kız, Artemis in giyindiği şekilde özel olarak geyik derisinden bir kıyafet ile giydiriliyordu 599. Ephesos Artemis i, ona tapınanların kendisini görüp saymaları için epifani yapan, yani görünen bir tanrıçaydı. Kutsal bir pencerede belirebilir ya da bir tür atlı araba olan bir alay aracında taşınmış olabilirdi. Tanrıçanın 595 Oliver 1954, s. 164, Forbes 1955, s. 241 ; Alcock, 2002, s Elsner 1997, s. 182 ; Fishwick 1989, s Rogers 1991, s. 110 ; Alcock, 2002, s Dowden 1989, s. 40,41 101

120 görünme töreni, Anadolu, Suriye, Mezopotamya ve Mısır da yüzyıllarca eskiye dayanan bir doğu geleneğidir. Artemis tapınağının alınlığında Artemis in tapınaklarında aşağıdakilerce görülebileceği büyük bir pencere yer alıyordu. Artemis le özdeştirilen Kybele, dağlık yerlerde taştan çıkar ve bazen, gözle görülür biçimi olmasa da, taşın içinde bulunurdu. Doğal kayalara oyulan niş, aslında bir görünme penceresi oluşturuyordu 600. Ephesos lular, Artemis in Ephesos da doğduğunu iddia etmişlerdir. Bunda Ephesos Artemis tapınağının rolü vardır. Homerik ilahide 601 Artemis ve Apollon un farklı yerlerde doğduğundan söz edilir. Bu ilahide Artemis Ortygia da 602, Apollon ise kayalıklarla dolu Delos ta 603 doğduğu anlatılır. Daha sonra Artemis in Thargelion ayının altısında, Apollon un ise bir gün sonra yedisinde doğduğu söylenmiştir. 604 Ephesos da Augustus dönemi ait bir yazıtta Artemis in doğumu ile ilgili bir şiirden söz edilmiştir 605. Artemis in, Ephesos daki Kenkhrios ırmağı kıyısında bulunan Ortygia isimli korulukta doğmuş olabileceği fikri, sonradan ortaya atılmış bir efsane olmayıp, Tanrıça nın Anadolu kökeni ile bağlantılı olmalıdır. Yunan mitolojisi Apollon a Artemis ten çok daha fazla sahip çıkmış, Leto, Apollon, Artemis 600 Clayton-Price 2000, s Homeros İly, XXIV, Ortygia, Bıldırcın Adası anlamına gelmekte olup, bıldırcın aynı zamanda Artemis in kutsal hayvanıdır. Ada, bıldırcın sürülerinin bahardaki göçleri sırasında kısa süre uğrayıp dinlendikleri bir yerdir. Bkz. Graves 1955, I. s Delos, Ege denizinde, Kyklad takımadalarından biridir. Grek Mitolojisinde ikizlerin doğum yerinin asıl Yunanistan toprakları olmayıp kültür etkileşimi yönünden, Anadolu ile Yunanistan arasında köprü konumundaki adalardan birinde doğması, kültünün Anadolu dan alınıp adalar yoluyla, Yunanistan a geçmiş olabileceği varsayımının göz ardı edilmemesi gerektiğini göstermektedir. Bkz. Umar 1982, s Nilson 1986, s Keil 1950, s

121 üçlüsünden hiç değilse Apollon u kendilerine daha yakın gösterme çabasına girişerek Tanrılar içinde en Yunanlı tanrı olarak algılamışlardır 606. Bu yüzden Apollon un doğum yerini Yunanistan a, Anadolu dan daha yakın bir yer olan, Delos Adası olarak göstermek isterlerken, Artemis için ise, bu tür bir çabaya girişilmemiştir. Bu yüzden Artemis- Ortygia arasındaki bir bağ kesin olarak yok edilemeyip en azından Ortygia-Ephesos ilişkisi olasılığı düşünülebilir. Yerel bir kült olmanın ötesine geçen Ephesos kültünde alışılmışın dışında ve karmaşık farklı sınıflardan rahip ve rahibelerden oluşan bir organizasyon vardı. Kült heykelin belirlenmiş bir günde tapınağın dışına çıkarıldığı ve Daitis adlı yemek yerinde kereviz ve bitkilerin üzerine yatırıldığı, tuz ikram edildiği ve bu şekilde kahvaltı sunulduğu bilinmektedir 607. Yunanlılar, Ephesos Artemis ine teşekkürlerini ifade etmek için yıllık gelirlerinin onda birini tanrıları için harcamak üzere ayırırlardı 608. Sikkelerdeki betimlemeler tanrıçayı bazen tek başına, bazen de bir tapınak kesitinde, tapınağın iç kısmında, kapıdan görünecek şekilde göstermektedir 609. Ön yüzünde Severus Alexander in büstünün yer aldığı bir sikkenin arka yüzünde, Artemis Ephesia tapınak içerisinde betimlenmiştir (Resim 22). Ön yüzünde Caracalla büstünün yer aldığı bir sikkenin arka 606 Hamilton 1996, s Burkert 1979, s Price 1999, s Donaldson, 1966, s. 21 ; Lacroix, 1949, s

122 yüzünde, tanrıça Artemis Ephesia kült heykeli betimi ile kendisine doğu gelen iki atlı arasında resmedilmiştir. Artemis in solunda ise Caracalla ve Geta betimi yer alır 610 (Resim 23). İ. S. 1. yüzyıla ait bir Ephesos sikkesi üzerinde Ephesos Artemis in kült heykeli oldukça dikkat çekicidir. Kült heykeli etrafında büyük harfle DIANA EPHESIA yazılıdır. Sikke üzerindeki Artemis figürü, neredeyse tamamen meme benzeri yumurulardan oluşturulmuştur. Ön kollar dirsekten kırık öne uzanmış, eller açık, bir şeyler, yumrular yani tohumları toprağa atar şekildedir. Toprağa düşen tohumlar, topraktan Artemis in ayakları altında vücuduna giriyor ve vücutta göğüs bölgesine kadar yükselmektedir 611. Erythrai Karaburun veya eski adıyla Mimas yarımadasının Sakız a bakan batı kıyısında ve yarımadanın hemen hemen orta yerinde yer alan Erythrai antik kenti, İzmir ilinin çeşme ilçesi sınırları içerisinde kurulmuştur 612. Kentte Apollon ve Artemis kültünü birlikte görmekteyiz. Artemis Kaukasis epiteti le karşımıza çıkan tanrıçanın kentte Apollon ile birlikte 610 Aulock 1968, no. 7879, Özen 1990, s Bayburtluoğlu 1975, s

123 tapınım gördüğü bir kutsal alanı olmalıdır 613. Helenistik Çağ a tarihlendirilen bir yazıtta Artemis, Apollon ile birlikte anılmaktadır 614. Klaros İzmir ili, Mendres ilçesi, Ahmetbeyli Köyü sınırları içerisinde yer alan Klaros ören yeri Notion dan da, denizden de 1.6 km. uzaklıktadır. Kolophon a bağlı topraklar içinde kalan alan, ünlü Apollon Tapınağı nı, bilicilik merkezini ve bunlarla ilgili diğer yapıları kapsar. Klaros a ilişkin ilk kaynak, olasılıkla İ. Ö. 7. yüzyıla tarihlenen, Homeros tarzındaki Apollon a Övgü dür. İkinci kaynağımız Artemis e Övgü yapıtır 615. Kentte Apollon dan önce yerli bir ana tanrıça kültünün var olduğu, sonrasında Manto nun oğlu Mopsos tarafından kehanet ocağının kurulduğu dikkat çekicidir 616. Klaros kentinde tanrıçaya, Artemis Pythie 617 ve Artemis Klaria epitetleriyle rastlamaktayız 618. Klaros kentinde Apollon un Helenistik ve Roma tapınağının kuzeyinde, Artemis Klaria ya ithaf edildiği kanıtlarıyla belli olan Küçük bir İon tapınağın parçaları bulunmuştur 619. Her iki tapınağın karşılarında da dikdörtgen biçimli sunaklar bulunmuştur 620. Bu sunaklardan biri Artemis e aittir. Artemis sunağı, üst üste yapılmış iki sunaktan 613 EA 34, s Taşlıklıoğlu 1963, s. 17 ; Merrkelbah IK 2, no Bean 1997, s Taşlıklıoğlu 1963, s Fontenrose 1988, s Horsley 1992, s Parke 1903 s Fontenrose 1988, s. 131 ; N. Şahin 2002, s

124 oluşmaktadır. Alt tabakada yer alan sunak İ. Ö. 6. yüzyıla, üsttabakada yer alan sunak ise, İ. Ö. 3. yüzyıla aittir. Üst üste yapılmış bu sunakların yanında, suyun güneyden kuzeye doğru akmasını sağlayan, pişmiş topraktan yapılmış bir kanalizasyon sistemi bulunmuştur 621. Artemis tapınağı karşısındaki sunağın arkasında bir kadın heykeli bulunmaktadır. Bu kadın heykelinin üzerine Timonax, Thedoros un oğlu beni ilk rahip olarak Artemis e kutsallaştırdı ifadesi oyularak yazılmıştır. Bu yazıttan dolayı bu tapınağın Artemis e ait olduğu açığa çıkmıştır 622. Klaros, yazılı belgelerle varlığı bilinen, yüz adet kurbanın bir arada kesildiği bir hekatomb un özgün şekliyle koruna gelmiş olması özelliğiyle de önemlidir. Klaros ta Artemis ve Apollon tapınakları ile tanrı ve tanrıçanın sunaklarının arasında kalan alanda demir halkalar bulunmuştur. Hayvanların bağlandığı bu halkaların, birbirine paralel dört sıra halinde yirmi beşer adet yerleştirildiği görülmektedir. Bu halkalar ve sayısı, bu alanda yüz adet kurban kesildiği bir hekatomb özelliğini göstermektedir. Bu uygulama Magnesia Artemis Tapınağı ve sunağında da görülmüş olsa da en iyi örnek, Klaros ta Artemis ve Apollon tapınakları ile tanrı ve tanrıçanın sunakları arasında kalan alanda yer almaktadır Geniere 1997, s.747, Parke 1903 s N. Şahin 2001, s. 100, dipnot: 132 ; Robert 1960, s

125 Milet İ. Ö. 7. ve 6. yüzyıllar boyunca İonia nın en önde gelen kenti olan Milet, Meandrous nehrinin denize döküldüğü yerde bir yarımada üzerinde kurulmuştur 624. Miletos kentinin üzerinde bulunduğu yarımadanın her iki yanını girintili çıkıntılı yapan dört ayrı liman, Milet tüccarlarına sadece geniş barınak sağlamakla kalmamış, onu başka limanlardan, özellikle sayısız kolonilerden gelen gemilere yükleme-boşaltma için önemli bir merkez yapmıştır 625. Artemis e, Milet te farklı farklı ünvanlarla tapınılmaktaydı. Bunlardan en önemlisi Artemis Bûlêphoros Skiris kültüdür 626. Milet tiyatrosunda bulunan bir yazıtta, Artemis Bûlêphoros Skiris in Milet te çok önem taşıyan bir külte sahip olduğu açıkça görülür. Yazıtta; Miletliler şu an ve gelecekte yapacakları uygulamalardan Skiridai ailesini Artemis adına fikirler verici kabul etmelerinden söz edilmektedir 627. Tanrıçaya bu isim, devletin yönetiminden sorumlu olan Skiridai ailesinden dolayı verilmiştir. Bu aile kültün yönetiminden de sorumluydu. Miletliler Artemisi tek rehber olarak kabul etmişlerdir 628. Milet te, Kalabaktepe nin doğu terasında Artemis 624 Owens 2000, s Magie 2003, s Robertson 1983, s. 149 ; Simon 1985, s Syll II. 391 ; Fontenrose 1988, s Parke 1903, s. 62,

126 Kithoneye adanmış bir tapınak bulunmaktaydı 629. Yapı büyük olasıklıkla İ. Ö. 6. yüzyıl sonlarına tarihlendirilmiştir 630. Tanrıçaya Milet te Artemis Pythie epitetiyle de tapınılmıştır 631. Artemis Pythie nin, birisi kendisine ve Apollon Didymeus a diğeri de yine tanrıçaya ve İmparator Hadrian adına yapılmış iki tane sunağı bulunmaktadır. Milet ve Didyma arasındaki kutsal yolda Artemis Pythie ve Hadrian a bu sunağın adandığına dair taş üzerine yazılı bir kayıt bulunmuştur 632. Milet sikkeleri üzerinde Artemis, uzun bir tunik giyerken pelerinli, sağ elinde bir patera (adak kasesi) ve sol elinde bir yay tutarken, ayaklarında bir erkek geyikle heykel şeklinde betimlenmiştir. Buradaki yay ve erkek geyik, avcı Artemis i işaret etmektedir. Diğer bazı sikkelerinde ise, başında duvakla görüntülenmiştir. Duvaklı Artemis bir Artemis kültünü ifade ediyor olabilir ama bu kesinlikle Artemis Pythie olmak zorunda değildir 633. Magnesia ad Meandrum Magnesia antik kenti, Aydın ili, Germencik ilçesi, ortaklar beldesine bağlı, Tekinköy sınırları içerisinde, Ortaklar-Söke karayolu üzerinde yer almaktadır 634. Kent, Thessalia dan gelen ve Delphoi kökenli Magnetler olarak 629 Kerschner 1999, s Greaves 2003, s Laumonier 1958, s Fontenrose 1988, s Fontenrose 1988, s Bingöl 1998, s

127 bilinen bir kavim tarafından kurulmuştur. Menderes ırmağı kısıyındaki konumu nedeniyle, aynı adı taşıyan diğer kentlerle karıştırılmaması için Menderes Magnesia sı olarak adlandırılmıştır 635. Magnesia kentinde, Artemis Leukophryne adlı bir tanrıça ve ünlü tapınağı vardı 636. Bu tanrıça karakter bakımından Ephesos Artemis ini anımsatmaktaydı ve kültü de diğer Artemis kültleri gibi başka yerlere yayılmıştı. Descamp-Cousin in belirttiği gibi; Kallimakhos un hayat veren bakire dediği 637 Artemis e Magnesia da, Artemis Leukophryene epiteti ile tapınılmıştır 638. Kente, tanrıçaya ait Magnesia Artemis tapınağı, İ. Ö. 2. yüzyılın ilk çeyreği içerisine tarihlendirilmektedir. Tapınak 8 x 15 sütunlu, İon düzenindedir Magnesia da ele geçen bazı yazıtlarda, epithetsiz olarak geçen Artemis yanında Apollan a da epithetsiz olarak tapınıldığı görülmektedir 640. Ele geçen diğer yazıtlarda ise tanrıça, Artemis Leukophryne epitheti ile geçmektedir 641 Yine bu yazıtlardan, tanrıça onuruna festivaller düzenlendiğini öğrenmekteyiz. Menderes Magnesia sında Artemission ayının on ikinci gününde Artemis 635 Strabon, XIV. s Waites 1923, s. 42 ; Fleischer 1973, s. 140 ; Mellink 1975, s. 108 ; Merkelbach 1978, s. 2 ; Davesne 1982, s. 12 ; Mason 1995, s Deschamps-Cousin 1888, s no LIMC. II. 1. s. 764 ; Stinton 1976, s. 12 ; Hansen 1995, s Schober 1933, s. 26; Mansel 1971, s. 532; Coulton 1977, s Kern, 1900, n Robert 1945, s

128 onuruna törenler yapılırdı 642. Yüksek hakimler kurulu, Artemis Leukrophryene nin rahip ve rahibeleriyle birlikte, bir boğa kurban ederlerdi. Bu törenleri yürüten hakimler kurulu 12 tanrı heykeli taşırlardı. Finansal yöneticiler üç kurban daha sunarlardı. Bunlarda biri Artemis Leukrophryene ye sunulan bir dişi keçidir. Diğerleri Zeus ve Apollon adır. Apollon ve Artemis e kurbanlar Artemis sunağında gerçekleştirilirdi. Boğa ve diğer kurban etleri hakimler, yöneticiler, tapınak çalışanları, yargıçlar, ordu komutanları, rahibeler ve ayinlerde hizmetli olmuş kişiler arasında paylaştırıldı 643. Kentte bulunan 100 numara olarak adlandırılmış bir yazıtta Artemis Leukophryne adı geçmektedir 644. Yazıtta, şehir ve halk meclisinin almış olduğu karar anlatılmıştır; Artemis Leukophryne nin ahşap heykelinin tanrıça için yaptırılmış Parthenon a diktirilmesi ve her yıl Artemission ayının altıncı günü tanrıça şerefine yapılması gereken içki ve kan kurban törenleri ve kentin her bir sakininin servetine göre evinin kapısında, kendi diktikleri sunaklar üzerinde kurban kesmesi konu alınmıştır: Tapınak bakıcısı ve Artemis rahibesi Artemission ayının altıncı günü tanrı heykelinin Partheonon a yeniden dikilmesi sırasında olabildiğince görkemli kurbanlar sunmalıdırlar. Bundan böyle bugün bayram günü ilan edilmesi ve İsiteria adını taşımalıdır; tüm insanlar için tanrı barışı geçerli olmalı ve kadınların katıldığı ve tapınağa doğru giden bir dini geçit töreni düzenlenmeli, tapınakta tapınım töreni yapılmalı ve külte layık olduğu şekilde özen gösterilmeli. 642 Sissa-Detienne 2000, s. 162 ; Hansen 1995, s Price 1999, s Kern 1900, s

129 Tapınak bakıcısı, bakirelerden oluşan ve Artemis Leukophryne yi onurlandıran dini ilahiler söyleyen bir koroyu yönetmeli, çocukların okulları tatil olmalı, erkek ve kadın kölelere tapınım şenliklerine katılabilsinler diye izin verilmeli, Artemis rahibeleri Stephanephhoros Polykleides ve daha sonra her yıl o yılın Stephanesphoros u ile bir kurban ve bayram geçidi düzenlenmelidir. Söz konusu bayram gününde, Stephanephhoros Polykleides in memuriyet döneminden itibaren, tıpkı yeni yıl gününde olduğu gibi, bir Pazar kurulmalı. Tapınağın şimdiki ve gelecekteki telalarlı yukarıda sözü edilen bayram gününde, tüm halk agora toplandığında tören giysileri içinde ve başında defne dallarından yapılmış çelenkle, başkomutan, süvari komutanı, subaylar, başyazman, meclis yazmanları, ekonomiden sorumlu memurlar, Stephanephhoros huzurunda meclis binasından sessizliğe davet edilmesi ve çocukların okuduğu bir duadan sonra, tüm halka aşağıdaki çağrıyı yapmalıdır: Magnesia şehri ve çevresinde oturanları güzel İsiteria sölenine davet ediyorum. Herkes bugün servetine göre Artemis Leukophryne ye bir kurban sunmalı. ve Artemis Leukophryne de Magnesialılara ve özellikle hanımlara sağlık ve bol bol yeni nesiller sağlasın. hem mutluluk ve hem de büyüyen dualar 645. Magnesia daki Artemis Λευχοφρηνή tasviri de büyük bir ihtimalle tahta çekirdek üstünde altın kaplamaya sahipti. Tapınağın kazısı sırasında, sella içindeki kült tasvirinin kaidesi bulunmuş ve çok az altın kaplama levhalar ele 645 Bingöl 1998, s

130 geçmiştir. Buna dayanarak altın kaplama tahta tasvir olduğu ileri sürülmektedir 646. Magnesia kent sikkelerinde, Artemis Leukophryne kült heykeli sık sık betimlenmiştir. Ön yüzünde Nero 647 ve Hadrian ın büstlerinin yer aldığı iki ayrı sikkenin arka yüzünde, Artemis Leukophryne resmedilmiştir 648 (Resim 24). Ayrıca, iki sikkenin ön yüzünde omzunda sadağı ile Artemis büstü betimlenmiştir 649 (Resim 25). Metropolis Metropolis antik kenti, İzmir ili, Torbalı ilçesi yakınında, Yeniköy ve Özbey köyleri arasında kurulmuştur 650. Kabaçakırı mevkiinde bulunan bir yazıt, Artemis e ait kutsal arazilerin sınırını belirlemektedir. Anıtsal ölçülere sahip mermer yazıtın dikdörtgen biçimli büyük bir kaidesi vardır. Yazıt, Roma imparatoru Domitian ın İ. S yıllarında görev yapmış genel valisi Sextus Iulius Frontinus zamanında dikilmiştir Kern 1901, s Aulock 1968, no BMC İonia, 19, Aulock 1968, no. 7921, Sevin 2001, s Meriç, 1996, s

131 3. LYDİA DA ARTEMİS Lydia bölgesi, günümüzde yaklaşık olarak İzmir ilinin doğusu, Manisa ilinin büyük bir bölümü, Kütahya ve Uşak illerinin batı uçlarını kapsıyordu. Bölge, adını Hint-Avrupa kökenli Lydler den almıştır; ancak bu halkın kökeni konusu açık değildir 652. Hypaipa Hypaipa antik kenti, İzmir ili, Ödemiş ilçe merkezinin 6 km kuzeyinde, 653 Küçük Menderes ırmağının kuzeyindeki Tmolos yamaçlarında, Sardis e giden yol üzerinde kurulmuştur 654. Hypaipa da Artemis Perasia kültünün çok ünlü olduğunu bilinmektedir 655. Kentte ele geçen bir yazıttan Artemis Perasia onuruna kutsal oyunların yapıldığını öğrenmekteyiz 656. Başka bir yazıtta da tanrıçaya, Artemis Anaitis epitheti ile tapınıldığını görmekteyiz 657. Artemis, Pers 652 Sevin 2001, s Sevin 2001, s LIMC. II, 1. s Merkelbach 1978, s. 2 ; Mitchell-McNicoll , s Mitchell-McNicoll , s. 70 ; Hanfmann 1983, s Wright 1895, s. 57 ; Macurdy 1912, s. 79 ; Fleischer 1973, s

132 pantheonuna ait bir tanrıça olan Anahita 658 ile benzerliğinden dolayı onunla bir tutulmuş ve Artemis Anaitis epithetiyle tapınım görmüştür 659. Hypaipa da Artemis Anaitis e ait bir tapınak ve kült heykeli bulunmaktadır 660. Pausanias bu tanrıçaya ait ilginç ateş kültünden söz eder 661. Şehir sikkeleri üzerinde Artemis Anaitis in tapınağı, ateş sunağı ve kült heykeli basılmıştır 662. Hypaipa da ele geçen İmparatorluk dönemine ait yedi ayrı sikkenin arka yüzünde tanrıça, Artemis Anaitis, tek bir sikke üzerinde ise Artemis Ephesia epithetiyle karşımıza çıkmaktadır. Bu sikkelerin ikisinde tanrıça altı sütunlu bir tapınağın ön yüzünde 663 (Resim 26), üç sikkede ise, dört sütunlu bir tapınağın önünde, ortada ayakta Artemis Anaitis kült heykeli betimiyle karşımıza çıkmaktadır. Diğer sikkede büyük bir tül örtü ile ayakta görülmektedir 664 (Resim 27). Yedinci sikkede ise, oturur şekilde Apollon arkasında liri, karşısında Artemis Anaitis kült heykeli yer almaktadır. Son sikkede ise, ön yüzde defne çelenkli Elegabalus, arka yüzde iki geyiğin ortasında, yarım vay ve yıldızlı Ephesos Artemis in kült heykeli yer almaktadır Perslerin şifalı su tanrıçasıdır. Bkz. Malay 1990, s LIMC. II, 1. s. 753 ; Farnell, 1986 s. 425 ; Anderson 1913, s. 272 ; Cole 1989, s. 467 ; Turcan 1997, s Mellink 1975, s. 108 ; Klose 1984, s Pausanias, V. 27, İmhoof-Blumer 1897, s. 81, no. 14, Lev. 14, n Aulock 1963, no. 2964, Aulock 1963, no. 2963, 2966, 2971, Aulock 1963, no. 2965,

133 Hierokaisareia Hierokaisereia (Hierakome) antik kenti, Manisa ili, Aksihar ilçesinin güneyinde, Beyoba ve Sazoba köyleri arasında kurulmuştur 666. Artemis e, Hierokaisareia kentinde bulunan bir yazıttan, Artemis Perasia epitheti ile tapınıldığını ve tanrıça onuruna oyunlar düzenlendiğini öğrenmekteyiz 667. Artemis tapınağına ait bir sınır taşı üzerindeki yazıtta Artemis ismi geçmektedir. Yazıtta; kutsal sınırların güvenliğinin Artemis tarafından sağlandığı yazılıdır 668. Hieorokaisareia da ele geçen Artemis betimli sikkelerin hepsinde tanrıça, sikkenin ön yüzünde Artemis Persia olarak karşımıza çıkmaktadır. Ele geçen beş ayrı sikkenin ön yüzünde Artemis Persia omzunda okluk ve göğüs önünde yay ile resmedilmiştir. Bu sikkerin arka yüzlerinde ise ayrı sikkeler olmak üzere altar, boğa ve geyik yer almaktadır. Ön yüzde Genç Agrippa nin büstünün yer aldığı başka bir sikkenin arka yüzünde Artemis Persia ellerinde yay ve ok, omzunda okluk ve arkasında geyikle birlikte resmedilmiştir Sevin 2001, s Buckler 1917, s Arca 2005, s Aulock 1963, no. 2952, 2953, 2954, 2955, 2956, 2951,

134 Philadelphia Philadelphia antik kenti, Manisa ili, Akşehir ilçesi sınırları içesirinde yer almaktadır 670. Kent, Bergama kralı II. Eumemes in (İ. Ö ) kardeşi II. Attalos Philadelphos tarafından kurulmuştur 671. Philadelphia kentinde Artemis Ephesia kültü yanında, Sardes ve Hypaipa kentlerinde olduğu gibi, Artemis Anaitis kültünün varlığını görmekteyiz 672. Philadelphia tiyatrosunda bulunan bronz bir mührün üzerinde Artemis Ephesia tasviri görülmektedir. Mühür üzerinde tanrıça, Severus ile Caracalla arasında resmedilmiştir. Tasvirleri çevreleyen yazıtta ise, mührün sahibinin ünvanını ve adını kaydeden ifadeler yer almaktadır 673. Artemis kültünün çok rağbet gördüğü Philadelphia da bulunan bir mühür veya para üzerinde bu tanrıçanın tasvirini görmek hiç de şaşırtıcı değildir 674. Philadelphia da bulunan pişmiş toprak Artemis Ephesia kült heykeli figürünleri de, kentte bu kültün önemini vurgulamaktadır 675. Kentte ele geçen bir heykel kaidesindeki yazıtta, bir Artemis rahibinin Philadelphia halkı ve meclisi tarafından onurlandırıldığını görülmektedir 676. Philadelphia da bulunan bir adak steli üzerinde, tanrı Men ile birlikte bir tanrıça yer almaktadır. Philadelphia kentinin baş tanrıçası Artemis Anaitis 670 Sevin 2001, s Buckler 1917, s. 89 ; Sevin 2001, s Bivar 1992, s Malay 1986, s Fleischer 1973, s Coleman 1965, s Malay 1986, s

135 olduğuna göre bu stel üzerindeki tanrıçanın Artemis olması gerekmektedir. Kentte Artemis e yapılan adakların sayıca fazlalığı ve bazı nümizmatik veriler de bu görüşü desteklemektedir 677. Philadelphia kent sikkelerinde, Artemis e çok sık rastlamaktayız. İki ayrı sikkenin arka yüzünde Artemis i iki geyik arasında, Artemis Ephesia kült heykeli betimi ile görmekteyiz 678. Bir sikkenin arka yüzünde ise Artemis Anaitis, Athena ile birlikte resmedilmiştir 679. Ön yüzünde İmparator Aurel in büstünün yer aldığı başka bir sikkenin arka yüzünde Artemis, dört sütünlü bir tapınağın içerisinde, Artemis Ephesia kült heykeli betimiyle karşımıza çıkmaktadır 680. Sardes Sardes antik kenti, Manisa ili, Salihli ilçe merkezinin 8 km batısında kurulmuştur 681. Sardes te Artemis kültünü gösteren en önemli kanıt şüphesiz Sard Artemis Tapınağı dır 682. Tapınağın bulunduğu kutsal alan temel olarak Roma stilindedir. İ. S. 3. yüzyılda tekrar düzenlendiği görülmektedir. Kutsal alanın kuzey bölgesine yerleştirilen bir anıt bulunmuştur. Bugün orijinal yapısında 677 Malay 1985, s. 134, Aulock 1963, no. 3064, Aulock 1963, no Aulock 1963, no Sevin 2001, s Robinson 1910, s. 416 ; Butler 1914, s. 426,427 ; Murray 1926, 335,336 ; Elderkin 1940, s

136 olmamasına rağmen bu yapı önemini korumaktadır. Bu yapıda bulunan hem Lydia hem de Yunan yazıtları bu yapının Artemis e adandığını gösterir 683. İ. Ö. 5. yüzyıl sonlarına tarihlendirilen Sardes Artemis tapınağı altarı altı basamaklı bir girişe sahiptir 684. Sardes te Ephesos Artemis kültü tapınım görmüştür 685. Ephesos da bulunan bir yazıtta, Sardes deki Artemis kültü ile ilgili bilgiler görmekteyiz. Yazıtta; Sard taki Artemis kültünün Ephesos lular tarafından kurulduğu, bu yüzden de bu kültün Ephesos un bir uzantısı olduğu söylenmektedir. Pers dönemine ait Nekropol deki Lydia yazıtları Artemis in önemini ortaya koyarken, onun mezarlıkların koruyucusu olarak tanımlamaktadır. Çünkü bu kutsal yerlere karşı yanlış yapanlar Artemis tarafından lanetlenmiştir 686. Sardes de tanrıçaya Artemis Anaitis epitheti ile de tapınılmıştır 687. Sardes de bulunan bir adak yazıtı da, kentte Artemis Anaitis kültünün varlığını desteklemektedir 688. Pers kralları tarafından Lydia bölgesinde Gediz nehri vadisine yerleştirilen Pers kolonistleri, kendi tanrıçaları olan Anaitis ile Artemis i birleştirerek, tanrıçaya Artemis Anaitis epitheti altında tapınmışlardır 689. Buna göre de yazıtta geçen Anaitis adı, Artemis i ifade etmektedir. Sardes de bulunmuş İ. Ö. 4. yüzyıl başına tarihlenen bir kabartmada Artemis görülmektedir. Kabartmada, Artemis ayakta ve kucağında bir karaca 683 Hanfmann 1983, s. 50, 684 Butler 1925, s Horsley 1992, s Hanfmann 1983, s. 50, Bivar 1992, s Anderson 1915, s Ramsay 1889, s

137 vardır. Yanında ise aslanı kucaklamış Meter durmaktadır. En sağ köşede ise küçük boyda gösterilmiş iki tapınıcı yer almaktadır. Artemis in Meter den daha uzun gösterilmesi, onun kültünün daha önemli olduğunu göstermektedir 690. Yunan tanrıçası Meter e, İ. Ö. 6. yüzyılın başından itibaren Yunan dünyasında yaygın bir şekilde tapınılmıştır. Meter ismi, Matar (Ana) kelimesinden türetilmiştir. Yunan Edebiyatında tanrıça genellikle, Frigce sıfatından bir Yunan adı olan Kybele adı ile anılmıştır. Kült övgülerinde ona Meter ya da Meter Kybele diye seslenilmiştir 691. Lydia dilinde yazılmış, İ. Ö. 5 ve 4. yüzyıllara ait iki yazıtta, Artemis ve Apollon birlikte anılmakta ve bir külte işaret edilmektedir 692. Kutsal alanda bulunan yazıtlarda, Tapınak rahibelerinden ve bunların konumundan söz edilmektedir. Kutsal alandaki bir sutün üzerinde bulunan bir yazıtta; İnsanlar tanrıçanın bir rahibesi olarak Kauies 693 ünvanıyla ona hizmette bulunduğu için Theogenes in kızı Melitene, onurlandırılmıştır yazılıdır. Burada geçen Мελιτίνη adı Lydia şehirlerinde çok yaygın olarak kullanılan bir addır. Diğer bir yazıtta ise; Konsey ve halk tanrıçanın bir rahibesi olarak Claudia Polla Quintilla yı, adakla ilgili gerekli olan her şeyi temin ettiği için, bu şekilde hem tanrıçayı hem de toplum huzuruna hizmet ettiği için, bunların dışında şehirde her ay kendisi bir adak töreni düzenlediği 690 Roller 1999, s Roller 1999 s Taşlıklıoğlu 1963, s. 85, Sardes kentinde ele geçen başka bir yazıtta kaueis ibaresi geçmektedir. Bu isim Artemis in rahibelerine verilmiştir. Bkz. Anderson 1915, s. 98 ; Elderkin 1933, s. 388,399 ; Ure 1951, s

138 için onurlandırmıştır yazılıdır. Bu yazıtlardan anlaşıldığı üzere, Sardes Artemis tapınağında bir başrahibe olduğu ve bunlara Kauies adı verildiği görülmektedir. Bu ana rahibenin konumu en üst seviyededir. Bu rahibelerin Lydia monarşisinden önceki bir tarihe dayanan Кαυεις ünvanını taşıdığı görülür. Bu rahibe, Artemis tapınağında var olan Hiyerarşik sıralamanın en üstündedir. Burada bulunan bir başka yazıttan, Ephesos Artemis ve Magnesia Artemis tapınaklarında da Kaueis ile aynı anlama gelen, bir başrahibe bulunduğunu öğrenmekteyiz. Kaueis terimi yaklaşık yedi yüzyıl Artemis kültüne ait olmuştur. Sardes Artemis tapınağındaki rahibeye gösterilen onurlandırma, Ephesos Artemis ve Magnesia Artemis tapınaklarında olduğu gibidir 694. Kente ele geçen İmparatorluk dönemine ait kent sikkelerinin, ön yüzünde omzunda sadağıyla Artemis betimine sık rastlanılmıştır 695 (Resim 31). 694 Buckler-Robinson 1913, s. 354, 355,356, Aulock 1963, no. 3129, 3130,

139 4. PİSİDİA DA ARTEMİS Kuzey ve batıda Phrygia, güneyde Pamphylia ve Lykia, doğuda Lykaonia ile komşu olan Psidia, günümüzde Isparta ve Burdur illerini ve Antalya nın kuzeyini kapsamaktadır 696. Andeda Andeda antik kenti, Antalya ili, Korkuteli ilçe merkezinin 24 km. kadar kuzeyinde Yeşilyayla köyünün bulunduğu alanda kurulmuştur 697. Andeda da bir sunak üzerinde sol tarafta bir Helios betimi, sağ tarafta bir hilal üzerinde Artemis Selene ve arka tarafında belirsiz bir nesne belki de iki kadın kafası görülmektedir. Sunak üzerindeki yazıt, Hera rahibesi olan Iulia Licinniana nın yapmış olduğu bir adağı göstermektedir, ancak adağın hangi tanrıça için olduğu belli değildir 698. Kentte bulunan İ. S yüzyıla ait bir mezar yazıtından, burada Artemis in bir rahibesi olduğunu öğrenmekteyiz Sevin 2001, s Sevin 2001, s Woodward-Ormerod , s. 122, no Hill 1895, s. 125, no

140 Andeda kentinde iki sikke üzerinde Artemis betimine rastlamaktayız. Ön yüzünde defne çelenkli Marc Aurel yer aldığı ilk sikkenin arka yüzünde, sol elinde yay sağ eliyle de sadağından ok çeker şekilde Artemis görülmektedir. Artemis in ayaklarının yanında geyik yer almaktadır. İkinci sikkenin arka yüzünde ise Artemis, sol elinde yay, sağ elinde ok tutar şekilde ayakta betimlenmiştir 700. Kotenna Antalya ili, Akseki ilçesi merkezinin 12 km. batısında kurulan Kotenna diğer adıyla Gödene, Manavgat çayı vadisinin doğu kesiminde yer alır 701. Kotenna da bir kaide üzerinde bulunan ve İ. S. 2. yüzyıla tarihlenen bir yazıt, bu kentte Artemis kültünün varlığını göstermektedir. Yazıttan tanrıçnın bir rahibesi olduğunu ve bu rahibenin zengin bir ailenin mirasçısı olarak tanrıçaya uygun sunular yaptığı anlaşılmaktadır 702. Kremna Kremna, Burdur ili, Bucak ilçesine bağlı Çamlık köyü yakınında, Kestros (Aksu) vadisine hakim bir tepe üzerinde yer almaktadır Aulock 1964, no. 4907, Sevin 2001, s. 159, Bean-Mitford 1970, s. 31, no Sevin 2001, s

141 Kentte bulunan, İ. S. 2. yüzyıl ortasına tarihlenen bir yazıtta Artemis Leto nun kızı olarak onurlandırılmıştır. Aynı yazıtta Apollon un da Leto nun oğlu olarak onurlandırılması nedeniyle kentte Apollon ile ortak bir kültü olduğu ve aynı kutsal alanı paylaştıkları görülmektedir 704. Kremna da bulunan beyaz mermer bir taş anıttaki yazıtta Artemis Ephesia adı geçmektedir. Üçgen alınlıklı bir çatıya sahip olan anıt, korinth başlıklı sütunlarla sınırlandırılmıştır. Silindir bir sunağın önünde bir rahip, boğa kurban etmektedir. Boğanın üst tarafında bir kadın oturur şekildedir. Anıtın alt tarafında geniş bir alanda bir yazıt yer almaktadır. Bu yazıtta; (Onlar onurlandırıldı) Artemis Ephesia nın rahipleri, Osaeis in oğlu, Hermaios un torunu, ki onlar hem tapınağı hem de heykeli sağladıkları için, bu ailenin üyeleri başarılarından dolayı papazlık görevini aldılar yazılıdır. Yazıtın oyma stili anıtın, İ. Ö. 1. yüzyıl sonlarına ya da İ. S. 1. yüzyıl başlarına ait olduğunu göstermektedir 705. Beyaz kireç taşından dikdörtgen bir sunağın üzerindeki yazıtta ise, Artemis adı Leto ile birlikte geçmektedir 706. Kremna da bulunan diğer bir yazıt, İ. S. 2. yüzyıla aittir ve Chrysippos un kendi parası ile Artemis için bir tapınak yaptırdığından söz edilmektedir. Yazıtta; Senato nun kararıyla Titus Flavius Anthestianus Memnon kendi patronu temiz ahlaklı Chrysippos( un heykelini dikti). Ben, ey arkadaşlar, altın parlıkla kaplanmış tunçtan olup burada Chrysippos şerefine durmaktayim ki, o kendi harcamasıyla Leto nun güzel yanaklı, ok tutan kızına 704 Horsley 2000, s. 64, n Horsley-Mitchell 2000, s. 61, Horsley-Mitchell 2000, s. 64,65 123

142 bu tapınağı kutsadı. Hayatında temiz ahlaklı olan ona Mousa içgüdülü bir yetenek verdi; Leto nun uzun saçlı oğlu onu takdir etti. Kalplerinde erdem ve bilgelik arzusu olan insanlar için nimet olarak birçok parlak yazılar bıraktı ve ilahilerinde Artemis i önceden hiç kimse yapmadığı şekilde anlatıp kitaplarıyla vatanına sonsuz bir ün sağladı 707 yazılıdır. Kremna da, doğal ve yaban bir bölgede yaşayan bir halkın, kendi yerel tanrıçalarını, kendileri gibi yabani bölgelerin ya da yabani hayvanların efendisi olan Artemis olarak kimlikleştirmeleri ile kültün burada yaygınlaşması doğaldır. İ. Ö. 1. yüzyılda Kremna kendi sikkelerini basmıştır. Bu sikkeler arasında Artemis in başını görüntüleyen bronz sikkeler vardır 708. İmparatorluk dönemi ait iki sikkenin arka yüzünde iki geyik ortasında Artemis Ephesia resmedilmiştir 709 (Resim 32). Selge Selge antik kenti, Antalya ili, Manavgat ilçesine bağlı Beşkonak bucak merkezinin kuzey-kuzeybatısında kurulmuştur 710. Selge de Zeus ve Herakles dışında Artemis e adanmış bir tapınak bulunmaktadır 711. Kentin batı tepesinin kuzeyinde, yapı kalıntıları arasında 707 Horsley 1992-I, s Waites 1923, s. 33 ; Mitchell 1995, s Aulock 1964, no. 5109, Sevin 2001, s

143 bulunan bir heykel kaidesi üzerindeki yazıtta, Artemis rahibesi anılmaktadır 712. Yazıtta; Tanrısal imparatorlara, Ardemis e ve kente, Konon/Komon un oğulları Argaios un torunu doğduğu kentin bir dostu Artemis rahibi ve halk için çalışan (Demiurgos) kendi olanaklarıyla (bu boy heykelini?) vakfetti yazılıdır. Bu da bize, bu yapı kalıntılarının Artemis e ait olabileceğini göstermektedir. Bu yazıt geç imparatorluk dönemine aittir Selge de, Artemis kültüne işaret eden üç sikke bulunmuştur. İki sikkenin ön yüzünde omzunda sadağı ile Artemis büstü görülmektedir. Diğer sikkenin arka yüzünde Artemis, elinde bir meşale ile resmedilmiştir 714. Termessos Termessos antik kenti, Antalya ilinin 34 km. kuzeybatısında, Batı Torosların ön sıralarını oluşturan Güllük veya Güldere (Antik Solymos) dağı üzerinde yer almaktadır 715. Termessos da kent alanı ve teritoryumda Artemis le ilgili belgelerin çokluğu ve çeşitliliği tanrıçanın çok önemli bir tanrıça konumunda bulunduğunu göstermektedir. Kentte şimdiye kadar Artemis e ait iki tapınağın varlığı kesin olarak kanıtlanmıştır. 711 Mitchell 1995, s Bean 1997, s Nolle-Schindler 1991, s Aulock 1964, no. 5285, 5339, Abbasoğlu 1987, s

144 Birinci tapınak, kent surlarının (asıl yerleşim alanının) dışındaki, sonradan önüne bir propylon un eklenmesiyle İmparator Hadrianus kültüne de tahsis edilmiş olan N7 tapınağıdır. Tapınak peripteros planlı ve İon düzeninde, 6 x 11 sütunludur. Yaklaşık kare planlı bir pronaos ve derin bir cellaya sahiptir. Tapınak, mimari süslemelerine dayanılarak İ. Ö tarihleri arasına verilmektedir 716. Tapınaktaki bir yazıtta, Artemis in adı geçmektedir. Propylonun arkasında yer alan tapınağın arşitrav bloğu parçası üzerinde ele geçen yazıtta; Termesosluların Artemis in bekçisi olan halkı, tanrısal Nerva nın torunu, tanrısal Parth fatihi Traianus un oğlu, vatanın babası, Olymposlu İmparator Caesar Traianus Hadrianus Augustus a bunu ithaf etti 717 yazılıdır. İkinci satırındaki [δ νεωκόρος] τής Aρ[τέμιδος Τερμεσσέων δήμυς (= Termessosluların Artemis in bekçisi olan halkı ) ibaresi, buranın Artemis tapınağı olduğunu göstermektedir. Ayrıca tapınak ile propylon arasında kalan alanda bulunan, prizmatik bir heykel kaidesinin üzerine kazılmış dört satırlık yazıtta, kaidenin Mamotasis adında bir şahıs tarafından Tanrıça Artemis e adanan bir kaide olduğu anlaşılmaktadır 718. Termessos da bu yazıttan, Artemis e halkın tanrı imparatorlarla birlikte tapındığını anlamaktayız 719. Yazıtta halkın Neokoros ünvanı taşıdığı görülmektedir. Neokoros bir tapınağın koruyuculuğunu, temizliğini adak 716 Büyükkolancı 1996, s Büyükkolancı 1996, s Hederbey 1929 : 29; TAM III, 1, no TAM III, 1, no

145 eşyalarının saklanmasını ve mali işlerini üzerine alan kişi demektir 720. İmparatorluk zamanında bu unvan bir şehre verilmişse bunun anlamı o şehirde her türlü bakım ve giderleri şehirliler tarafından sağlanan, şerefine dini törenler ve bayramlar düzenlenen bir imparator kültü var demektir 721. İkinci tapınak, surlar içinde, kent merkezinde Bouleuterion-Odeionun güneydoğu köşesinde yer alan, N4 tapınağıdır 722. Esas ön cephesi doğuya bakan bu tapınak, 6.72 x m. ölçülerinde, Korinth düzenine sahip, önünde dört sütun bulunan prostylos planlı bir tapınaktır. Tapınağın günümüze sağlam olarak gelen cella kapısının lentosu üzerine kazılmış sekiz satırlık yazıtın birinci satırında geçen Τή προκαθηγέτιδι ιής Τερμεσσέων πόλεω]ς καί <μ>ε<γ>ά<λη θεά > [ Аρτέ] μειδι (= Termessos kentinin yol göstericisi ve Ulu Tanrıça Artemis e ) ibaresi bu yapının Artemis tapınağı olduğunu göstermektedir 723. İlgili belgelerden, her iki tapınakta da Tanrıça Artemis in epithetsiz olarak tapım gördüğü anlaşılmaktadır 724. Kentte ele geçirilen yazıtlar, tanrıçanın kentte epithetsiz Yunan Artemis i görünümüyle saygı ve tapınım gördüğünü; bu kültün dışında ayrıca, eski Anadolu Doğa ve Bereket Tanrıçası nın uzantısı sayılan ve kültü gizemli bir nitelik taşıyan Artemis Ephesia nın (Ephesos Artemis i) da bir külte sahip olduğunu ortaya koymuştur. Önemli üç yazıt 725, kentte Tanrıça 720 Oster 1990, s Pekman 1989, s Hederbey 1929: 29 ; TAM III, 1, no Lanckkoronski 1892, 205, no Çelgin 2002, s Heberdey 1929, 129: TAM III, l, no

146 Artemis e çeşitli sıfatlarla; Artemis Philoparthenos, Artemis Tauropolos ve Artemis Potnia Theron 726, Artemis Küre (Kore) ve Artemis Agrotera, Artemis Kelbessis (Kelbessos Artemis i) 727, Artemis Aspalos ve Artemis Akrea (Akraia) 728 da tapıldığını veya saygı gösterildiğini belgelemektedir. Artemis Agrotera adının geçtiği yazıt, bir adak sunağının üzerinde yer almaktadır ve İ. S. 3. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilmektedir 729. Termessos da İ. Ö. 2. yüzyıla ait bir yasa metninde Artemis Kuria adı geçmektedir. Tanrıça için bir hieron ve propylonun varlığından söz eden bu yazıtta Zeus Eleuthera nın da adı geçmektedir 730. Tiyatroda bulunan, kireç taşından yapılmış silindir biçimindeki bir heykel kaidesinin üzerinde yer alan altı satırlık bir yazıtta Artemis in adı geçmektedir. Yazıttan, kaidenin Termessos kenti tarafından, Genç Kızları Seven Artemis i kutsamak amacıyla dikilmiş bir adak heykelini taşıdığı anlaşılmaktadır. Yazıtta adak tarihini belirtmek üzere adı geçen M. Aurelius Orestianus Perikles in, kendisinin Aurelius adını (nomen gentile) taşıması dolayısıyla İ. S. 212 den sonraya vermek mümkündür Nilson 1923, s. 148 ; Rose 1958, s. 113 ; Pearson 1966, s. 8, ; Zaidman-Pantel 1992, s. 5 ;Lonsdale 1993, s. 181 ; Bremmer 1994, s. 17 ; Goodison-Morris 1998, s. 48 ; Marinatos 2000, s. 92, Heberdey 1929, 6, dipnot: 1 ; Heberdey 1934, s Çelgin 2003, II. s Rott 1908, s. 361, no TAM III/l s Heberdey 1929, 129 ; TAM III/l s

147 Artemis in adının geçtiği ikinci yazıt, gymnasion un batısı, agoranın doğusunda ele geçmiştir. Kireç taşından prizmatik bir heykel kaidesi üzerine kazılmış olan bu yazıtta, Italikos adında bir rahibin, kendi imkânlarıyla ülkesine armağan (bağış) olarak Tanrıça Artemis Tauropolos un bir heykelini sunmasını belgelemektedir. Artemis Tauropolos a ait bir adağın söz konusu olması, adak sahibinin Rahip İtalikos un da, olasılıkla Artemis tapınağında görev yapması, Termessos ta Artemis Tauropolos kültünün bulunduğu sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Nekropol alanının batı kısmında ele geçen bir lahtin üzerindeki yazıtta yine Artemis in ismine rastlamaktayız. Kireç taşından yapılmış bir lahdin teknesinin uzun yüzüne kazılmış 10 satırlık yazıtta, adının baş tarafı tahribata uğradığından kim olduğunu tam olarak öğrenemediğimiz, Demeter ve Artemis tapınağı ya da tapınaklarında kült görevlisi bir kadın tarafından, oğulları Masas ve Musaios için yaptırıldığı okunmaktadır. Yazıtta Artemisin adını izleyen ΠΟ harfleri ve ondan sonra yaklaşık harflik tahrip olmuş bir kısım bulunmaktadır. Burada tanrıçanın bir epitheti olan Ποτνια Τηερον (vahşi hayvanların efendisi) olmalıdır. Bu da bize Termessos ta Artemis e Potnia Theron epitetiyle tapınıldığını göstermektedir 732. Termessos un egemenlik alanında bulunan Ahırtaş-Örentepe (Kelbessos) antik yerleşmesi, Antalya nın kuşuçumu 23 km. kadar batısında, Saklıkent yolu üzerinde, Karatepe köyünün yaylasını oluşturan Alımpınarı 732 Çelgin 2002, s

148 (veya Alimpınarı) mahallesi yakınlarında yer almaktadır. Bugün çevrede Ağırtaş ve Ağıtlaş gibi değişik biçimlerde de telâffuz edilen mevkinin hemen güneyinde yükselen tepelik alanda kuruludur. Ele geçen yazıtlardan, burada Artemis Kelbessis kültü olduğunu görmekteyiz. Bu antik yerleşimin, bir kırsal alan olması nedeniyle, ele geçen yazıtların büyük çoğunluğunu mezar yazıtları oluşturmaktadır. Diğerleri ise, adak, onur, bina yazıtı ve rahipler listesi gibi, çeşitli tür ve nitelikte belgelerdir 733. Bu alanda bulunan üç mezar yazıtı, kentte tanrıçaya Artemis Kelbessis epitheti ile tapınıldığını göstermektedir. Yazıtlarda, ilân edilen mezar cezasını tahsile yetkili vezne olarak Artemis Kelbessis in tapınağı gösterilmektedir. Bu yazıtlardan ilkinde; mezar cezasının tahsili hususunda tapınağı öncelikli olarak yetkili kılınan Baş tanrı Zeus Solymeus un yanında, Artemis Kelbessis in adı geçmektedir 734. İkinci yazıt, kuzey nekropolünde bulunan, Aurelius Trokondas ve karısı Aurelia Artemeis ile çocuklarının lahdine ilişkindir. Bu yazıtta, mezar cezasının tahsiline Artemis Tapınağının yetkili olduğuna dair bir kayıt söz konusudur. Yazıtlardan üçüncüsü, Aurelia Molaneisa adlı bir kadının, kendisi ve kocası Aurelius Musaios için yaptırdığı bir lâhde ait olup bu yazıt da, Artemis Tapınağı na mezar cezası tahsili konusunda yetki verildiğine işaret eden bir kayıt içermektedir Çelgin 2003, I, s Hederbey 1934, s Paribeni-Romanelli 1914, 193,194 no

149 Bir adak yazıtı niteliğindeki dördüncü yazıt ise, dikdörtgen biçiminde büyük kesme taşlardan inşa edilmiş olan bir yapının molozları arasında ele geçen, taştan yapılmış bir kap parçasının üzerinde yer almaktadır. Alt kısmı bir defne çelengi tasviriyle süslü parçanın üst kenarında üç satırlık bir yazıt yer almaktadır. Yazıttan, kabın Trokondas adlı bir şahıs tarafından Artemis e adandığını öğrenmekteyiz 736. Artemis Kelbessis e ait tapınağın yerinin henüz belirlenememiş olmasının yanı sıra, kültün kuruluş tarihi, kült tasviri, kült örgütü (görevli rahip ve rahibeler, tapınak bakıcıları), kültsel uygulamalar ve faaliyetler (ayinler, adaklar) gibi konular da tam bilinmemektedir. Kült personeli konusundaki bilgimiz şimdilik dört rahip adıyla sınırlıdır. Daha önce Artemis in adının epitetsiz olarak anıldığı dört yazıttan birinde, bir Artemis rahibi olarak Aurelius Artemon un adı görülmektedir. Diğer üç rahibin adına ise, hepsi de onur yazıtı niteliğindeki üç yazıtta rastlamaktayız 737. Termessos egemenlik alanında bulunan diğer bir antik yerleşme Keldağ- Göldağ (Neapolis) dir. Kelbessos un kuşuçumu 6.5 km. kadar doğukuzeydoğusu, Antalya'nın 16 km. kadar batı-kuzeybatısı ve Doyran köyünün 2 km. kadar kuzeyinde, Keldağ, Göldağ, Doyranınkeldağ Tepesi gibi değişik adlarla anılan sivri tepe üzerindeki yerleşmedir. 736 Heberdey 1929, 113 ; TAM III/l no Çelgin 2003, I, s

150 Bu alanda tanrıçaya Artemis Akraia ve Aspalos-Artemis Akraia epithetleri ile rastlamaktayız. Yerleşmenin bulunduğu tepenin zirvesi yakınlarında, kayalıklar üzerinde ve bir temenos içinde inşa edilmiş, tanrıçaya ait bir tapınak vardır. Yerleşmenin şimdilik kesin olarak saptanabilen tek tapınağı durumundaki tapınağın yıkıntıları arasında ele geçen adak yazıtında; tapınağın, Trokondas adlı bir şahıs tarafından Aspalos- Artemis e adandığını öğreniyoruz Yunanca daki ίχθύς (=balık) sözcüğüyle eşanlamlı olan άσπαλος Artemis in bir epitheti olarak ilk kez bu yazıt sayesinde belgelenmektedir. Burada önemli olan, Artemis in kendisinin, ilk kez Neapolis adak yazıtında doğrudan doğruya Balık diye adlandırılmasıdır. Ele geçen altı mezar yazıtında, Aspalos-Artemis in epitetini görmekteyiz. Yazıtlardan iki tanesinin sonunda, mezar cezasının Artemis Akraia Tapınağı veznesine ödeneceği kaydı yer almaktadır. Diğer dört yazıtın sonunda ise, mezar cezasını tahsile yetkili vezne olarak Tanrıça Artemis'in adının epitetsiz anıldığını görüyoruz. Yunanistan da, Phigalia kentinde de Artemis e balık tanrıça olarak tapınılmıştır 739. Burada bulunan bir amphora üzerinde tasvir edilen Artemis in giysisi üzerinde bir balık tasviri yer almaktadır. Aspalos-Artemis Tapınağı nın Keltepe nin doruğuna yakın bir yerinde inşa edilmiş olması, dolayısıyla yerleşmeye ve çevreye egemen konumu bu sıfatla uyum halindedir. İki mezar yazıtı sayesinde belgelenen Akraia epiteti, Aspalos-Artemis in epiteti olarak yorumlanmalıdır. Başka 738 TAM III/l no. 106; 222, 739 West 1995, s

151 sözcüklerle, Neapolis te Aspalos-Artemis ve Artemis Akraia olmak üzere iki ayrı Artemis değil, Aspalos-Artemis Akraia (=Doruklarda Oturan Balık-Artemis) şeklinde bir epitet taşıyan tek bir Artemis ile kült ve tapınağı söz konusu olmalıdır Çelgin 2003, II, s

152 5. LYKİA DA ARTEMİS Lykia bölgesi anahatlarıyla, Köyceğizden Antalya ya çekilecek bir çizginin güneyinde uzanan bölge olarak tanımlanabilir. Belli başlı doğa özellikleri açısından dikkate değer derecede simetriktir; en başta ve önde batıdaki Akdağ ın (antik Massikytos) iki büyük kolu, doğuda ise Bey Dağı (antik Solyma) uzanır. Akdağ ın batısında Ksanthos Vadisi, vadinin ilerisinde kuçük Kragos ve Antikragos sıradağları; Bey Dağı nın doğusunda Alakar Vadisi ve onunda ötesinde Tahtalı Dağı nın sıraları yer alır 741. Araksa Araksa kenti Muğla ili, Fethiye ilçesi sınırları içerisinde, Ksantos Vadisi nin üst kuzey ucunda, dağlara yakın Ören köyünde yer alır 742. Kentte ele geçen bir yazıtta Artemis ve Apollon birlikte anılmıştır. Yazıtta, Lykia daki Araksa kentinde, Leto nun Artemis ve Apollon a hamile kaldığı anlatılmıştır. Bu yazıt, İ. Ö. 1. yüzyılda gösterişli bir taş üzerine yapılmış ve Araksa kentinin hemen yakınında yer alan, Sidyma şehri halkına dağıtılmıştır. Bu yazıtta : Tanrıları doğuran yeryüzü Leto nun ikizlerine 741 Bean, 1998, s Bean 1998, s

153 benzer büyümesi için iki tane taştan heykelcik yaptığında, Araxa da ilahi ışıklarla Apollo ve Artemis anne karnına düştü denmektedir 743. Antik döneme ait yerel söylenceye göre de Leto, Apollon ve Artemis i Delos da değil, Lykia da dünyaya getirmiştir. Leto nun kutsal doğumun ağrıları içindeyken elleriyle Lykia nin sert toprağını kazıdığı, bu yüzden de Ksantos nehrinin meydana geldiği söylenir 744. Arykanda Arykanda antik kenti, Antalya ili, Fenike ilçe merkezinin kuzeyinde, Arif köyünün Aykırçay mahallesi yakınında yer almaktadır 745. Arykanda kentinde, Artemis e, Artemis Kombike, Artemis Tharsenike (Thersenike) epithetleri yanında, epithetsiz olarak da tapınıldığını yazıtlardan öğrenmekteyiz. Kireç taşından yapılmış bir atların alt kısmındaki yazıtta, Artemis Kombike ismi geçmektedir. Ayrıca bu yazıtta tanrıçanın kutsal topraklarının sınırından söz edilmekedir 746. Arykanda da bulunan bir sunak üzerindeki yazıtta, Artemis Tharsenike (Thersenike) ismi okunmaktadır. Bu yazıt, sunağın ön yüzünde yer alan, iki tanrıçanın büstü 743 Nilson 1986, s Bean 1998, s Sevin 2001, s S. Şahin 1994, s

154 altında yer almaktadır. Sunağın diğer yüzünde ise, ellerinde meşale tutan iki tanrıça betimlenmiştir 747. Başka bir yazıtta Artemis ismi, epithetsiz olarak geçmektedir. Yazıtta, ceza almış bir kişinin, bu cezadan kurtulmak için, Artemis için 100 gümüş drahmi ödemesi kararı alınmasından söz edilmiştir 748. Kent mezarlığında bulunan bir başka yazıtta, yine Artemis ismi geçmektedir 749. Ksanthos-Letoon Fethiye Kaş karayolunun üzerinde, Fethiye ye 46 km. uzaklıkta Kınık köyünün hemen yanına kurulmuştur 750. Lykia nın en büyük kenti olarak bilinen Ksanthos, Hititçe belgelerde Arina, Lykçe yazıtlarda Arna ya da Arnna olarak geçer. 751 Mısır egemenliği hakkındaki en son belgeler, Mısır kralı Ptolemaios V. Epiphanes adına Ksanthos ta Artemis tapınağı inşa edilmesidir. Bu tapınağın Artemis e itaf edildiğini gösteren bir yazıt ele geçmiştir 752. Bu Tapınağın İ. Ö. 204 den önceye tarihlendirildiği kabul edilmektedir 753. Kent çeşmesinin hemen yakınında Leto, Artemis, Apollon ve Nymphelere adanmış bir sunak ve bu 747 S. Şahin 1994, s TAM II, 3, TAM II, 3, Bayburtluoğlu 1982, s Sevin 2001, s Hederbey 1934, no Magie 1950, s

155 sunak yanında bir havuz bulunmaktadır 754. Ayrıca Ksanthos daki Leto tapınağında ele geçen bir stel üzerindeki yazıtta, Leto, Artemis ve Apollon un adı geçmektedir 755. Letoon, Ksanthos un kutsal alanıdır ve Ksanthos un kurulduğu Kınık köyünün 4 km. güneybatısında Eşen Çayının batı kıyısındaki Bozoluk da yer almaktadır 756. Letoon da Leto, Apollon ve Artemis kültü olduğunu görmekteyiz. Buna en önemli kanıt ise, İ. Ö. 358 yılına tarihlenen üç dilli bir yazıttır. Yazıtta, Leto ve çocukları ibaresi geçmektedir 757. Kentin kutsal alanında büyüklükleri birbirinden farklı üç tane tapınak yer almaktadır. Bu tapınaklar; Leto, Artemis ve Apollon a aittir. Ortada yer alan tapınak küçük tapınak, cellasında doğal haliyle bırakılmış olan ana kayalığın varlığı ile Artemis e ait olduğunu gösterir. İ. Ö. 4. yüzyıla tarihlendirilen ve tapınakta ele geçen çift dilli bir adak yazıtı, bu tapınağın Artemis e ait olduğunu ispat eder 758. Artemis tapınağının sellasında bulunan farklı tanrılara adanmış, işlenmemiş taşlar olduğu bilinmektedir 759. Kentin ileri gelenlerinden biri olan dindar Demokleides in, Letoon da Artemis için bir adak yaptırdığı bilinmektedir Mitchell-McNicoll , s. 84, Teixidor 1978, s Sevin 2001, s TAM I, n SEG 42, Diler, 2000, s Borchhardt 1999, s

156 Limyra Limyra antik kenti, Antalya ili, Finike ilçe merkezinin 7 km kuzeyindeki Turunç ovasının 3 km doğusunda kurulmuştur 761. Limyra kralları, Trbenimi ve Perikle, İ. Ö. 5. yüzyıldan itibaren çok sayıda kent sikkesi bastırmıştır. Sikkeler üzerindeki betimler hemen hemen kutsal varlıklar olan Leto nun çocukları Apollon ve Artemis i yansıtırlar. Her iki tanrı da yanlarında atribuleri lir, yay ve ok kılıfı ile betimlenmiştir. Artemis in yanında geyiği yer almaktadır 762. Myra Myra (Demre) antik kenti, Antalya ili, Finike ilçesinin 25 km batısında, Kaş ilçesine sınırlarında kurulmuştur 763. Myra da tanrıçaya Artemis Eleuthera epitheti ile tapınıldığı ve tanrıça onuruna festivaller yapıldığı bilinmektedir 764. Myra kentinde tanrıçaya, sikkeler üzerinde Artemis Eleuthera 765 kült heykeli betimi ile rastlamaktayız 766. Gordian III (İ. S ) dönemi ait üç adet sikkenin ön yüzünde, imparatorun büstü başında defne çelenkli şekilde sağa dönük tasvir edilmiştir. Bu sikkelerin arka yüzünde ise, iki sütunlu bir 761 Sevin 2001, s Borchhardt 1999, s Sevin 2001, s LIMC. II, 1. s. 754 ; Anichkof 1894, s. 114 ; Fleischer 1973, s Mellink 1975, s. 108 ; Merkelbach 1978, s. 1 ; Waywell 1977, s Waites 1923, s

157 tapınak içerisinde Artemis Eleuthera kült heykeli görülmektedir (Resim33). Diğer bir sikkenin ön yüzünde sağa dönük Artemis başı ve arkasında yay, arka yüzde ise, sağa dönük geyik yer almaktadır 767. Ayrıca bir bronz sikke üzerinde, Artemis in kült heykeli şişe şeklinde tasvir edilmiştir 768. Olympos Olympos antik kenti, Antalya nın 77 km güneybatısında, Çıralı (Yanartaş) mevkiinde kurulmuştur 769. Toros dağlarının kıyıya dik indikleri bu yörede yer yer bazı akarsular vadiler oluşmuştur. Olympos kentinin ortasından akan Olympos çayı (Akçay) Antik Çağ da da kenti iki bölüyordu. Kentin kuzeyinde Ulupınar çayı yer almaktadır 770. Olympos ta ele geçen bir yazıttan, Artemis e, Kitaneurissa epitheti ile tapınıldığı görmekteyiz. Kent agorasının yakınında, bir kilisenin kalıntılarında yapılan kaçak kazılarda bulunan bir yazıta; Artemeisa Artemis e Kitaneurissa ya bu adağı adadı ibaresi okunmaktadır 771. Artemis in bu epitheti, Olympos un 30 km. kuzey-batısında yer alan Kitanaura kentiyle birlikte anılmaktadır. Bu kentin ismi sikkeler üzerinde KITA olarak görülmektedir 772. Olympos da ele geçen imparatorluk zamanına ait keferat 767 Aulock 1964, no. 4368, 4369, 4371, Oakley 1971, s Sevin 2001, s Parman 2000, s Adak-Tüner 2004, s S. Şahin-Adak 2002, s

158 yazıtları Artemis e adanmıştır. Kent yazıtlarında tanrıça, Artemes, Arteimes gibi isimlerle anılmaktadır 773. Olympos ta ele geçen bir mezar yazıtında Artemis tapınağından söz edilmektedir 774. Bu yazıtta şu ibare geçmektedir bu sandukaya gömülebilir (ler), başka hiç kimse gömülemez, aksi takdirde (böyle bir şeye kalkışan) tanrıça Artemis tapınağına 1000 dinar ödeyecektir 775. Olympos nekropolünde Artemeis, Artemias ve benzeri isimler oldukça fazladır ve şahıs isimleri ile değerlendirme yapılması gerekirse; Olympos ve teritoryumunda Artemis kültünün varlığında açıkça söz edebiliriz 776. Sidyma Sidyma antik kenti, Muğla ili, Fethiye ilçesi, Eşen bucağına bağlı Dodurga köyünün yakınında, Asar-Hisar adı verilen yerde kurulmuştur 777. Sidyma da bulunan ve İ. Ö. 200 yıllarına tarihlenen bir yazıtta Artemis ve Apollon un ismi birlikte geçmektedir. Yazıtta; Artemis ve Apollon dan parlayan ikizler olarak söz edilmektedir 778. Bu yazıtın o yerin onuru için yapılmış bir konuşmanın bir nüshası olduğu kabul edilmektedir. Yazıtın üzerinde herhangi bir tarih yoktur. Harflerden yola çıkılarak Commodus 773 TAM II, 3, 1223, 1225, Kalinka 1994, no Kalinka 1994, no Çelgin 2003, s Sevin 2001, s Borchhardt 1975, s. 252 Dipnot: 1 140

159 zamanına ait olduğu sanılmaktadır. Yazı stili ve içeriğine bakıldığında ikinci sofistik akımı dönemine ait bir tarihte yazıldığı belli olmaktadır. Yazıtta; kim olduğu belli olmayan hatip Artemis in rahipliğinden söz etmektedir. Yazıtta hatip bakire kadınlardan rahibe seçildiğinden bahsederek hakla seslenmiştir. Bu seslenişte halk Artemis in rahibeliği konusunda bilgilendirilmeye çalışılmıştır. Yazıta bir tapınaktan söz edilmektedir. Ancak tapınağın adına hiç değinilmemiştir. Yazıtın devamında tapınağın kutsallığı ve iyi şekilde hürmet göstermek için bu tapınağa uygun el değmemiş, lekesiz, bakire birinin rahibe olarak seçilmesi gerektiğini bununda Leton nun kızı avcı Artemis olduğu söylenmektedir. Bu tapınak büyük ihtimalle Sidyma daki yerel bir tapınaktır 779. Sidyma da ele geçen Helene ve ailesine ait bir mezar yazıtında Artemis Sidymike 780 (tapınağı) den bahsedilmektedir. Yazıtta; Bu anıtı Agathinos ve oğlu II. Tlepolemos kızı Sidyma lı Helene, kendisi, çocukları ve onların çocukları ve kendi kocası, Sosandros oğlu Diomedes için ve (kendi) damadı Menelaos oğlu Aleksandros için yaptırdı, başka hiç kimse gömülemez ya da koyulamaz, aksi takdirde kutsal Artemis Sidymike ye (tapınağına) üçte biri (böyle bir şey yapanı) ispatlayanın olmak üzere, 1500 dinar boçlu olacaktır denmektedir 781. Kentte ele geçen diğer bir yazıtta yine Artemis Sidymike ismi geçmektedir. Mamion un ve Aristoteles in ailesine ait olan mezar bu mezar yazıtında; Bu anıtı Labas oğlu Sidyma lı Mamion ve Diadolos oğlu Sidyma lı 779 Parke 1903 s S. Şahin 1994, s Hederbey 1934, no

160 Aristoteles, (Mamion un) babası Lasbas ve kayın biraderi ve Mamion un üvey annesi Nane için ve (kendi) çocukları için yaptırdılar, başka bir kimse gömülemez, aksi takdirde Artemis Sidymike ye (tapınağına) 3000 Drakhmi borçlu olacaktır yazılıdır 782. Tlos Tlos antik kenti, Muğla ili, Fethiye ilçesi, Kemer bucağına bağlı Yaka köyünde kurulmuştur. : Ö. 15. yüzyıla ilişkin Hitit belgelerinde olasılıkla Talawa, Lykçe yazıtlarda Tlawa olarak anılan kentin tarihi hakkında fazla bilgi yoktur. Kent İ. Ö. 2. yüzyılda Lykia birliğinin altı metropolisinden biriydi 783. Tlos kentinde, Artemis e Kombike epitheti ile tapınıldığını görmekteyiz. Bulunan bir yazıtta Artemis Kombike ibaresi geçmektedir 784. Tlos kentinde üç sikke üzerinde Artemis e rastlamaktayız. İlk sikkenin ön yüzünde, sağa dönük Artemis başı, başının arkasında okluk ve yay, arka yüzde ise okluk ve askısı yer almaktadır 785 (Resim 34). İkinci sikkenin ön yüzünde sağa dönük Apollon başı, arka yüzde ise Artemis başı yer alır Hederbey 1934, No Sevin 2001, s. 142, Adak-S. Şahin 2004, s Aulock 1964, no Aulock 1964, no

161 Üçüncü sikkenin ön yüzünde Artemis büstü omzunda okluk ve yay, arka yüzde ise sağa dönük geyik yer almaktadır Aulock 1964, no

162 6. PAMPHYLİA DA ARTEMİS Pamphylia, doğusunda bugün Taşeli olarak bilinen Dağlık Kilikia, batısında Teke olarak bilinen Lykia ve kuzeyinde Pisidia bölgeleri ile komşudur. Bölgenin güneyinde antik adıyla Pamphlion Pelagos, günümüzdeki adı ile Antalya Körfezi yer almaktadır 788. Perge Antik Perge kenti, Antalya nın 18 km. doğusunda, Düden ve Aksu çayları arasında, Aksu çayının 4 km. batısında, Antalya-Alanya karayolu üzerindeki Aksu kasabasından 2 km. içeride kurulmuştur 789. Perge kentinin tanrıçası olan Perge Artemis i 790 yaygın şekilde tapınım görmüş ve tapınım alanı, Psidia ya ve Pamphylia lılar tarafından Mısır a kadar taşınmıştır 791. Onun kentteki yerel ismi WANASSA 788 Sevin 2001, s Pekman 1989, s Merkelbach 1978, s. 2 ; Robert 1963, s. 419 ; Robertson 1983, s. 149 ; Pack 1989, s Robert 1963, s. 419 ; Jones 1976, s

163 PREIIAS olarak bilinmektedir 792. Antik metinlerden 793 Perge de başlangıçtan beri Artemis kültünün varlığını öğrenmekteyiz. Perge tiyatrosunun skene frons una ait bir paye üzerindeki kabartma tanrıçanın kült tasviri hakkında daha iyi ve belirgin fikir verdiğinden önem kazanmaktadır. İlk olarak bununla sikke kabartmaları dışında, ayrı bir malzeme üzerinde Perge Artemis inin bir tasviri ile karşılaşılmaktadır (Resim 35). Kabartmanın, sahne binasını süsleyen mermer payelerden biri olduğu anlaşılmaktadır. 1,30 X 0,56 X 0,70 m. ölçüsündeki parçanın bir yanı ve aşağı kısmı kırıktır. İdolün yüksekliği 0,62 m., genişliği 0,24 m. olup kabartma yüksekliği 7 cm. dir. Kabartma yüzeyi 5 cm. genişlikte bir Lesbos kyması ile çerçevelenmiştir. Tasvir, yüksek bir kalathos taşıyan başın bulunduğu, yukarıya doğru iki yandan eğimli daralan üst kısım ve dikdörtgen etek kısmı olmak üzere bir yumurta şeridi ile başlıca iki esas bölüme ayrılmaktadır. Üst kısımda en önemli yeri yüksek bir kalathos giymiş tanrıçanın başı almaktadır. Yukarıya doğru genişleyen, sağ üst yanı kırılmış olan bu kalathos'un üst kısmını çeşitli kalınlıkta, şematik yaprak bezemeli bandlar sınırlar. Kalathos un baş ile yaprak dizilerine kadar yüzeyinde üst üste sıralanmış, kanatları iki yana kalkan sfenks protomları tasvir edilmiştir, fakat yüzey aşınmış olduğundan kesinlikle 792 LIMC. II, 1. s Perge Artemis inin söz konusu edildiği antik metinlerin en eskisinde Sklyax, 101 de Πέργη πτόλις χαί ίερόν Αρτέιδος şeklinde geçmektedir. Bak. Berger 1903, s. 62 ; Daha sonra İ. Ö. 3. yüzyılda Kallimakhos, Hymnus III, 187 Artemis e övgüsünde., Πολίων δέ τοι εϋαδε Περγε, Perge artık πόλις olarak geçer. Strabon, XIV,4, 2 de her yıl bayramlara sahne olan Perge Artemis tapınağının şehir yakınında yüksek bir tepede olduğundan söz etmektedir. Bak. Onurkan 1969, s

164 belirmemektedir. Yalnız yüzü açıkta bırakan bir başörtüsü, yanakları ve çenenin altını sarmış, kalathos bunun üstüne giyilmiştir. Yüzde yalnız gözler sağlam kalmış, burun ve ağız aşınmıştır. Boyun yerinde yüksek plili bir yaka vardır. Boynun altında uçları yukarı bakan bir hilâl bulunmakta ve iki ucundan yukarıya doğru iki yanda, beşer tane büst sıralanmaktadır. Aşağıdan birinci ve ikinci büstler arasında birer boğum veya yumru bulunmaktadır. Yukarda yumurta şeridi ile sınırlanmış dikdörtgen etek bölümü 1 cm. genişlikte şeritlerle ayrılan üst üste 7-8 cm. genişlikte üç friz kapsamaktadır. Frizlerde uzun elbiseli, hareketli, dans eden, müzik yapan figürler yer alır 794. Perge de bulunan yuvarlak kalkan şeklinde bir buluntu üzerinde, Artemis büstünü görmekteyiz. 90 cm çapında olan diskin kenarını,12 burcun tasvir edildiği 15 cm eninde bir band çevrelemektedir. Daire merkezinin hemen üzerine yerleştirilmiş diğer figürlerden çok daha büyük işlenmiş olan, Artemis büstünün, omuzları arkasından gözüken büyük hilal ve bunun iki yanında ışınlarından biri hilale dokunan altışar şualı iki yıldız tasviri vardır. Tanrıçanın okluğu sağ omzu arkasından görülür 795 (Resim 36). Perge de, hilal, ışın tacı, 12 burç ve yıldızlarla Artemis, tamamen bir gök tanrıçası kimliği kazanmıştır. Artemis Pergaia da gördüğümüz bu özelliği Artemis Ephesia da da görmekteyiz. 794 Onurkan 1969, s. 306, 307, Tulunay 1986, s

165 Perge de Geç Antik Kapı ile Helenistik yuvarla kuleler arasında kalan meydanda bulunan, zengin mimari kabartmalara sahip bir blok üzerinde Artemis, görmekteyiz. Artemis, bloğun sağında, hemen hemen yüzeyin yarısını kaplar şekildedir. Tanrıça karşıdan gösterilmiş olup, yukarıya kaldırdığı sağ elinde meşale, aşağı sarkan kol elinde ise yay tutmaktadır. Belinden kalın bir kemerle toplanmış, yere kadar uzanan, fakat çıplak ayakları açıkta bırakan bir Khiton giymektedir. Sade, süsten uzak bir giysi ile gösterilen tanrıça, omuzlarından yükselen hilalin arkasında, başında ışınlı hale taşımaktadır. Artemis in yanında Aphrodite ve Kharitler yer alır 796 (Resim 37). Kentte F-4 çeşmesinde bulunan bir yazıtta Wanassa Preia yani Perge Tanrıçasına ibaresi geçmektedir 797. Üst yanı kırık olmasına rağmen sağlam kalan alt profili ve biçimine bakılarak, özgün durumunda da bir yapıya ait olduğunu söyleyebiliriz. Yazıtta; İρƒōτας (?) Kabilesinden Wa ve (veya Wasir Fōtas) kabilesinden (?) LFaramus oğlu Klemutas, rüyasında aldığı emir üzerine, Perge Tanrıçasına (Wanassa Preiia için adak olarak) dikti ibaresi geçmektedir. Burada geçen Wanassa Preiia Perge Artemis inin yerli dildeki adıdır 798. İmparator Hadrianus takının yakınında bulunan bir adak sütunu üzerindeki yazıta Artemis ismi geçmektedir. Yazıtta; Caesar ın azatlısı Victor un Artemis e adağıdır. yazılıdır. 799 Hadrianus takı 796 Onurkan 1969, s. 317, Martini 1999, s Kaygusuz 1980, s S. Şahin 1999, s

166 yakınında ele geçen başka bir yazıtta; Artemis Pergaia için Marcus kızı Plancia Manga (yaptırdı). ifadesi okunmaktadır 800. Perge de Artemis tapınağı hazinesine ait envanterin bir bölümünü kapsayan bir yazıt ele geçmiştir. Yazıtta tanrıçaya sunulan adak eşyaları belirtilmiştir 801. Perge deki Artemis Pergia tapınağı bölgede Asylum hakkı verilmiş tek tapınaktır 802. Perge de rahibeler yeni evlenmiş, tanrıçaya hediye borcu olan kadınları arayıp bulurlardı. Tanrıçaların onları kutsaması için kadınlardan hediyeleri toplarlardı 803. Perge Artemis tapınağında rahiplik sadece bu kentte oturan, doğan ve üç nesil boyunca hem anne hem de baba tarafından burada yaşamış olan bir kadın tarafından yürütülebilirdi. Rahibelik ünvanı yaşam boyunca sürer 804. Her yıl Herakleion denilen ayın 12. günü Perge Artemis tapınağı rahibesi, büyük resmi kurban adamayı kutlar. Kutlama günü rahibe öncülüğünde kadınlar adak alanı doldururlardı. Bu politik bir kurban adama törenidir. Tapınakta kadınlar yetki sahibi olmayı tecrübe ederler 805. Perge sikkelerinde tanrıça İon düzeninde bir tapınak içerisinde görülür. Tapınak içinde baitylos biçiminde bir motif ortaya çıkmaktadır. Olasılıkla kült heykelini yineleyen bu motif, tanrıçanın gökyüzünden düşmüş bir meteorit ile bağdaştırılan köklü bir Anadolu tanrıçası olduğunu gözler önüne sermektedir. 800 Merkelbahc-Şahin 1988, s Bean 1999, s Mitchell 1995, s Burkert 1985, s Sissa-Detienne 2000, s Detienne-Vernant 1989, s

167 Anadolulu tanrıçayı yıllar sonra Yunanlılar kendi Artemis leri ile özdeştirmişlerdir. Artemis Pergia da Artemis Ephesia gibi, hiçbir zaman gerçek bir Yunan tanrıçasına dönüşmemiş ilkel kişiliğinin büyük bölümünü hep korumuştur. İlk başta tanrıçanın gökyüzünden indiğine inanılması Yunan ay tanrıçası Artemis ile özleştirilmesini sağlamıştır. Pek çok Perge sikkesi üzerinde hilal ve yıldız da onun göksel kişiliğini yansıtan motiflerdir 806. Sikkeler üzerinde görülen tanrıçanın kült tasviri Perge de, en erken İ. Ö. II. yüzyıldan itibaren başlamakta 807 ve Roma İmparatorluk devri sikkeleri üzerinde 808 çok sayıda tekrarlanmaktadır. Tanrıça ilk sikkelerde Yunan Artemis i şeklinde betimlenmesine karşın, Pamphylia lehçesi ve yazısıyla Vanassa Preiia, yani Perge nin Ece si şeklinde nitelendirilmiştir. Ele geçen yedi sikkenin arka yüzünde bu şekilde karşımıza çıkan Artemis bir geyikle birlikte betimlenmiştir 809 (Resim 38). Perge deki sikkelerde tanrıça çoğu zaman iki sütunlu, bazen de dört sütunlu bir tapınak 810 içinde durmaktadır 811. Yedi ayrı sikkenin arka yüzünde tanrıça, iki sütunlu, üçgen alınlıklı bir tapınağın ön yüzü içinde, iki meşela arasında Artemis Pergia kült heykeli şeklinde, üstte ayça ve yıldız ile betimlenmiştir 812 (Resim 39). 806 Bean 1999, s Aulock 1965, lev. 151, nr. 4664,4665 ; BMC Lycia, Pamphylia, Pisidia, lev. XXIV, nr. 5-6; 808 Aulock 1965, lev Bean 1999, s Tapınak genellikle iki sütunun taşıdığı üçgen alınlıklı şematik bir yapı olarak gösterilmiştir. Alınlık üçgeninin içinde bir kartal veya A harfi yer alır. Bkz. Aulock 1965, lev. 153, nr. 4731; lev. 154, nr. 4732, 4741, Pace 1923, s Aulock 1965, lev , nr. 4677, 4686, 4741, 4747, 4752, 4758,

168 Side Side, Manavgat ırmağının 10 km. batısında denize doğru çıkıntılı bir burun üzerinde yer almaktadır 813. Küçük bir yarımada üzerinde yer alan ve çağlar boyunca önemli bir liman kenti olan Side yi ilk kez İ. Ö. 7. yüzyılda Kyme (Namurt Limanı) kolonisi olarak görmekteyiz 814. Side de bulunan iki adet Artemis heykeli, kentte Artemis kültüne işaret eden önemli bir kanıttır. Bu heykellerden ilki, Side deki müzenin yakınındaki tarihi su kuyusunun içinde bulunmuş bronz bir heykeldir. Yüzey tabakası ve küçük aşınmalar dışında heykel neredeyse mükemmel korunmuştur. Sağ kolu ile sırtındaki okluktan ok çeker şekilde betimlenen tanrıçanın vücut ağrılığı sağ bacağa verilmiştir. Sol bacak geriye doğru çekilmiş, sadece parmak uçları yere dokunmaktadır. Baş hafifçe sağa dönük ve saçlar kafasının üzerinde toplanmıştır. Heykel Helenistik döneme ait bir tarzdadır 815. İkinci heykel ise, belden aşağısı korunmuş şekilde ele geçmiştir. Bugün Side müzesindedir. Sol bacağı baldırdan aşağısı kayıptır. Sağ bacak dizden bükülerek geriye çekilmiştir. Vücut ağrılığı sol bacağa verilmiştir. Sol bacaktaki kalıntılardan anlaşıldığı üzere kısa bir çizme giymektedir. Bu heykel zerafet, incelik ve çizmelerin varlığı nedeniyle Artemis heykeli olarak kabul edilmiştir. 813 Işık 1996, s Atvur 1984, s Bu tarzda bronz pek çok heykel ele geçmiştir. Örneğin, Louvre müzesindeki bir heykelde, giyim ve saç tarzı büyük benzerlik gösterir. Baltimore Walters sanat galerisindeki haykelde hem duruş hem tavır olarak buna çok yakından benzemektedir. Burada da tanrıça sağ eliyle sırtındaki kılıftan ok çekmektedir. Bkz. İnan 1975, s

169 Helenistik stilde yapılan heykelin sırt kısmı da ince bir işçilikle yapılmıştır 816. Sütunlu caddede agoranın karşısında, geç şehir surunun dibinde bulunmuş bir kaide üzerindeki bir yazıtta Artemis ismi geçmektedir. Kaidenin her dört tarafında birer pano, üst sathında ise biri dikdörtgen biri daire iki delik ve tabak şeklinde bir çukur mevcuttur. Yazıtta; Aurelius Paionianos Konon, Artemis in heykelini kaidesi ile birlikte vakfetti yazmaktadır 817. Side de ele geçen pek çok sikke üzerinde Artemis i görmekteyiz. Ön yüzünde İmparator Gordianus ın başının bulunduğu iki ayrı sikkenin birinin arka yüzünde, ayakta kargısı ile Athena ve elinde meşale Artemis birbirlerine dönük şekildedir. Ortalarında atlar, yukarda boş alanda nar ve Artemis in ayakları yanında geyik görülmektedir (Resim 40). Diğer sikkenin arka yüzünde ise, Apollon Sidetes ve Artemis Pergia birbirlerine dönük şekildedir. Artemis in elinde yay ve ayaklarının yanında geyik yer alır. Diğer bir sikkenin ön yüzünde sağa dönük Artemis büstü omzunda yay ile görülmektedir İnan 1975, s Bean 1965, s Aulock 1965, no. 4830, 4831,

170 7. KİLİKİA, MYSİA, TROAS, FRİGYA, AEOLİA,BİTHYNİA VE THRAKİA DA ARTEMİS Kuzeyinde Toros dağları güneyinde Akdeniz, batısında Pamphylia ve doğusunda Syria ile sınırlandırılmış olan Kilika bölgesinde, Osmaniye ili kesmeburun ve Bahçe köyleri arasında bulunan Hierapolis-Castabala antik kentinde, Artemis Perasia kültü görülmektedir. Kentte yapılan kazı çalışmalarında elde edilen bilgilere dayanılarak şehrin eski adının Hierapolis olduğu ve burada Artemis Perasia nın kültü olduğu ortaya çıkmıştır. Bu sonuca ele geçen yazıtlara dayanılarak varılmıştır. Kentin merkezinde bina kalıntıları arasında bulunan bir stel üzerindeki yazıttan, bu kalıntıların Artemis Perasia tapınağı olduğu anlaşılmıştır 819. Castabala da ortaya çıkarılan vezinli bir yazıtta Perasia Artemis, Hekate, Selene, Demeter ve Aphrodite ile bir tutulmaktadır 820. Strabon, Perasia nın gece yapılan kült törenlerinde tanrıçanın rahibelerinin çıplak ayaklarıyla, yanmaksızın trans halinde kızgın kömürler üzerinde yürüdüklerini anlatmaktadır 821. Kentte ele geçen bir yazıtta, Kubaba nın Hierapolis- Castabala kentinin tanrıçası olduğundan söz edilmektedir. Bu yazıtta geçen Kubaba ve Strabon un bahsettiği Artemis Perasia aynı tanrıçadır. Artemis, 819 Bent 1890, s. 235 ; Dupont-Sommer 1964, s Robert 1964, s Strabon, XII. s. 537 ; Dupont-Sommer 1964, s

171 Kubaba nın asimile olmuş halidir 822. Kastabala antik kenti civarındaki bir köyde bulunan yazıtlı yuvarlak bir sunak üzerindeki yazıttan, ateş tanrısı Theos Pyretos a sunuda bulunulduğu anlaşılmaktadır. İlk akla gelen, bu tanrının epitetindeki yanan ateş anlamına gelen Пυρ sözcüğünden Artemis Perasia nın kült törenlerindeki ateş ile ilişkili olduğudur 823. Yine Kilikia bölgesinde, Adana ili Ceyhan nehri yanına kurulan Mopsuhestia antik kentinde Artemis kültünü görmekteyiz. Kent höyüğünün kuzeyinde su deposu yapımında bulunmuş olan ve daha sonra, başka yapıda devşirme malzeme kullanıldığından yazıtı tahrip olmuş olan yuvarlak bir sunak üzerindeki metinde, bir Artemis Leukophryne rahibesinin adı kısmen okunabilmektedir. Artemis Leukophryne kültünün Kilikya da ortaya çıkması büyük bir olasılıkla Menderes Magnesia sından, Orontes kıyısındaki Antiocheia ya gelen göçmenlerin, Kilikya ile olan ticari ilişkileri sonucu bu tanrıçanın kültünü Ceyhan nehri kıyısından Mopsuhestia ya tanıtmalarına bağlanabilir 824. Günümüzde yaklaşık olarak Balıkesir ilinin tümünü, Manisa ilinin kuzey, Bursa ilinin güneybatı, Kütahya ilinin batı ve Çanakkale ilinin de doğu üç bölümünü kapsayan Mysia bölgesinde yer alan Kyzikos antik kenti 822 Dupont-Sommer 1964, s Sayar 1999, s Sayar 1999, s

172 Artemis Ephesia kültü görülmektedir 825. Kyzikos da Metroon olarak adlandırılan alanda bol sayıda atis heykeli yanında Ephesos tipi Artemisde ele geçmiştir 826. Kyzikos dan gitme eserlerin listesi gözden geçirilirse bütün adak levhalarının Artemis ile birlikte Apollon a ithaf edildiği görülür. Bandırma müzesinde, İ. Ö. 1. yüzyıl tarihli, kısa etekli beli kuşaklı bir elbise giymiş olan Artemis heykelinde, tanrıçanın sağ bacağı arkasında bir köpek durmaktadır. Kyzikos da Artemis e tapan kadınlar takımı yer almaktaydı. Bu kadınlar takımına Dolon deniliyordu 827. Kyzikos ta mermer bir Artemis heykelinin başı bulunmuştur 828. Kyzikos da, İ. S. 1. ve 2. yüzyıllarda Meter kültü etkili olmuştur. Meter rahibi Sosigenes in aynı zamanda imparatorluk kültünü idare ettiğini ve oyunlar için ödeme yaptığını öğreniyoruz. Kyzikos daki meter kültü Atemis kültün yanında gelişmeye devam ettiğini biliyoruz 829. Kyzikos ta Artemis kültünü gösteren bir sikke ele geçmiştir. Sikkenin ön yüzünde defne çelenkli Commodus (İ. S ), arka yüzde Artemis ayakta, sol elinde yay tutuyor, sağ eli ise sırtındaki sadağa uzanmış durumdadır. Ayağının yanında ise köpek vardır Nock 1926, s Öztürk 1994, s Ertüzün 1964, s Reinach 1890, s Roller 2004, s Aulock 1967, lev

173 Günümüzde Çanakkale ilinin doğu uç kesimi dışında, hemen hemen tümünü; bir başka deyişle Biga yarımadasını kapsayan Troas bölgesinde yer alan Parion antik kentinde Artemis kültünü görmekteyiz. Strabon 831 Parion ve Priapos 832 arasındaki Adresteia da bulunan Apollon Aktaios ve Artemis tapınağı ndan getirilen taşlarla, mimar Hermakreon un Parion da, 210 m. lik kenar ölçüsüyle dikkat çeken, oldukça gösterişli bir sunak yaptığından söz eder 833. Bugünkü İç Anadolu bölgesi başta olmak üzere, Kızılırmak ve güneyde Konya ile Niğde ye kadar uzanan Frigya bölgesinde yer alan Hierapolis kentinde 834 Artemis kültünü, kent tiyatrosunun frizinde geçen Artemis ve Apollon un yer aldığı sahnelerden tespit edebilmekteyiz. Hierapolis tiyatrosunun frizlerinde Artemis ve Apollon un betimlendiği sahneler görülmektedir 835. Ana kapının sol tarafındaki frizlerde, Artemis in doğumu ile ilgili sahne yer almaktadır. Bunu bir taht üzerinde oturan Zeus un, dizleri dibinde oyun oynayan çocukluğu takip ediyor. Devam eden sahnede Artemis geyiklerin çektiği bir araba üzerindedir ve ayaklarının dibinde avlanmış bir yaban domuzu ve köpek yer alır. Yanındaki sahnede ölçüsüzlüğün yani 831 Strabon, XII Strabon, Parion topraklarının Priapos un aleyhine arttığından sözeder. Parion lular Priapos topraklarının baglı oldugu Pergamon merkezli Attalos lara yaltaklanarak himaye görmüsler ve bu sayede, krallarının izniyle riapos luların topraklarının bir kısmına sahip olmuslardır. Bak. Strabon, XIII, 1, Roberts 1966, 43-44; Price - Trell 1977, Strabon, XII Mitchell-McNicoll , s

174 saygısızlığın cezalandırıldığı sahne vardır. Burada 12 çocuğunun güzelliğini Leto nun çocuklarından üstün tutan Niobe nin cezalandırılması görüntülenmektedir. Acımasız bir tepkiyle tanrılar tarafından çocuklar öldürülmektedir. Çocuklar, oklarla vurulurken ve oklardan kaçmaya çalışırken ve Niobe nin en küçük çocuğunu çaresiz bir şekilde korumaya çalıştığı görüntülenmiştir. Tanrılar feryatlarına acıdığı için onu taşa çevirmişler ve Niobe nin bu görüntüsü Magnesia yakınındaki Hermos vadisi boyunca gösterilmiştir. Friz devamında konu bakımından değişiklik olması dikkat çekicidir. Burada Artemis klasik geleneklerin tanrıçası değildir. Bunun yerine Ephesos Artemis i görüntüsü yer almaktadır. Ephesos lu tanrıça onuruna yapılan bir geçit töreni vardır. Burada bir rahip bulunmakta ve flütler çalınarak sakinleştirilen bir boğa tanrıçaya kurban edilmektedir. Bu törende kurban edilecek boğayı ve adanacak meyvelerle giysileri getiren hizmetçiler görüntülenmiştir. Büyük ihtimalle burada, Ephesos den başlayarak tapınak bölgesine gidilirken, kutsal yolda yapılan geçit görüntülenmiştir. Buradaki iki Artemis heykeli Ephesos Artemis tapınağındaki heykellerin birer kopyasıdır 836. Hieropolis te bir sikkenin ön yüzünde Artemis i omzunda sadağı ile büst şeklinde betimlendiğini görmekteyiz D Andria 2003, s. 171, 172, Aulock 1964 Phry, no

175 Günümüzde İzmir ilinin kuzey kesimi ile Yunanistan ın Midilli adasını kapsayan alanda yer alan Aeolia böleginde yer alan Aigai 838 antik kentinde Artemis kültünü görmekteyiz. Aigai da Artemis ismine Apollon, Zeus ve Athena birlikte bir yazıt üzerinde rastlamaktayız. Bir blok üzerinde yer alan yazıtta; Çiftçilerin her türlü gereksinimlerini kraliyet veznesinden karşılayacaklar. O, daha önce ellerinden alınmış bulunan arazi, bağ evleri herkese geri vermiştir. Eğer biri burada yazılı düzenlemelere karşı çıkacak olursa, Apollon, Zeus, Artemis ve Athena onu ve neslini yok etsin! yazılıdır 839. Günümüzde İstanbul ilinin tüm Anadolu yakasını; Kocaeli, Adapazarı, Bolu illerinin tümünü, Zonguldak ilinin batı yarısını, Bilecik ve Bursa illerinin daha çok kuzey kesimlerini kapsayan Bithynia bölgesinde 840 yer alan Nikaia antik kentinde Artemis kültünü bir yazıt sayesinde tespit edebilmekteyiz. Bugün Ahmetler köyünde bir çeşmenin yanında kalker taşından yapılmış bir sunak üzerinde yer alan yazıtta Artemis ismi geçmektedir. Yazıtta; Uğurlu olsun, Gaius oğlu Agathon ve Epigenes kızı Prima tanrısal buyruğa uyarak kendileri ve bütün aile bireyleri için Altın Artemis e (bu adağı) sundular yazılıdır. Bu sunak, Roma imparatorluk çağına tarihlendirilmektedir Sevin 2001, s Malay 1982, s Sevin 2001, s Şahin 1982, s

176 Doğuda Karadeniz den batıda Vardar ırmağına, kuzeyde Tuna dan güneyde Ege denizine değin uzananan geniş alanda yer alan Thrakia bölgesinde 842 yer alan Perinthos kentinde Artemis kültünü görmekteyiz. Kentte bulunan bir kabartmalı stel üzerinde Artemis tasviri betimlenmiştir. Ön yüzünde Nypmha ların olduğu stelin arka yüzünde üstte 6 satırlık bir yazıt, sağda Herakles, solda ise Artemis tasviri yer almaktadır. Profilden verilen Artemis in üzerinde kısa bir Khiton vardır. İki elinde de meşale vardır. Başının üzerinde bir hilal motifi yer alır Sevin 2001, s Taşlıklıoğlu 1971, s

177 SONUÇ Anadolu da Artemis Kültü başlıklı çalışmada amaç, tanrıçanın Anadolu daki tapınım alanlarını, işlevlerini, onuruna düzenlenen bayramları, görev alan din personelini ve sıfatlarını belirlemek olmuştur. Bu amaç doğrultusunda, kült çalışmalarına doğrudan veri sunan yazıtlar, plastik eserler ve sikkeler temel alınarak yapılan araştırma sonucunda, Artemis in Anadolu da, Karia, İonia, Lydia, Lykia, Pisidia ve Pamphylia bölgelerinde oldukça yaygın bir tapınım alanına sahip olduğu saptanmıştır. Anadolu da Artemis kültünün kökenini, Ana Tanrıça kavramı çerçevesinde Neolitik Dönem e götürmek yerinde olacaktır. Tarih öncesi çağlarda insanlar, doğurganlık ve üretkenlik simgesi olan Ana Tanrıça yı mağara duvarlarında boya ile çiziyor ya da ağaç, kemik, fildişi, taş, mermer ve kilden yapıyordu. Asya ve Avrupa arasında bir köprü konumunda olan Anadolu, insanlar tarafından Ana Tanrıça kültünün en yaygın ve köklü olarak kutsandığı coğrafi bir kıta olarak karşımıza çıkmaktadır. Neolitik Çağ a ait Çatalhöyük te bulunan Ana Tanrıça figürinleri en eski örnekleri oluşturmaktadır. Neolotik Çağ da insan ve hayvanlarla birlikte gruplar halinde biçimlendirilen Ana Tanrıça, Kalkolitik Çağ dan itibaren yalnız biçimlendirilmiştir. Tunç Çağı nda normal bir kadın görüntüsüyle karşımıza çıkan Ana Tanrıça, idol biçiminde yapılmaya başlanmıştır. Anadolu nun yerli halkı Hattiler de Ana Tanrıça nın adı Wuruşemu, Hurriler de Hepat, 159

178 Hititlerde Arriana nın Güneş Tanrıçası ve Geç Hitit Dönemi nde de Kubaba idi. Kubaba, yanında kutsal hayvanı aslan ile gösterilmiştir. Phryg ve Lydia lılar döneminde tanrıça Kybele adını almış ve kutsal hayvanı aslan ile gösterilmiştir. Kybele Anadolu daki Ana Tanrıça kült ve inanç geleneğinin binlerce yıllık geçmişinin özümsenmiş biçimini yansıtmaktadır. Daha sonra Artemis adını alan Ana Tanrıça, Ephesos Artemis i ve Perge Artemis i adlarıyla, hiç şüphe yok ki, Anadolulu çok ünlü bir tanrıça olmuştur. Artemis olgun bir kadın görüntüsüyle, bereketi temsil eden göğüsleri ve iki yanında aslanlarıyla her zaman Anadolulu bir tanrıçadır. Yunan Artemis i ise sırtında sadağı, mini tüniği yanında köpeği ve genç bir kız imajıyla farklı bir karakter çizer. Artemis in Anadolulu bir tanrıça olduğuna en iyi delil, Ephesos Artemis i ve Perge Artemis inin taşıdığı Anadolulu özelliklerdir. Ephesos Artemis heykelin iki yanında bulunan geyikler ve kollarında bulunan hayvanlar, Artemis in doğa ile ilişkisini çarpıcı biçimde göz önüne sermekte, Anadolu da çağlar boyu izlenebilen ve doğanın hakimi Ana Tanrıça yı simgeleyen Potnia Theron (hayvanlar hakimesi) motifi ile süregelen bağlantısını ortaya koymaktadır. Perge Artemis i, Perge de 2. yüzyıl sikkelerinde İon düzeninde bir tapınak içerisinde görülür. Tapınak içinde baitylos biçiminde bir motif ortaya çıkmaktadır. Olasılıkla kült heykelini yineleyen bu motif, tanrıçanın gökyüzünden düşmüş bir meteorit ile bağdaştırılan köklü bir Anadolu tanrıçası olduğunu gözler önüne sermektedir. Anadolulu tanrıçayı yıllar sonra Yunanlılar kendi tanrıçaları Artemis ile 160

179 özdeşleştirmişlerdir. Artemis Pergaia, Artemis Ephesia gibi, hiçbir zaman gerçek bir Yunan tanrıçasına dönüşmemiş Anadolulu kişiliğinin büyük bölümünü hep korumuştur. Anadolu da Artemis kültü ile ilgili verilerde, İ. Ö. 4. yüzyıldan sonra yoğun bir artış görülür ve bu yoğunluk Roma Çağı boyunca devam eder. İ. S. 2. yüzyıldan itibaren, Artemis in, gerek heykellerinde gerekse sikke üzerindeki betimlerinde Yunanlı özelliklerin ağır basmaya başladığı görülmektedir. Bunu da hiç süphesiz Roma İmparator larının Yunan hayranlığına bağlayabiliriz. Örneğin; Yunan kültürüne hayranlığı ile bilinen Roma İmparator u Aelius Hadrianus, İ. S yıllarında Atina da Panhelleneia adı verilen bayramların kurulmasına öncülük etmiştir. Bu bayramların amacı tüm Yunanlılar a yeni ortak bir kültürel bilinç sağlamaktı. Bu bayramlara katılma bu imtiyazlardan faydalanma hakkı ise sadece Yunan soyundan olduklarını kanıtlayan Anadolu kentlerine tanınmıştı. Bu imtiyazlardan ve devlet bütçesinden faydalanmak için Anadolu kentleri Yunanlaşma çabası içerisine girmişler, bunu da mimari eserlerde ve kültlerde ön plana çıkarmışlardır. Bunun en iyi örneği de, Tiberius Claudius Apollonios un tüm masraflarını kendisi karşılamak şartıyla, elçi olarak gittiği Roma da İmparator Domitianus tan Perge Artemis i için asylia hakkını elde etmesidir. 161

180 Çalışmada incelenen bölgeler arasında, Karia, İonia, Lydia, Pisidia, Lykia ve Pamphylia bölgeleri Artemis kültü ile ilgili en yoğun arkeolojik verilere sahip olmaları ile ön plana çıkmaktadırlar. Karia bölgesinde, hemen hemen bütün kentlerde arkeoloijik verilere dayanılarak tespit edilebilen Artemis kültü, bölgenin dinsel hayatında önemli bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Bargylia ve İasos kentlerinde Artemis in baş tanrıça olarak tapınım gördüğünü söylemek yerinde olacaktır. Bargylia kentinin koruyucu tanrıçası olan Artemis, burada Kindyas epithetini alarak tapınım görmüştür. İasos ta ise, kentin kurucu ve koruyucu tanrıçası olarak tapınım gören Artemis, Astias epithetini almıştır. Artemis in Anadolu dışında pek çok kültünde ve epithetinde gördüğümüz, kadınları koruma özelliğini, İasos kentinde de görmekteyiz. Artemis Stratonikeia kentinde, beş ayrı epithet alarak tapınım görmüştür; Koronza, Peldekeitis, Leukophryne, Phagie..tis, ve Leukiane. Kaunos da, Apollon Kutsal Alanı içinde kalan Artemis Kaya lığı olarak adlandırılan alan, oldukça dikkat çekicidir. Ana kayanın hemen her noktada düzeltilmiş olmasına karşın, temenos duvarları arasında kalan bölümün işlenmeden bırakılması Anadolu nun en eski tanrıçası Kybele den beri devam eden bir geleneği yansıtmaktadır. Varlığı, ağacın diriliş mucizesinden daha çok kayanın ölümsüz gücünde algılanan ve Dağ Ana olan Ana Tanrıça, çağlar boyu tüm Anadolu da yaygın bir şekilde vardır. Hattuşa nın Yazılıkaya sı, Ana Tanrıça ve Teşub un tüm Anadolu tanrı ve tanrıçalarını 162

181 çağırdığı en kutsal evi ve Dağ Tapınağı dır. Dağ Tapınağı düşüncesi, Midaskent le Frigya ya, Şehinşah Kayası yla Paphlagonia ya, Kanytelida Kaya Gömütü yle Kilikya ya, Ephesos un Meter Kayalığı yla İona ya, Bergama Kapıkaya yla Aeolia ya, Tabai Kayalığı yla Karia ya, Limyra Kaya Terası ile Lykia ya, Ariassos Dağbeli yle Pisidia ya yayılmış, Anadolu nun her karış kayasına oyularak kendini göstermiştir. Hydai kentinde, Artemis ve Apollon a Atadan Kalma Tanrı lar adı altında tapınılması da hiç şüphesiz, Artemis e Ana Tanrıça olarak tapınıldığını bir kez daha göstermektedir. Amyzon ve Alabanda kutsal alanları, asylia hakkı almış iki kent olarak karşımıza çıkmaktadır. Asylia hakkına sahip bir kutsal alanın toprakları koruma altındadır ve dokunulmazlığa sahiptir. Bölgede Artemis kültü için dikkat çekici bir özellik de; arkeolojik verilerle belirlenebilen ve ikizi olan Apollon ile olan kült birlikteliğidir. Bu kült birlikteliği çoğu zaman kutsal alanda olmak üzere; Amyzon, Bargylia- Kindya, Halikarnassos, Hyllarima, Kaunos, Mylasa, Myndos, Olymos, Alabanda ve Apollonia Salbakes kentlerinde karşımıza çıkmaktadır. Artemis in Karia bölgesi dışında başka hiç bir yerde göremediğimiz özgün sıfatlarını; Bargylia da Kindyas, İasos ta Astias, Stratonikeia da Koranza, Peldekeitis, Panarama, Leukiane ve Phagie..tis olarak sıralayabiliriz. Artemis İonia da, Ephesos kentindeki dünyanın yedinci harikası sayılan tapınağı ve Artemis Ephesia kültü ile ön plana çıkar. En Büyük Tanrıça 163

182 Artemis, Ephesos un Hakimi gibi ünvanlar alan Artemis Ephesia, Ana Tanrıça Kybele ile özdeşleşir. Koruyan, savunan ve gerektiğinde savaşan sosyal bir varlık olarak, Prehistorik Dönem den itibaren toplumsal yapıda genel bir kimlik kazanmış olan ana karakterinin kutsallaştırılarak tanrısal bir figüre model alınması, toplumun bir bütün olarak varlığını garanti altına alma gereksiniminden kaynaklanmıştır. Antik Çağ da farklı kültürel öğelerle yoğrulmuş olan Anadolu toplumunda, ana unsurlarını bünyesinde taşıyan kutsal karakterlerin egemenliğine teslimiyet anlayışı, İnanna, İştar, Kybele gibi değişik adlarla anılan Ana Tanrıça kültünün ortaya çıkışında temel etmendir. Söz konusu tanrısal ana kimliklerin Yunan dinindeki görüntüsü olan Artemis de aynı kaderci düşünce yapısının bir ürünüdür. Artemis te görülen koruyucu, eğitici, verimli ve üretken gibi analığı tanımlayıcı nitelikler kutsal ana karakterini bütünleyen yönlerdir. Göğüslerinin çokluğu ile de bolluğu ve bereketi simgelemektedir. Bu özelliğinin sonucu olarak da bütün doğaya hükmeder, ürünlerin verimini arttırır ve vahşi hayvanları evcilleştirir. Ephesos kentinde, tanrıça adına Artemission adlı bir ay adanarak, bu ay, dini ve milli bayram ilan edilmiştir. Bu ay boyunca resmi tatil ilan edilmiş, şenlikler ve yürüyüşler düzenlenmiştir. Artemis Ephesia kültünü İonia dışında, Lydia kentlerinden Sardes ve Philadelphia da, Pisidia kenti Kremna ve Mysia kenti Kyzikos da da görmekteyiz. 164

183 İonia kentlerinden Didyma, Milet ve Klaros da Artemis, kaynak suları ile ilişkiledirilen Pythié epithetini almıştır. Tanrıçanın kutsal alanlarında bulunan kaynak suları, kutsal alana temizlenmeden girilmeyeceğini ve kutsal alana girilmeden önce mutlaka arınılması gerektiğini göstermektedir. Ayrıca, Artemis, Didyma da Lykeia ve Phosphoros, Magnesia da Leukophryne, Erythrai de Kaukasis ve Milet de Skiris epithetlerini almıştır. Artemis, Lydia bölgesinde Philadelphia, Hypaipa ve Sardes kentlerinde, Anaitis epitheti ile karşımıza çıkar. Sardes kentinin Nekropolün deki Lydia yazıtları, Artemis in önemini ortaya koyarken, onun Mezarlıkların Koruyucu su olarak tanımlamaktadır. Çünkü bu kutsal yerlere karşı yanlış yapanlar Artemis tarafından lanetlenmiştir. Sardes kentinde bulunan bir kabartmada Artemis ve Meter birlikteliği tanrıçanın Anadolulu özelliği olan Ana Tanrıça özelliğini açık şekilde yansıtmaktadır. Tanrıça diğer Lydia kentleri olan, Hypaipa ve Hierokaisareia da, Perasia epithetini almıştır. Pisidia bölgesindeki Termessos kentinde Artemis e, Philoparthenos, Tauropolos, Potnia Theron, Artemis Küre (Kore), Agrotera, Kelbessis (Kelbessos), Aspalos ve Akrea (Akraia) gibi çeşitli sıfatlarla tapılmıştır. Yine Termessos kentinde, tanrıçanın yol gösterme özelliği vurgulanmıştır. Tanrıçanın kentte epithetsiz Yunan Artemis i görünümüyle de saygı ve tapınım gördüğünü; bu kültün dışında ayrıca, eski Anadolu Doğa ve Bereket Tanrıçası nın uzantısı sayılan ve kültü gizemli bir nitelik taşıyan Artemis Ephesia nın (Ephesos Artemis i) bir külte sahip olduğu da dikkat çekicidir. 165

184 Termessos kentinin kutsal alanı olan Keldağ yerleşmesinde, tanrıçaya Aspalos-Artemis Akraia (=Doruklarda Oturan Balık-Artemis) şeklinde bir epithet verilmesi de onun balıkçıları koruduğunu göstermektedir. Ayrıca Termessos da tanrıçaya, Genç Kızlar ı Seven Artemis olarak da tapınılmıştır. Artemis Pamphylia bölgesinde, Perge şehrinin tanrıçası olarak Artemis Pergaia epithetiyle karşımıza çıkar. Artemis Pergaia kültü, Pamphylia nın dışına taşarak Phrygia, Karia, Pisidia ve Mısır a kadar yayılmıştır. Artemis Pergaia, İ. Ö. 190 yılından, Erken İmparatorluk Çağı na kadar, Perge sikkelerinde yerli dilde yazılmış olan ve Perge nin hakimesi anlamına gelen Vanassa Preiia ünvanını taşımaktadır. Bu tanrıçanın kökeninde Yunan Artemis inden çok Ephesos Artemisin de olduğu gibi başka yerlerde de tapınılan asiatik bir tanrıçayı görmek mümkündür. Artemis in yerel adında görülen Anassa kelimesi, Kybele nin ve Ephesos Artemis inin bir ünvanı olarak da karşımıza çıkmaktadır. Bu durumda, Ephesos da olduğu gibi, Yunanlılar Perge deki yerel tanrıçayı kendi tanrıçalarına benzeterek Artemis olarak adlandırmışlar ve bu iki tanrıçayı birleştirmişlerdir. Perge Artemis i, bir ay tanrıçası olarak da kabul edilmiştir. Pek çok Perge sikkesi üzerinde hilal ve yıldız da onun gökle olan ilişkisini yansıtan motiflerdir. Lykia bölgesinde Artemis, birbirinden ayrılmadan Leto ve çocukları olarak bilinen kutsal üçlü içerisindeki konumu ile öne çıkmaktadır. Kutsal üçlünün bölge için önemi, Lykia birliğinin başkenti Ksanthos un kutsal alanı 166

185 olan Letoon ile vurgulanmaktadır. Letoon da Ana Tanrıça geleneği çerçevesinde onun çocukları Artemis ve Apollon a tek bir alanda saygı gösterilmiştir. Letoon daki kutsal üçlüye ait tapınakların büyüklükleri de tanrılara verilen önemi göstermektedir. En büyük tapınak Leto ya, sonra Apollon ve en küçük tapınak da Artemis e aittir. Kutsal alanda yer alan çeşme ve havuzların varlığıda, tıpkı Didyma da olduğu gibi kutsal alana su ile temizlenmeden girilemeyeceğinin bir göstergesidir. Lykia Bölgesinde ele geçen pek çok stel üzerindeki yazıtlarda Artemis in, Kynegetis epitheti geçmektedir. Steller üzerinde betimlenen tanrıça, mızrak, ok ve yay taşımaktadır. Kabartmalarda, avda rol alan aktif bir tanrıça olarak görülmektedir. Bazı steller üzerinde Artemis in kollarının havaya kalkık biçimde görülmesi, tanrıçanın daha çok korumacı, belayı ve laneti uzaklaştırıcı bir anlamda resmedildiği anlaşılmaktadır. Bu tarz bela uzaklaştırma olgusu, birçok eski doğu geleneğinde görülen bir durumdur. Tüm bunlardan eski bir gelenekle karşı karşıya olduğumuz fikri doğmaktadır. Burada söz konusu olan Artemis, Yunan ve Roma kültlerindeki tanrıça değil, daha çok Lykia bölgesine ait yerli bir Anadolu Tanrıçası dır. Tanrıçanın Kynegetis yani köpek süren epitheti de yerli bir tanrıçadan kaynaklanmaktadır. Lykia da Araksa kentinde, Artemis ve Apollon aynı kutsal alanda tapınım görmüştür. Artemis, Arykanda da Kombike ve Tharsenike, Myra da Eleuthera, Olympos da Kitaneurissa, Sidyma da Sidymike ve Tlos da Kombike epithetlerini almıştır. 167

186 Arkeolojik veri azlığı nedeniyle, Kilikia, Mysia, Troas, Frigya, Aeolia, Bithynia ve Tharakia bölgelerinde Artemis kültü hakkında fazla bilgiye sahip değiliz. Kilikia bölgesi Hierapolis-Castabala kentinde Perasia, Mopsuhestia kentinde Leukophryne, Mysia bölgesi Kyzikos kentinde Ephesia epithetlerini alan Artemis, Troas bölgesi Parion kentinde, Frigya bölgesi Hierapolis kentinde, Aeolia bölgesi Aigai kentinde, Bithynia bölgesi Nikaia kentinde ve Thrakia bölgesi Perinthos kentinde epithetsiz tapınım görmüştür. Artemis, insanlara görünen, kendisini görüp saymaları için epifani yapan bir tanrıçaydı. Bu amaçla, Ephesos ve Magnesia kentlerinde bulunan Artemis tapınaklarında, tapınağın alınlığında pencereler yapıldığını görmekteyiz. Artemis in tapınaklarında görev yapan parsonelin çoğunlukla rahibeler olduğu bilinmektedir. Sadece, Lydia kenti Sardes ve Pisidia kenti Kremna da rahiplerin görev yaptığını görmekteyiz. Tanrıçanın tapınaklarında tek bir rahibenin görev yaptığı, bakire olduğu ve ölene kadar da bu görevi sürdürdüğü görülmektedir. Ayrıca rahibelerin maddi durumu iyi olanlardan seçildiği ve tanrıçaya adaklar adadığı bilinmektedir. Kauies adını alan bu rahibeler, kentin hiyerarşik sıralamasında en üst sırada yer almaktaydı. Rahibe lerin, halk ve meclis tarafından onurlandırıldığı, oyunlarda adları anıldığı ve ölünce devlet töreniyle gömüldükleri görülmektedir. Artemis onuruna düzenlenen şenliklerin en ünlüsü Ephesos un dini ve milli bayramı olan Artemission şenlikleridir. Belgelenebilen diğer bir örnek 168

187 ise, Magnesia kentindeki Artemission şenliğidir. Tanrıça onuruna düzenlenen şenliklerde, başlarında genç ve güzel bir kızın bulunduğu bir grubun gerçekleştirdiği yürüyüşler yapılmaktaydı. Bu yürüyüşlerde, tanrıçanın kült heykeli tapınaktan alınarak şehirde dolaştırılıp, tekrar tapınağa götürülüyordu. Bu tür törenleri yoğun olarak Ephesos ve Magnesia kentlerinde görmekteyiz. Tanrıçayı, kardeşi Apollon ile yazıtlarda ve sikkeler üzerinde çok sık görmekteyiz. Bunun yanı sıra tanrıçayı Zeus, Aphrodite, Dionysos ve Athena ile de birlikte görmekteyiz. Geyik ve köpek Artemis in vazgeçilmez iki hayvanıdır. Tanrıçayı en sık geyikle birlikte görmekteyiz. Geyik, tanrıçanın av ve avlanma ile olan bağlantısını göstermektedir. Geyik savunmasız, güçsüz ve doğal hayat içerisinde her zaman av konumundadır. Artemis in geyik veya geyiklerle birlikte tasvirleri, onları koruduğunu göstermektedir. Bunun yanısıra Aslan, Kuş, Keçi, Yılan ve Balık da Artemis in kutsal hayvanlarındandır. Perge de bulunan bir Artemis kabartmasında, tanrıçanın boynundaki kolyenin ucuna asılan istiritye de tanrıçanın atribütlerindendir. Artemis, Apollon Phoibis in kız kardeşidir. Phoibis, parıldayan anlamındadır ve dişil şekli Phoibe Artemis in sıfatıdır. Aslında Phoibe Leto nun annesi dişi bir titandır ve Altın Taç lı olarak tanımlanır. Artemis te onun torunu olarak Altın Artemis olarak bilinmektedir. Ayrıca Artemis, ay tanrıçası Selene yle özdeşleştirilmiş ve Gümüş sıfatını almıştır. Buna karşı 169

188 güneş ile bir tutulan Apollon da gümüş sıfatı taşımaktadır. Artemis ve Apollon, parlayan ikizler olarak bilinmektedir. Artemis in avcı özelliğini gösteren ok, yay ve sadak, onun vazgeçilmez sembollerindendir. Tanrıçanın yayı altındır. Attığını vurur ve cezalandırıcı özellikler taşır. Oklarıyla veba mikropunu yollar. Ayrıca, köpekle olan tasvirleri de avcı kişiliğini yansıtmaktadır. Artemis in gök ile olan ilişkisini gösteren hilal ve yıldız da tanrıçanın sembollerindendir. Göksel bir güç olarak toprak ve denizi kontrolü altında tutan tanrıçanın, insan dünyası ile birlikte fauna ve floradaki doğum veya canlanış, yaşam ve ölüm gibi en temel doğal olguları gizil bir biçimde yönlendirdiği görülmektedir. Kendisinden doğan ve ölümle kendisine dönen her şeye hakim olan, yaşamın ağını dokuyarak tüm canlıların yazgısını belirleyen, bereket, evlilik, doğum ve üreme gibi yaşama dönük alanlarda etkin ve koruyucu bir güç olarak tapınılmıştır. Tanrıça nın doğumlarda yardımcı bir güç olarak benimsenmiş ve koruyuculuğuna sığınılmış olması da onu kadınlık ve analıkla bağdaştıran bir yöndür. Artemis, taşıdığı özelliklerden dolayı diğer pek çok tanrı ile özdeşleştirilen, pek çok epithetle onurlandırılan, Anadolu da yoğun bir şekilde tapınım görmüş bir tanrıçadır. 170

189 EKLER 171

190 Resim 1 172

191 Resim 2 173

192 Resim 3 Resim 4 174

193 Resim 5 175

194 Resim 6 Resim 7 176

195 Resim 8 Resim 9 177

196 Resim 10 Resim

197 Resim

198 Resim

199 Resim

200 Resim 15 Resim

201 Resim 17 Resim

202 Resim 19 Resim

203 Resim 21 Resim

204 Resim 23 Resim

205 Resim 25 Resim

206 Resim 27 Resim

207 Resim 29 Resim

208 Resim 31 Resim

209 Resim 33 Resim

210 Resim 35 Resim

211 Resim 37. Resim

212 Resim 39 Resim 40 Resim