Yrd. Doç. Dr. Çiğdem ÖZARI Yrd. Doç. Dr. Kemal Kağan TURAN Prof. Dr. Veysel ULUSOY

Transkript

1 Yrd. Doç. Dr. Çiğdem ÖZARI Yrd. Doç. Dr. Kemal Kağan TURAN Prof. Dr. Veysel ULUSOY 2. Baskı

2 Yrd. Doç. Dr. Çiğdem ÖZARI Yrd. Doç. Dr. Kemal Kağan TURAN Prof. Dr. Veysel ULUSOY Karikatürler: Pelin BİLİT Düzenleyen: Esra DEMİR EROL OYUN TEORİSİ (İŞLETME, EKONOMİ VE FİNANS ÖĞRENCİLERİ İÇİN) ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Mart 2016, Ankara 2. Baskı: Şubat 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kuşcuoğlu Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited Şirketi Çetinemeç bulvarı 1314.Cadde No:37A-B Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Karar verme sürecinin önceki aşamasını oyun teorisinin değişkenleri ve yöntemi oluşturur. Bunun bilinciyle yola çıkıp yazdığımız kitabın temel çatısı bu iki teori üzerine inşa edilmiştir: Oyun Teorisi ve Karar Teorisi. Von Neuman ve Nash in yaklaşımlarıyla oluşan oyun teorisi özellikle 1980 lerden sonra hemen hemen bütün disiplinlerde, özellikle de ekonomi ve siyaset bilimleri disiplinlerinde uygulama alanı bulmuştur. Bu kitap söz konusu teorilerin hem matematik alt yapısını hem de dar kalıba sıkıştırılmış teorik yapıyı kıran örneklere ağırlık verme kapsamında diğer benzer kitaplardan farklı bir yapıdadır. Kitap ilk bölümde, özellikle oyun teorisinde önemli bir yer oluşturan olasılık ve beklenen değer kavramlarına örneklerle yer vermiştir. Bunu yaparken de uygulama alanları ve teorinin gelişimini bir ön bilgi olarak sunmuştur. Oyun teorisi süreci diğer birimlere dair edinilen bilgi seviyesi -tam veya kısmi- ile uygulanan kademeli veya dinamik stratejilerle karar verme ile son bulur. İlgili sonuçların ölçü birimi, olumlu gruplar için en iyileştirme olumsuzlar için ise zarar minimizasyonu olarak şekil bulur. Bu bilgileri çok ve kapsamlı-örnekli oyun ve karar teorileri takip etmektedir. Genellikle üniversitelerin son sınıflarına sığdırılmaya çalışılan oyun ve karar teorileri, bu kitap ile öğretim sürecinin ikinci yılından itibaren özellikle mikro ve makro ekonomik teoriler ile eş anlı olarak işlenebilecektir. Siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler disiplinlerinde de aynı süreç siyaset bilimi ve kamu politikaları temel dersleri sonrası vücut bulabilecektir. Geleceğin karar alma birimleri olacak öğrencilerimizin Türkiye nin politik ve ekonomik konumunu bir de dinamik oyun teorisi ve karar alma kapsamda irdeleyip öğrenmesinin faydasını ölçmeye gerek yoktur. Hayırlı Olsun! Not: Bu çalışmanın ortaya çıkmış olmasında emeği çok olan öğrencilerimize buradan teşekkür ederiz. Eksiğimiz çok olmakla birlikte, kitapta yer alan hatalar tamamen bize aittir. Kitabın basımında emeği geçen PEGEM mensuplarına ayrıca teşekkür ederiz.

4 YAZARLAR Yrd. Doç. Dr. Çiğdem ÖZARI, Ekonomi ve Finans, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi, İstanbul Aydın Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Kemal Kağan TURAN, Bankacılık ve Finans, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi, Beykent Üniversitesi Prof. Dr. Veysel ULUSOY, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yeditepe Üniversitesi KARİKATÜRLER Pelin BİLİT, Uluslararası İktisat (Tezli) Yüksek Lisans Öğrencisi, İstanbul Aydın Üniversitesi DÜZENLEYEN Esra DEMİR EROL, Uluslararası İktisat Yüksek Lisans, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul Aydın Üniversitesi

5 İÇİNDEKİLER 0. BÖLÜM BASİT MATEMATİKSEL YÖNTEMLER DOĞRUSAL FONKSİYONLARIN GRAFİĞİ NASIL ÇİZİLİR? OLASILIK (PROBABILITY) BEKLENEN DEĞER KAVRAMI VE BU KAVRAMI ANLAYABİLMEK İÇİN GEREKLİ TANIMLAR Kesikli Rastgele Değişken (Discrete Random Variable) Kesikli Rastgele Değişkenlerin Olasılık Kütle Fonksiyonu (Probability Mass Function) Kesikli Rassal Değişkenlerin Beklenen Değeri (Expected Value of Discrete Random Variables) BÖLÜM OYUN TEORİSİ OYUN TEORİSİNDE KULLANILAN TEMEL KAVRAM VE TANIMLAR Oyun Teorisi (Game Theory) Oyun (Game) Oyuncular (Players) Rasyonellik (Rationality) Fayda (Utility) Getiri/Çıktı (Outcome) Beklenen Değer (Expected Value) Stratejiler (Strategies) Ödemeler Matrisi (Payoff Matrix) Baskın Strateji (Dominant Strategy) Nash Dengesi (Nash Equilibrium) OYUN TEORİSİ & KARAR TEORİSİ...28 Örnek 1.1: Bencillik Oyunu...29 Örnek 1.2: Not İhalesi Oyunu...36 Örnek 1.3: Korkak Tavuk Oyunu...41 Örnek 1.15: Tutuklular İkilemi (Prisoner s Dilemma)...60

6 vi Oyun Teorisi Örnek 1.16: Genişletilmiş Tutuklular İkilemi...65 Örnek 1.18: Güven Oyunu...69 Örnek 1.25: Cinsiyetler Savaşı...80 Örnek 1.29: Yazı-Tura Oyunu...86 Örnek 1.34: Kâğıt-Taş-Makas Oyunu...97 Örnek BÖLÜM KARAR TEORİSİ Karar Ölçütleri Belirsizlik Ortamında Karar Verme A Laplace Ölçütü B Minimaks Ölçütü C Maksimaks Ölçütü D Minimaks Pişmanlık Ölçütü E Hurwicz (Uzlaşma) Ölçütü JOHN VON NEUMAN ( ) JOHN F. NASH REINHARD SELTEN JOHN HARSANYI MURAT RAUF SERTEL KAYNAKÇA YAZARLARIN ÖZGEÇMİŞLERİ...179

7 176 Oyun Teorisi KAYNAKÇA Ahmet Öztürk, Yöneylem Araştırması, 5.b., Ekin Kitapevi Yayınları, s , Bursa, Breit, William and Barry T. Hirsch. Lives of the Laureates, 4th ed. Cambridge, Mass: The MIT Press, Burçak Müge Vural, Şevket Alper Koç ve Koray Vural. Belirsizliğin özel tüketim harcamaları üzerindeki etkisi: Türkiye örneği, Kocaeli Üniv. Sosyal Bilimler Enst., Burhan Albayrak, Proje Yönetimi ve Danışmanlık, ALFA Yayın Dağıtım, İstanbul, Colin F. Camerer, Behavioral Game Theory: Experiments in Strategic Interaction, ISBN: , Coşkun Can Aktan ve Abdullah Burhan BAHÇE, Kamu Tercihi Perspektifinden Oyun Teorisi, Seçkin Yayınları, Coşkun Can Aktaş, İpek Özkal Sanver, Remzi Sanver, Oyunlar, Kuralar ve Düzen, ( org/ekonomi/oyn teorisi/makaleler/aktan sanver.pdf David M. Kreps, A Course in Microeconomics Theory, Princeton University Press, Deniz Giz, Oyun Teorisine Doğru, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, Sayı: 46, Dutta Jacob, Niels, and Kristian P Evans. Solutions to Problems, A Course in Analysis, Ethier, Stewart N. and Gámez, Carlos. A Game-Theoretic Analysis of Baccara Chemin de Fer, Games ( ), Glenn Shafer, Vladımır Vovk Probability and Finance: It is only a Game!, A Wiley-Interscience Publication, Hal R. Varian, Çeviren: Aslı Nesin, Matematik Dünyası, Güz, Jeffrey Baldani, Jeffrey Baldant, James Bradfield ve Robert Walter Turner, Mathematical Economics, Harcourt Press, John NASH, Noncooperative Games, Annals of Matematics, vol.54, 1954, s Koçer Uzunoğlu, Umay, Albayrak, Ozan, Kumaç, Sevgi ve Uzun, Volkan. Dizüstü bilgisayar tercihinde öğrenci beğenilerinin firmaların stratejilerine etkisi: Oyun kuramı yaklaşımı, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mary Ann Diamand, Robert W. Dimand, The History of Game Theory, Volume I, From beginnings to 1945, Routledge Research,1996. Murat Karacasu ve Nadir Yayla, Kentiçi otobüs taşımacılığında özelleştirme için bir karar destek modeli önerisi: Eskişehir örneği, TUBITAK, Mustafa Özateşler, M. Faysal Gökalp ve Sadık Ö. BAŞER, Nobel Ekonomi Ödülü Alan Ekonomistler ve Azgelişmiş Ülkeler, D.E.Ü.İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt:13, Sayı: I, ss , Nobel Laureates, 1994, s.1. Okyay Uçan, İbrahim Aytekin, Oyun Teorisi Çerçevesinde Ekonominin Dinamik Oyun Modellerine Uygulanması, International Journal of Social Science, Volume 6 Issue 3, p: 747:757, March 2013.

8 Kaynakça 177 Orhan Çoban, Endüstri İktisadı ve Oyun Teorisi, Bursa: Ekin Kitapevi, s. 21, Osman Halaç, Kantitatif Karar Verme Teknikleri (Yöneylem Araştırması), 4.b., Alfa Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, Ömer Faruk Baykoç, Karar Analizi Ders Notları, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Endüstri Mühendisliği Ana Bilim Dalı, Özgür Özdamar, Oyun Kuramının Uluslararası İlişkiler Yazımına Katkıları, Uluslararası İlişkiler Akademik Dergi, Cilt:4, Sayı:15, Sayfa 33-65, Güz Peter G. Bennett, Modeling decisions in IR: Game Theory and Beyond, Mershon International Studies Review: 39, 1995, s Pranab K Dutta, Strategies and Games, MIT Press, Third edition, Cambridge, Massachusetts, USA, Shubik, M., Game Theory and Social Sciences, MIT Press Economic, Cambridge, Simon Parsons, Michael Wooldriage, Game Theory and Decision Theory in Multi-Agent Systems, Şevket Alper Koç, Murat Hücümen, Oyun Teorisi Modelleri Çerçevesinde Firmaların Stratejik Davranışlarının Analizi, Mevzuat Dergisi, Yıl:11, Sayı: 11, Ocak Tolga Aksoy, Işıl Şahin, Belirsizlik Altında Karar Alma: Geleneksel ve Modern Yaklaşımlar, Türkiye Ekonomi Kurumu, Kasım Turocy, T. Stengel., B. (2001), Game Theory, CDAM Research Report LSECDAM ss4-5. Ü. Barış Ürhan, Zafer Akın. Finansal piyasaları modellemek için oyun teorik bir yaklaşım: Tahmin oyunları, TUBITAK, Von Neumann, J.,O. Morgenstern, Theory of Games and Economic Behaivour, Princeton University, Zehra Abdioğlu. Duruma ya da Zamana Bağlı Fiyat Ayarlama Kuralı: Tüketici ve Üretici Fiyatları, International Journal of Management Economics & Business / Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, Zerrin Aladağ, Karar Teorisi, Umuttepe Yayınları, Şubat 2011.

9 178 Oyun Teorisi İnternet Kaynakları canaktan.org/ekonomi/oyn teorisi/makaleler/aktan sanver.pdf. oyc.yale.edu/economics/econ canaktan.org/ekonomi/oyn teorisi/makaleler/aktan sanver.pdf.