TİYATRO KAZISI SİKKE BULUNTULARI IŞIĞINDA OLBA KENTİ YERLEŞİM TARİHİ. Emin SARIİZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI

Transkript

1

2

3 TİYATRO KAZISI SİKKE BULUNTULARI IŞIĞINDA OLBA KENTİ YERLEŞİM TARİHİ Emin SARIİZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMMUZ 2014

4

5

6 iv TİYATRO KAZISI SİKKE BULUNTULARI IŞIĞINDA OLBA KENTİ YERLEŞİM TARİHİ (Yüksek Lisans Tezi) Emin SARIİZ GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Temmuz 2014 ÖZET Dağlık Cilicia Bölgesi nin Doğu kesiminin geçirdiği tarihsel süreçler birçok çalışmaya konu olmakla birlikte, halen arkeolojik veriler bakımından kısıtlı sayılabilecek evreleri tespit edilebilmiştir. Bölgedeki en erken tarihsel bilgiler ve arkeolojik verileri Geç Hellenistik-Erken Roma İmparatorluk Dönemi ne dayanan Olba kentine ait sikkelerden örnekler özel koleksiyonlarda, kataloglarda yer almaktadır. Ancak, bunların Olba da yapılan arkeolojik kazılarda elde edilen örnekleri henüz tanınmamaktadır. Tezin konusu olan yıllarında Olba kenti tiyatro kazılarında bulunan ve tez kapsamındaki katalogda yer alan Roma ve Bizans Dönemi sikkeleri, kentin yerleşim tarihi hakkında nitelikli bilgiler sunmaktadır. Olba Antik Kenti ne ait ilk sistemli kazılar sonucu ele geçen sikkeler konusunda yapılan ilk çalışma olan bu tez, kentin tiyatrosunda gerçekleştirilen kazılarda bulunan sikkeleri kapsamaktadır. Stratigrafik kontekst içinde ele geçmemiş olan bu sikkelerin analiz edilmeleri sonucunda bu buluntu grubu, kentin yerleşim tarihinin tanığı olması bakımından önemlidir. Ayrıca Olba da tiyatro kazılarında ele geçen başka bölge ve kentlere ait Roma şehir sikkeleri, Olba kenti ile farklı coğrafyalar arasındaki ilişkileri göstermektedir. Olba da bulunan Roma İmparatorluk ve Bizans sikkeleri yaşanan siyasi ve ekonomik gelişmelerden kentin etkilendiğini yansıtmaktadırlar. Sikke buluntuları ile de doğrulanmakta olduğu gibi Olba kentinin 7. Yüzyıl sonlarında terk edilmiş olması gerekmektedir. Bilim Kodu : Anahtar Kelimeler : Cilicia, Dağlık Cilicia, Olba, Yerleşim Tarihi, Sikke Sayfa Adedi : 184 Danışman : Prof. Dr. A. Emel ERTEN

7 THE SETTLEMENT HISTORY OF THE CITY OF OLBA IN THE LIGHT OF COINS FOUND IN THEATER EXCAVATIONS (M. Sc. Thesis) Emin SARIİZ GAZİ UNIVERSITY GRADUATE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES July 2014 ABSTRACT The historical periods of the eastern part of the rough Cilicia region is not only the subject of many studies, but also its many periods, which are considered limited in terms of archaeological datas, have not yet been fully investigated. The earliest historical informations and archaeological evidences in the region and coins from the city of Olba and based on the Late Hellenistic-Early Roman Imperial period, are included in private collections and catalogues. However, some samples found during archaeological excavations in Olba have not yet been identified. Roman and Byzantine coins included in the catalogue of the this thesis, and which were found during theater excavations of Olba city during are the subject of the present thesis and offer sufficient information about the settlement history of the city. This thesis, which is the first study about coins obtained as a result of first excavations from the ancient city of Olba, includes coins found during excavations carried out in the theater of the city. This evidence/data, obtained as a result of analysis of these coins, and which are not found in the stratigraphic context but is important in terms of being evidence of settlement in the city. Also, Roman coins obtained in theater excavations of Olba city and belonging to other cities and regions shows the relationship between the city of Olba and different regions. Roman Empire and Byzantine coins found in Olba reflect the image of the city as one shaped by political and economic developments. The city of Olba must have been abandoned at the end of the 7th century which is confirmed by the findings of coins. v Scientific Code : Key Words : Cilicia, Rough Cilicia, Olba, Settlement History, Coins Page Number : 184 Supervisor : Prof. Dr. A. Emel ERTEN

8 vi TEŞEKKÜR Bu tez Gazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından 52/ proje kodu ve Tiyatro Kazısı Sikke Buluntuları Işığında Olba Kenti Yerleşim Tarihi proje başlığı ile desteklenmiştir. Dağlık Cilicia Bölgesi nin doğu kesiminin geçirdiği tarihsel süreçler birçok çalışmaya konu olmakla birlikte, halen arkeolojik veriler bakımından kısıtlı sayılabilecek evreleri tespit edilebilmiştir. Bölgedeki en erken tarihsel bilgiler ve arkeolojik verileri Geç Hellenistik-Erken Roma İmparatorluk Dönemi ne dayanan Olba kentine ait sikkelerden örnekler özel koleksiyonlarda ve kataloglarda yer almakla birlikte; bunların arkeolojik kazı sonucu elde edilen örnekleri henüz tanınmamaktadır. Bölgede kazısı yapılan sınırlı sayıdaki yerleşimlerden biri olan Olba kenti ve tiyatrosunun Tiyatro Kazısı Sikke Buluntuları Işığında Olba Kenti Yerleşim Tarihi başlıklı yüksek lisans tez çalışması kapsamında değerlendirilmesi ile şehrin tarihsel ve nümismatik kaynaklarından faydalanarak şehrin tarihine ışık tutulması amaçlanmaktadır. Bu tez, yılları arasında arkeolojik kazı çalışmaları ile ele geçirilen sikkeler üzerine yapılan ilk çalışma olması nedeniyle önem taşımaktadır. Tiyatro kazısı sikke buluntularının sistematik bilimsel yöntemlerle incelenmesi, mevcut yayınlanmış bilgilerle karşılaştırma yapabilmemizi sağlayacağı gibi, daha sonraki dönemlerde yapılacak kazılardan ele geçirilen buluntular için de veri teşkil edecektir. Nümismatik bilimine ilk kez adım atarak, üzerinde çalışma yürüttüğüm bu tez, gerek arkeoloji gerekse nümismatik bilim dünyasından birçok insanın katkıları sonucunda ortaya çıkmıştır yıllarında Olba kenti tiyatro kazılarında ele geçen sikkeleri çalışma olanağı sağlayan, tez konusu seçiminden tezin yazım aşamasına kadar hiçbir zaman desteğini esirgemeyen ve lisans eğitimimden beri arkeoloji eğitim hayatımda büyük katkısı olan tez danışmanım ve değerli hocam Prof. Dr. A. Emel Erten e teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca nümismatik bilimi araştırma yöntemleri konusunda beni derslerine kabul ederek bu bilim dalında ilk adımları atmamda büyük katkısı olan ve yol gösteren Ankara Üniversitesi nden değerli hocam Prof. Dr. Zeynep Çizmeli Öğün e; deneyimi ve engin bilgisiyle yönlendirerek büyük katkı sağlayan Anadolu Üniversitesi nden değerli hocam Doç.

9 Dr. Ahmet Tolga Tek e; destek ve görüşlerini esirgemeyen Dr. Hüseyin Köker e ve Arkeolog (MA) Duygu Özlem Yalçın a teşekkürü bir borç bilirim. vii Cilicia Bölgesi ile ilgili çalışmaları ve deneyimleri ile gerek görüş gerekse literatür konusunda desteğini esirgemeyen Pamukkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dekanı, Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölüm Başkanı Prof. Dr. Bilal Söğüt e, Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi Arkeoloji Bölüm Başkanı Yrd. Doç. Dr. Ercan Aşkın a, Mersin Üniversitesi nden Yrd. Doç. Dr. Erkan Alkaç a ve Arkeolog (MA) Ümit Çakmak a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Tez çalışmamın tamamlanması konusunda beni her zaman canı gönülden destekleyen ve cesaretlendiren değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Ayşe Fatma Erol a minnettarlığımı ve şükranlarımı sunarım. Sikkelerin temizlenmesinde emeği geçen Restoratör Hakan Dağdelen e; Mersin- Silifke Arkeoloji Müzesi ndeki Olba kazı sikkelerini incelememi sağlayan Müze Müdürü İlhame Öztürk e şükranlarımı sunarım. Ayrıca tez çalışmamda literatür kaynak sağlayan değerli arkadaşlarım Anadolu Üniversitesi yüksek lisans öğrencisi Arkeolog Ahmet Sinan Bozalioğlu na ve Gazi Üniversitesi Yüksek Lisans Öğrencisi Pelin Şahin e teşekkür ederim. Bu çalışmada katkıları olan isimlerini anamadığım dostlarımdan da özür dileyerek hepsine minnettar olduğumu belirtmek isterim. Nihayetinde tüm eğitim hayatım süresi içinde maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen ve bana olan inançlarını hiçbir zaman kaybetmeyen aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Bu tezi, çalışma süreci içerisinde acı kaybıyla sonsuzluğa yolcu etmiş olduğum canım babamın aziz hatırasına adıyorum.

10 viii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... ABSTRACT... TEŞEKKÜR... İÇİNDEKİLER... HARİTALARIN LİSTESİ... PLANLARIN LİSTESİ... RESİMLERİN LİSTESİ... ÇİZELGELERİN LİSTESİ... iv v vi viii x xi xii xiii ŞEKİLLERİN LİSTESİ... xiv LEVHALARIN LİSTESİ... SİMGELER VE KISALTMALAR... xv xvi 1. GİRİŞ DAĞLIK CILICIA (CILICIA TRACHEIA) COĞRAFYASI, TARİHİ VE EKONOMİK YAPISI Coğrafyası Tarihi OLBA KENTİNİN COĞRAFİ KONUMU VE TARİHİ SÜREÇLERİ Coğrafi Konumu Tarihi Süreçleri OLBA TİYATRO KAZISI SİKKE BULUNTULARI ( SEZONLARI) Roma Şehir Sikkeleri Roma İmparatorluk Sikkeleri... 37

11 ix Sayfa 4.3. Bizans Sikkeleri Tanımlanamayan Sikkeler SONUÇ KATALOG KAYNAKLAR EKLER EK-1. ÖN VE ARKA YÜZ LEJANTLARI LİSTESİ EK-2. KONKORDANS CETVELİ EK-3. HARİTALAR EK-4. PLANLAR EK-5. RESİMLER EK-6. ÇİZELGELER EK-7. ŞEKİLLER LEVHALAR ÖZGEÇMİŞ

12 x HARİTALARIN LİSTESİ Harita Sayfa Harita 2.1. Roma Dönemi Küçük Asya Haritası (Thomas, 2007: 251) Harita 2.2. Cilicia Bölgesi Haritası Harita 2.3. Dağlık Cilicia Bölgesi Haritası Harita 2.4. Olba Territorium u Haritası (Söğüt, 2006, 175)

13 xi PLANLARIN LİSTESİ Plan Sayfa Plan 3.1. Olba nın Planı (Keil und Wilhelm, 1931, Taf. 35, Abb. 102)

14 xii RESİMLERİN LİSTESİ Resim Sayfa Resim 3.1. Olba Akropolisi nin Uydu Fotoğrafı Resim 3.2. Olba daki Vadi Oluşumlarını Gösteren Uydu Fotoğrafı Resim 3.3. MÖ 1. yüzyıla Tarihlenen Olba Sikkesi

15 xiii ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Roma Şehir sikkelerinin imparator ve şehirlere göre dağılımı Çizelge yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Roma İmparatorluk sikkelerinin imparatorlara ve darphanelere göre sayısal dağılımı Çizelge yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Bizans sikkelerinin imparatorlara, darphanelere ve birimlerine göre sayısal dağılımı

16 xiv ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil Sayfa Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan sikkelerin dönemlere göre sayısal dağılımı Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan sikkelerin dönemlere göre yüzdesel dağılımı Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Roma İmparatorluk sikkelerinin dönemsel dağılımı Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Roma İmparatorluk sikkelerinin yüzyıllara göre sayısal dağılımı Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Roma İmparatorluk sikkelerinin darphanelere göre sayısal dağılımı Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Bizans sikkelerinin imparatorlara göre sayısal dağılımı Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Bizans sikkelerinin darphanelere göre sayısal dağılımı Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Bizans sikkelerinin darphanelere göre yüzdelik dağılımı Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Bizans sikkelerinin yüzyıllara göre sayısal dağılımı Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Bizans sikkelerinin yüzyıllara göre yüzdelik dağılımı

17 xv LEVHALARIN LİSTESİ Levha Açıklama Sayfa Levha 1 Roma Şehir Sikkeleri Levha 2 Roma İmparatorluk Sikkeleri Levha 3 Roma İmparatorluk Sikkeleri Levha 4 Roma İmparatorluk Sikkeleri Levha 5 Roma İmparatorluk Sikkeleri Levha 6 Bizans Sikkeleri Levha 7 Bizans Sikkeleri Levha 8 Bizans Sikkeleri Levha 9 Bizans Sikkeleri Levha 10 Bizans Sikkeleri

18 xvi SİMGELER VE KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış bazı simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Simgeler Açıklama * Asteriks AE Bronz Ant. Antoninianus AR Gümüş g Gram mm Milimetre Sest. Sestertius Kısaltmalar Açıklama Ay. Arka yüz B. Yeri. Buluntu Yeri Bkz. Bakınız BMC Catalogue of the Greek coins in the British Museum Cf. Karşılaştırınız Çev. Çeviren DOC Dumbarton Oaks Collection Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection DTCF Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Ed. Editör Env. No. Kazı Envanter No İmp. İmparator Kat. No. Katalog No Ky. Kalıp yönü LRBC Late Roman Bronze Coinage MIB Moneta Imperii Byzantini MÖ Milattan önce MS Milattan sonra Off. Officina

19 xvii Öy. Ön yüz Ref. Referans RIC The Roman Imperial Coinage RSC Roman Silver Coins s. Sayfa SNG Sylloge Nummorum Graecorum vb. Ve benzeri vd. Ve diğerleri

20 1 1. GİRİŞ Dağlık Cilicia daki Olba kentinin geçirdiği tarihsel süreçler hakkındaki araştırmalar çeşitli bilimsel yayınlarda 19. yüzyıldan itibaren yer almıştır. Kente ait sikkelerden örnekler ise özel koleksiyonlarda, kataloglarda yer almakla birlikte; bunların arkeolojik kazı sonucu elde edilen örnekleri ile ilgili herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Olba nın Roma İmparatorluk Dönemi inden başlayan ve MS 7. yüzyıla dek süren bir kronoloji içindeki varlığı ve geçirdiği süreçler sikke buluntularına yansımaktadır yılında kentin tiyatrosunda başlatılan kazılarda birçok sikkenin ele geçmesi, Olba nın tarihine ışık tutacak bu önemli buluntuları değerlendirmeyi zorunlu kılmıştır. Böylece toplam 109 adet sikke incelenerek, Olba kenti ve çevresinin siyasi ve ekonomi tarihi irdelenmiştir. Tez projesinin hazırlanmasına önce, Olba kent tiyatrosunda söz konusu kazılar sonucunda ortaya çıkarılan, Roma İmparatorluk-Bizans Dönemi sikke buluntularının restorasyon ve konservasyon çalışmaları ile başlanmıştır. Sözü edilen çalışmalarda bambu çubuk, cam elyafı ve bisturi kullanılarak sikkeler üzerinde mekanik temizlik yapılmıştır. Restorasyon ve konservasyon çalışmaları sonrasında her bir sikkenin ön ve arka yüzlerinin fotoğrafı çekilerek belgeleme ve katalog çalışmalarının ilk aşaması gerçekleştirilmiştir. Dijital fotoğraf makinesi ile fotoğrafı çekilen her bir sikkenin fotoğrafı, bilgisayar ortamına aktarıldıktan sonra sayısal fotoğraf işleme programı ile bilgisayar ortamında düzenlenmiştir. Devam eden çalışmalarda sikkelerin tanımlama ve teşhisi yapılarak bilgisayar ortamında toplam 109 adet sikkenin kataloğu oluşturulmuştur. Söz konusu katalog çalışmalarında sikke buluntuları dönemlerine göre gruplar halinde tasnif edilmiştir. Tasnif çalışmalarında Roma Şehir Sikkeleri, Roma İmparatorluk Sikkeleri ve Bizans Sikkeleri olarak gruplara ayrılan sikkelerin metal cinsi, ağırlık, çap ve kalıp yönü gibi teknik bilgileri eklenmiştir. Her bir grup kendi içinde kronolojik olarak sıralanarak sıra numarası, kazı envanter numarası ve buluntu yeri bilgilerine de

21 2 yer verilmiştir. Teşhisi yapılamayan 12 adet sikke ise Tanımlanamayan Sikkeler başlığı altında tasnif edilmiştir. Roma Şehir Sikkeleri en başta bölge kategorisinde tasnif edilmiş, daha sonra imparatorlara göre kronolojik olarak sıralanmıştır. Roma İmparatorluk Sikkelerinde ise önce ön yüzde portresi bulunan imparatora göre belli bir tarih dilimine oturtularak kronolojik olarak sınıflandırılmış, daha sonra kendi içinde her bir sikke, ön ve arka yüz lejantları okunarak darphane ismi ve darp tarihine göre sıralanmıştır. Darphanesi belli olmayan sikkeler ise en sonda verilmiştir. Bizans Sikkeleri de önce Roma İmparatorluk Sikkelerinde olduğu gibi tasnif edilmiş, sonrasında kendi içinde birimlerine göre kronolojik olarak verilmiştir. Katalogda yer alan tanımlarda, sikke lejantları görüldüğü biçimde verilmiştir. Sikkeler üzerindeki kısmen silik olan ya da görünmeyen lejantlarda ise köşeli parantez ( [ ] ) içerisinde olması gereken harflerle belirtilmiştir. Ayrıca lejantın ne şekilde olduğu ve nasıl başlayıp devam ettiği belirsiz olduğu durumlarda da köşeli parantez içerisinde üç nokta ( [ ] ) şeklinde gösterilmiştir. Katalog çalışmalarının son aşamasında literatür çalışmalarına yer verilmiştir. Söz konusu çalışmalarda British Museum ve Sylloge Nummorum Graecorum katalogları Roma Şehir Sikkeleri için kaynak olarak kullanılmıştır. Roman İmperial Coinage (RIC) ve bu katalogda tarihleme yapılamadığında Late Roman Bronze Coinage (LRBC) ile Catalogue of Late Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection (DOC) katalogları Roma İmparatorluk Sikkeleri için ana referans kitapları olarak yararlanılmıştır. Moneta Imperii Byzantini (MIB) ve Catalogue of Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection (DOC) bantları Bizans Sikkeleri için referans kaynağı olarak kullanılmıştır. Katalogda yer alan ve teşhis edilebilen her bir sikke, söz konusu sikke kataloglarından analojik değerlendirmelerle tarihlendirilmiştir. Böylelikle katalog çalışmasına referans bilgisi eklenmiştir. Katalogda asteriks (*) ile belirtilen Roma Şehir Sikkeleri Levha 1 de, Roma İmparatorluk Sikkeleri Levha 2-5 de ve Bizans Sikkeleri de Levha 6-10 da gerçek boyutları ile sunulmuştur.

22 3 Olba Tiyatro kazıları buluntusu olan ve kataloğu oluşturulan sikkeler, Eski Çağ tarihi ve ekonomisiyle ilişkilendirilerek değerlendirmeleri yapılmıştır. Kentin ilk sikke darbından başlayarak Roma İmparatorluğunun siyasi ve ekonomi tarihindeki gelişmeler çerçevesinde sikkelerin nitelik, biçim ve betim üslublarındaki değişimine yer verilmiştir. Ayrıca imparatorluk içindeki söz konusu gelişmelerden analojik değerlendirmeler yapılarak, Olba kentinin ve yerleşiminin ne şekilde etkilendiği açıklanmaya çalışılmıştır. Diğer arkeolojik ve tarihsel verilerin de doğruladığı gibi; en geç tarihli sikkelerin de kentin terk edildiği tarihi yansıttığı önerilebilir.

23 4

24 2. DAĞLIK CILICIA (CILICIA TRACHEIA) COĞRAFYASI, TARİHİ VE EKONOMİK YAPISI Coğrafyası Antik Çağda Anadolu nun Güney sahillerinin orta ve Doğu kesimleri ile Toros dağlarının Güney yamaçları, Amanos dağları ve Akdeniz tarafından sınırları belirlenen bölgeye Cilicia adı verilmektedir. Dağlık Cilicia, deniz kıyısına yakın ve paralel uzanan Toroslar ın yarattığı zorlu coğrafi koşullara sahiptir (Bkz.: Harita 2.1). Bölgedeki yerleşim merkezleri sözü edilen bu zorlu coğrafi koşullara uygun olarak, dağlık bölgelerdeki yaşama uygun alanlarda ve kıyı kesimindeki stratejik önem taşıyan noktalarda yoğunlaşır 1 (Bkz.: Harita 2.2). Strabon a göre, Cilicia nın dağlık kesimine Trakheiotis, burada yaşayan halka da Trakheiotlar denilmektedir 2. Dağlık Cilicia da, Kalykadnos (Göksu) ve Lamos (Limonlu) ırmakları arasında yer alan kıyı bölgesi ile içteki dağlık kesimi sınırları içine alan Olba Territoriumu, Kuzeyde Toros Dağları ve Güneyde Akdeniz ile sınırlanmaktadır 3 (Bkz.: Harita 2.3; Harita 2.4). Olba Territoriumu nun Cilicia nın batısında kalan diğer bölümünden coğrafi şartlar bakımından daha elverişli ve farklı koşullara sahip olduğu bilinir 4. Dağlar, bölgenin batısında da olduğu gibi kıyı şeridinden itibaren yükselmeye başlamakta fakat Olba da farklı olarak denize paralel olarak değil dik olarak uzanmaktadır 5. Bu coğrafi şartlar, Anadolu nun iç kesimlerine doğru uzanan derin vadi ve geçit oluşumlarını beraberinde getirmektedir. Söz konusu vadi oluşumları, Akdeniz 1 Durugönül, S. (1999a) Yılı İçel İli (Antik Dağlık Kilikia) Yüzey Araştırması. XVI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1(16), Strabon. Coğrafya, Anadolu (Kitap: XII, XIII, XIV), (Geografika). (Çev. A. Pekman). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1987, XIV, V.1. 3 Durugönül, S. (1995b). Olba: Polis mi, Territorium mu?. Lycia, (2), 75; Durukan, M. (2004). Olba Bölgesi ve Bölgede Kullanılan Polygonal Duvar Tekniği. Anadolu (Anatolia), (26), Strabon,Geografika, XIV, V.6. 5 Durugönül, 1999a, 333.

25 6 iklimini daha yüksek iç kesimlere ulaştırmakta ve dağlık kesimde yaşamaya elverişli bir ortam yaratmaktadır 6 (Bkz.: Harita 2.3). Olba Territorium u, konumuyla ve uygun coğrafi koşullarıyla, Dağlık Cilicia Bölgesi içinde en yoğun yerleşim gören kesim olarak öne çıkar (Bkz.: Harita 2.4). Akdeniz ikliminin etkisi, iç bölgelerde tarıma elverişli bir ortam sağlar ve bölge ekonomisinde önemli bir yere sahip olan üzüm ve zeytin yetiştiriciliği ile birlikte ürün çeşitliliğini arttırır 7. Olba Territoriumu nun asıl önemli yanı, İç Anadolu Bölgesi ile aradaki bağlantıyı sağlayan tarihin her döneminde ticaret rotalarına hakim, stratejik öneme sahip geçitlerin merkezindeki konumudur. Bölge, Doğu da Cilicia Kapıları (Gülek Boğazı) ve Batı da Sertavul geçidi olmak üzere iki doğal geçit arasında yer almaktadır 8 (Bkz.: Harita 2.2) Tarihi Hellenistik krallıklar arasından Seleukoslar, özellikle geçitlerin önemi konusunda bilinçli hareket ederek, bölgede etkili faaliyetlerde bulunurlar 9. Hellenistik Dönem kentleşmesinde, iç bölgelerle bağlantıyı sağlayan rotaların korunması karakteristik bir özelliktir 10. Bu doğrultuda, vadilere hakim noktalardaki kale yerleşimler (Peribolion) kurularak, coğrafi koşullara uygun nitelikte bir savunma ağı oluşturulur 11. Bu aşamada, dağlık kesimde yaşayan yerli halk ile işbirliği yapılır Durugönül, a.g.m., Aydınoğlu, Ü., ve Alkaç, E. (2008). Rock-Cut Wine Presses In Rough Cilicia. Olba, (XVI), 278; Aydınoğlu, Ü. (2009a). Antik Çağda Mersin ve Çevresinde Zeytinyağı ve Şarap Üretimi., Y. Özdemir. (Editör). Mersin Sempozyumu Kasım 2008 Bildiriler. Birinci Baskı. Mersin: Güven Ofset, 43 vd. 8 Aydınoğlu, Ü. (1998). Olba Bölgesi Yol Ağı. Olba, (I), 139; Durugönül, 1999a, Durugönül, 1999a, Aydınoğlu, Ü. (2004). Yerel İrade-Dış Baskı Tartışmaları Arasında Olba Territorium ndaki Yerleşim Düzenlemesi ve Hellenistik Dünyadaki Yeri. Olba, (X), 175 vd.; Aydınoğlu, Ü. (2005a). Yerleşim Modeli Oluşturmak Mümkün müdür? Dağlık Kilikia dan İki Yerleşim Modeli Denemesi. Olba, (XII), 167 vd. 11 Akalın, A. G. (2005). Antik Grek Yerleşim Tipleri, Kavramlar ve Tartışmalar. Olba, (XII), 76; Akalın, A. G. (2006). Hellenleştirmede Bir Yerleşim Ögesi: Katoikia. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 25 (39), 69, MacKay, T. S. (1968). Olba İn Rough Cilicia. (First Edition). Michigan: Ph. D. Bryn Mawr College, 71; Aydınoğlu, 2005a, 165 vd.; Durugönül, S. (1995a). Kilikia Kulelerinin Tarihteki Yeri. Arkeoloji Dergisi, (III), 197 vd.; Aydınoğlu, 2004, 174.

26 7 Olba Territoriumu nda yaşanan Hellenleşme süreci içinde yerli halkın inanç sistemine uygun olarak, Tanrı Tarhunt Hellenleştirilir ve Zeus a dönüştürülür. Böylece, bölgenin en büyük inanç merkezi olan Olba ve Zeus Olbios kültü yaratılır 13. Seleukoslar, yerel rahip-kralların yönettikleri Olba Territoriumu na tayin ettikleri yöneticilerin iç işlerine müdahale etmemişlerdir. Ancak, askeri nitelikteki kale yerleşimleri ve oluşturdukları tek merkez olan Seleucia ad Calycadnum un ulaştığı polis konumu ile kontrolü ellerinde tutmuşlardır 14. Cilicia nın Roma İmparatorluğu hâkimiyetine girişiyle birlikte uygulanan mali politikalar bölgenin ekonomik yapısını değiştirir. Akarsu ve denize yakın konumda kurulan yerleşimler liman, dağlık kesimde bulunan yerleşimler ise tarımsal organizasyona sahip küçük kırsal yerleşimler olarak gelişir 15. Bu durum Olba Territoriumu için de geçerli olur. İmparator Tiberius, MS 17 yılında Küçük Asia eyaletlerini yeniden düzenler. Bu düzenlemeler sonucunda Teukros oğlu Aias dan sonra Roma soyundan Pontus kralı Marcus Antonius Polemon un Olba rahip kralı olarak atanmasıyla yerel Teukros hanedanlık yönetimine ve egemenliğine son verilir 16. Söz konusu tarihsel olay, Marcus Antonius Polemon sikkeleri üzerindeki dynastes Olbeon tes hieras kai Kennaton kai Lalasseon lejantı ile açıkça belgelenmektedir 17. MS 17 yılında Olba Tapınak Devletinin 13 Durugönül, 1995b, 78; Durugönül, S. (1998b). Seleukosların Olba Territoriumu ndaki Akkulturation Süreci Üzerine Düşünceler. Olba, (I), 72; Durugönül, 1999a: Strabon, Geografika, XIV, V, 10; Durugönül, S. (1998a). Türme und Siedlungen im Rauhen Kilikien, Eine Untersuchung zu den archäologischen Hinterlassenschaften im Olbischen Territorium, Asia Minor Studien 28. (Birinci Baskı). Bonn: Habelt Verlag, 113; Durugönül, 1998b, 69 vd.; Aydınoğlu, Ü. (2002). Dağlık Kilikia da Hellenistik Dönem Kentleşmesi: Olba Tapınak Devlet Modeli. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 35; Aydınoğlu, 2004, Çakmak, Ü. (2010a). Dağlık Kilikia Bölgesi nde Karakabaklı Antik Yerleşimi: Arkeolojik Buluntular, Bölgesel Yerleşim Düzenlemesi ve Tarımsal Organizasyon Açısından İncelenmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin, MacKay, 1968, 109 vd. 17 Hill, G.F. (1899). Olba, Cennatis, Lalassis. The Numismatic Chronicle and Jorunal of The Numismatic Society, Third Series, (XIX), ; Hill, G.F. (1900). Catalogue of the Greek coins in the British Museum, Catalogue of the Greek coins of Lycaonia, Isauria, and Cilicia. (First edition). London: The Trustees. BMC Cilicia, liii,

27 8 başkenti, Diocaesarea olarak adlandırlarak bir Roma kenti olarak yeniden kurulur 18. Rahip Kralların yönetiminin son bularak Roma merkezi otoritesinin bölgede etkin olmasıyla birlikte yeni bir yapılanma evresine girilir. Kıyıdaki ve içteki dağlık kesimde Roma yerleşimlerine özgü yeni yapım etkinliklerine yer verilir; özellikle gelişkin hidrolik sistemleri kurulur. Olba Territoriumu nun başkenti olan Olba- Diocaesarea (Uzuncaburç) görkemli anıtların yer aldığı, sütunlu cadde ve kapılarla, çeşme binası ve tiyatroyla bezenen bir merkez haline getirilerek, önemini korur 19. Böylece, gelişmiş alt yapıya sahip Roma kentlerinin ortaya çıkması ile önemini kaybetmeyen vadilerde gelişmiş yol ağları da kurularak yerleşimler arası ulaşım sağlanır 20. Ancak, MS 3. yüzyılın ortalarından itibaren Cilicia Bölgesi nde huzur ortamı bozulur ve bölge Roma nın Parth lara karşı düzenlediği yoğun Doğu seferlerinin geçiş noktası olur 21. Bu dönemde Roma İmparatorluğundaki yüksek enflasyon sonucu ekonomide yaşanan çöküş, zayıflayan merkezi yönetim beraberinde iç 18 Sayar, M.H. (2009). Eskiçağda Yerel Güçler ile Küresel Güçler Arasında Mersin de Hayat., Y. Özdemir. (Editör). Mersin Sempozyumu Kasım 2008, Bildiriler. Birinci Baskı. Mersin. Mersin Valiliği ve Güven Ofset, Keil, J. und Wilhelm, A. (Herausgegeben). (1931). Denkmäler aus dem Rauhen Kilikien, Monumenta Asiae Minoris Antiqua, Vol. III. Manchester [England]: Published for the Society by Manchester University Press, 44-79; Kaplan, D. (2009). Roma İmparatorluk Çağı nda Kilikia: Kent Kurulumları, Bayındırlık Hareketleri ve İmparatorluk Kültü. Y. Özdemir. (Editör). Mersin Sempozyumu Kasım 2008, Bildiriler. Birinci Baskı. Mersin. Mersin Valiliği ve Güven Ofset, 90-96; Erten, E. (2009). Olba da Romalılaşma Süreci. Y. Özdemir. (Editör). Mersin Sempozyumu Kasım 2008, Bildiriler. Birinci Baskı. Mersin. Mersin Valiliği ve Güven Ofset, s MacKay, T.S. and MacKay, P.A. (1969). Inscriptions from Rough Cilicia East of the Calycadnus. Anatolian Studies, (19), 140; Aydınoğlu, 1998, 139 vd.; Durugönül, S. ( ). Development of Ancient Settlements in Cilicia. Adalya, V, 108; Şahin, H. (2009). Ein neuer Meilenstein Diokletians aus dem östlichen Rauhen Kilikien. Gephyra, 6, 131 vd. 21 Hild, F. und Hellenkemper, H. (1990). Kilikien und Isaurien, Tabula Imperii Byzantini 5. H. Hunger (Herausgegeben), (Erste verlag). Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 33; Lieu, S.N.C. and Dodgeon, M.H. (2005). The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (AD ). (seventh edition, e-book). London-New York: Routledge: Taylor & Francis e-library, 14 vd.; Dignas, B. and Winter, E. (2007). Rome and Persia in Late Antiquity, Neighbours and Rivals. (First Edition, e-book). New York: Cambridge University Press, 9 vd.; Kaçar, T. (2009). Anadolu da Sasaniler ve Romalılar, M.S : Emperyal İdeoloji ve Kriz. Tarih Dergisi, (47), 7-20; Kaçar, T. (2012). Dünyada İki Işık : Geç Antikçağ da İran ve Roma. Doğu Batı, Düşünce Dergisi, (61),

28 9 karışıklıklar ve isyanlar sonucunda, MS 3. yüzyılın ikinci yarısından sonra bir kargaşa ortamı ortaya çıkar 22. MS 260 yılında Part Kralı I. Şapur un Cilicia yı işgal ve talan etmesi, sonrasında da bölgede savaşların getirdiği askeri ve vergi yükleri nedeniyle ortaya çıkan yerel isyanlar sonucu MS 5. yüzyılın sonuna dek süren kaotik ortamla Pax Romana son bulur 23. T. Kaçar tarafından da belirtildiği gibi, MS yüzyıllar aralığında, Roma ve Sasaniler arasında yoğun ilişkiler yaşanmakta, Geç Antik Çağ adı altında değerlendirilen bu evrede Yahudiliğin yeniden şekillendiği, Hıristiyanlığın Roma İmparatorluğuna egemen olduğu ve İslam ın Akdeniz e yayıldığı görülmektedir. 24. MS 3. yüzyıldaki kriz ortamı içinde ağır vergi yükü karşısında ve bölgede zayıflayan merkezi otorite zaafından yaralanmak isteyen Isaurialılar ın bölgede sık sık ayaklanmaları ve yağma hareketleri ile İmparatorluğun genelindeki diğer ayaklanmalar arasında doğudaki en ciddi sorunlardan biri olur 25. MS 5. yüzyılın sonuna dek süren bu durum, Cilicia Bölgesi ve çevresinde, kırsal yaşam alanlarını etkileyerek, olasılıkla 3. yüzyıl sonunda başlayan ve 4. yüzyılda şekillenen yeni bir yerleşim düzenlemesi niteliği göstermektedir. Isaurialı isyancıların isyan hareketlerinin, Hellenistik Dönem savunma yapılanmaları olan kule ve savunma 22 Mitchell, S. (1987a). Cremna Araştırmaları. V. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1(5), 259; Haldon, J. (2007). Bizans Tarih Atlası. (Çev. A. Özdamar). İstanbul: Kitap Yayınevi. (Eserin orjinali 2005 te yayımlandı), 39 vd.; İznik, E. (2009). Pagan Bir İmparatorluğun Hıristiyan İmparatorluğa Dönüşümü: Geç Antikçağ da Roma İmparatorluğu. Doğu Batı, Düşünce Dergisi, Romalılar I, (49), 44 vd.; İznik, E. (2011). İmparator Diocletianus un Tavan (En Yüksek) Fiyatlar Fermanı, Edictum de pretiis Rerum Venalium. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi. 30(49), Akşit, O. (1985). Roma İmparatorluk Tarihi (M.Ö. 27 M.S. 395). (Birinci Baskı). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları: 2052, ; Hild und Hellenkemper, 1990, 34; Kaplan, 2009, 94; Çakmak, Ü. (2010b). Güneydoğu Isauria Bölgesinde Bulunan Karakabaklı Tetrapylonları. Gephyra, 7, 81; Ostrogorsky, G. (2011). Bizans Devleti Tarihi. (Çev. F. Işıltan). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. (Eserin orjinali 1963 de yayımlandı ve Türkçe ilk baskısı 1981 de yayımlandı), 60; Aydınoğlu, Ü. ve Çakmak, Ü. (2011). A Rural Settlement in the Rough Cilicia-Isauria Region: Karakabaklı. Adalya, (XIV), 82; Roma nın doğu seferleri ve Sasani ilişkileri için bkz: Lieu and Dodgeon, 2005; Lieu, S.N.C. and Greatrex, G. (2005). The Roman Eastern Frontıer And The Persıan Wars, Part II AD (Second Edition). London-New York: Routledge: Taylor & Francis e-library; Dignas and Winter, 2007; Mitchell, S. (2007). A History of the Later Roman Empire, AD : The Transformation of the Ancient World. (First Edition). Malden: Blackwell Publishing Ltd., 164, 389 vd. 24 Canevello, S.A. (2008). Roma Dönemi nde Küçük Asia da Yahudiler. Arkeoidea, (V), 16-18; Canevello, S.A. (2011). Some Observations On Monotheism In Cilicia. Seleucia ad Calycadnum, (I), ; Kaçar, 2012, Şahin, H. (2003). Geç Roma İmparatorluk ve Erken Bizans Dönemlerinde Dağlık Kilikia (Kilikia Trakheia) Bölgesi Yazıtlarında Meslekler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 27-32; Haldon, 2007, 39; İznik, 2009, 44-48; Çakmak, 2010b, 81; İznik, 2011,

29 10 duvarlarının da çeşitli eklemeler ve onarımlarla da kullanıldığı savunma ağırlıklı yerleşim düzenlemesi oluşumuna neden olduğu önerilmektedir 26. Ammianus Marcellinus, Isaurialı isyancılarla mücadele için Seleucia ad Calycadnum da 4. yüzyılda da bir garnizon bulunduğunu aktarır 27. Diocletianus Dönemi nde yapılan ekonomik ve yönetsel reformlar politik çöküşü geciktirmesine rağmen, siyasi ve ekonomik kriz ile birlikte İmparatorluğun yönetimini derinden etkileyerek, Roma İmparatorluğu nun parçalanma sürecine girmesini engelleyemez. Hıristiyanlığın Doğu Akdeniz de ortaya çıkması ve yayılımı, Roma İmparatorluğunun yönetiminde ve sosyal yaşamında değişikliğe gitmesine yol açan en önemli etkenlerdendir. Palaestina da ortaya çıkan Hıristiyanlık, Anadolu da başta Antiocheia olmak üzere Tarsus ve Seleucia gibi kentlerde Hıristiyan topluluklar arasında yayılmaya başlar 28. Tarsuslu Aziz Paulus başta Cilicia Bölgesi olmak üzere Paganizm in yaygın olduğu Küçük Asia kentlerinde, Hıristiyanlığın yayılımında ve kabul edilmesinde etkili olur 29. Hıristiyanlığın evrensel bir din olduğunu dile getiren Tarsuslu Paulus un İconium da (Konya) verdiği bir vaazdan etkilenen İconiumlu Thecla Hıristiyanlığı kabul eder ve Seleucia ad Calycadnum yakınlarında inzivaya çekilerek yaşamaya başlar. Thecla nın mucizeleri kısa sürede bölgede yayılır. Pagan dini unsurlara karşı verdiği mücadeleler ile bölgede Hristiyanlığın yayılımındaki bir diğer önemli isim olur. Thecla nın mucizelerinin Hıristiyan kaynaklarında anlatılması, Seleucia ad Calycadnum ve dolayısıyla bölgeyi önemli bir dini merkez ve odak noktası haline getirir Ayrıntılı bilgi için Bkz.: Hellenkemper, H. (1986). Legionen im Bandenkrieg Isaurien im 4. Jahrhundert. C. Unz (Ed.). Studien zu den Militargrenzen Roms III, 13. Int. Limeskongreß, Aalen, Stuttgart, Landesdenkmalamt Baden-Württemberg. Abteilung Archäologische Denkmalpflege, 630 vd.; Çakmak, 2010a, 137, vd. 27 Ammianus Marcellinus. Rerum Gestarum Libri Qui Supersunt. (Çev. J. C. Rolfe). London: Harvard University Press, , XIV, 2. 14; Lenski, N. (1999a). Basil and the Isaurian Uprising of A. D Phoenix, 53(3/4), 310 vd. 28 Özyıldırım, M. (2004). Seleucia ad Calycadnum ve Hıristiyanlığın İlk Üç Yüzyılı. Olba, (X), 246 vd. 29 Canevello, S.A. (2004). Iconiumlu Azize Thecla, Yaşamı ve Mucizeleri. Olba, (X), 261 vd.; Özyıldırım, 2004, 239 vd.; İznik, 2009, 46-47; Akçay, T. (2011). Olba da Hıristiyan Mezarları. Seleucia ad Calycadnum, (I), Canevello, 2004, 261 vd.; Özyıldırım, M. (2008). Seleucia ad Calycadnum un Erken Hıristiyanlık Dönemi Açısından Önemi. Arkeoidea, (6),

30 11 Azize Thecla nın yazılı kaynaklarda anlatılan mucizeleri arasında, gözlerinde görme sorunu olan Olbalı bir çocuktan bahsedilmekte olup, Olba kentinde ve bölgede 1. yüzyılda Hıristiyan topluluğunun varlığını göstermesi açısından önemlidir 31. Hıristiyanlığın güçlenmesi akabinde bölge kiliseleri, Antiocheia ad Orontem Kilisesi nin yönetim bölgesinde yer alır. Seleucia ad Calycadnum ve Tarsus başpiskoposluk merkezleri de Antiocheia ad Orontem in yetki olarak hemen altındadır 32. Diocaesarea ve Olba kentlerinin de arasında bulunduğu otuz üç Isauria kenti piskoposluğu da Seleucia ad Calycadnum başpiskoposluk merkezine bağlıdır yılında Seleucia da Hıristiyanlığın içinde bulunduğu sorunları çözmek amacıyla önemli bir konsilin toplandığı da bilinmektedir 34. Bu durum, Hıristiyanlığın esaslarının belirlenme sürecinde bölgenin taşıdığı önemi göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Pagan Roma İmparatorlarının Hıristiyanlığı ortadan kaldırmaya yönelik acımasız tutumu nedeniyle 4. yüzyıla değin Hıristiyanlar güç zamanlar yaşamışlar, takibat ve kıyımlara uğramışlardır 35. Ancak, İmparator Constantinus un 313 yılında çıkardığı hoşgörü fermanı ile Hıristiyan inancı yasal ve Roma merkezi yönetimi tarafından desteklenir nitelik taşımaya başlamıştır 36. Söz konusu bu değişim ile beraber Constantinus, Hıristiyanların desteğini almak amacıyla yürüttüğü politikalar çerçevesinde, kilise ve ruhban sınıfına ekonomik ayrıcalıklar tanır 37. Constantinus un 320 yılında Hıristiyan olmasından sonra İmparatorluğun Hıristiyanlığa karşı tutumu değişir Özyıldırım, M. (2009). Olba da Hıristiyanlığın İzleri. Arkeoidea, (7), Özyıldırım, 2009, Hild und Hellenkemper, 1990, Seleucia Konsili hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Özyıldırım, M. (2006). 359 Yılı Seleucia Konsili Kararlarının Çözümlenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 66 vd.; Özyıldırım, M. (2007a). Ariminum ve Seleucia ad Calycadnum Konsilleri 359 İkiz Konsiller Yılı. Olba, (XV), 103 vd. 35 Roma İmparatorluğunun Hıristiyanlara karşı uyguladığı takibatlar ve nedenleri hakkında bkz: Ertekin, E. (2011). Roma Devletinin Hıristiyanlığı Ortadan Kaldırmaya Yönelik Son Hamlesi: Büyük Takibat ( ). Seleucia ad Calycadnum, (I), ; İznik, 2009, 51 vd. 36 Kaçar, T. (2013). Roma İmparatorluğu, Hıristiyanlar ve Milano Fermanı nın Yılı. Toplumsal Tarih Dergisi, (230), Gregory, T.E. (2011). Bizans Tarihi. (Çev. E. Ermert). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. (Eserin Orjinali 2005 te yayımlandı), 59; Çakmak, Ü. (2011). Geç Antik Dönem de Cilicia ve Isauria da Kilise Sayısının Artış Nedenleri Üzerine Bir Deneme. Seleucia ad Calycadnum, (I), 173 vd. 38 Özyıldırım, 2007a, 108; Ostrogorsky, 2011, 43, 44.

31 12 Hıristiyanlığın Doğu Akdeniz de yeni bir din olarak ortaya çıkıp güçlenmesi ve Roma nın da bunu kabul etmesi Cilicia Bölgesi nin gelişimi açısından önemlidir. Tarihi MÖ 3. yüzyıla kadar uzanan Hellenistik ve Roma Dönemi ne ait arasında Diocaesarea Zeus Olbios Tapınağının önce terk edilmesi, daha sonra da kiliseye çevrilmesi bölgede pagan inançtan Hıristiyanlığa geçişi simgeleyen başlıca örnektir. Ülke genelinde olduğu gibi, kırsal bir yerleşim merkezi niteliği taşıyan Olba da da kilise yönetiminin sahip olduğu ekonomik dinamiklerle kurumsallaştığını önermek olasıdır yüzyıl ile başlayan süreçte, özellikle 5. yüzyıl ortalarında Isauria isyanlarının son bulması ile Cilicia ve Isauria Bölgeleri nde kırsal yerleşimlerde yoğun bir üretim ve kilise yapılanmasının başladığı görülür 40. Cilicia Bölgesi nde bulunan Korykos, Kanytelleis, Diocaesarea ve Olba gibi kırsal yerleşimlerde çok sayıda kilise yapısının yüzyıla ait olduğu bilinmektedir 41. Malalas ın belirttiğine göre II. Theodosius ( ) Dönemi nde, 5. yüzyılda Cilicia iki bölgeye ayrılmıştır 42. Söz konusu dönemde Hierokles in Synekdemos unda da Dağlık Cilicia kentlerinin adlarının geçmesi önemli bir kaynak oluşturur. Buna göre Isauria Bölgesi nin metropolisi Seleucia ad Calycadnum dur. Bu metropolise bağlı 22 kent arasında Diocaesarea ve Olba kent isimleri de geçer 43. Isauria, II. Theodosius Dönemi nde, imparatorun Hunlara karşı verdiği mücadelede Roma ordusu için asker toplanan bir bölge olması bakımından önem taşır. I. Leo da ( ) Theodosius un izinden giderek, Isaurialılar ı ordusunda görevlendirir. Aynı dönemde Isaurialı Flavius Ardaburius Aspar ordu komutanı (magistermilitum) olarak ordunun başına geçer 44. Daha sonra I. Leo, Isaurialı yerel reislerden 39 Gough, M. (1954). A Tample and Church At Ayas (Cilicia). Anatolian Studies, 4, 54-64; Özyıldırım, 2008, 57; İznik, 2009, 58-62; Gregory, 2011, 120; Çakmak, 2011, 175, Çakmak, 2010a, Hill, S. (1996). The Early Byzantine Churches Of Cilicia and Isauria, (First Edition). Aldershot: Brookfield, Vt., USA : Variorum, 51-54; Çakmak, 2011, Malalas. The Chronical of John Malalas. (Çev. E. Jeffreys, M. Jeffreys and R. Scott). Melbourne: Australian Association for Byzantine Studies, 1986, XIV, 365; Hild und Hellenkemper, 1990, Hild und Hellenkemper, 1990, Hild und Hellenkemper, 1990, 39, 40.

32 13 Tarasikodissa yı Zeno adı verilmek suretiyle doğu ordu komutanı (magister militum perorientem) olarak Aspar dan sonra görevlendirir 45. Isaurialı askerleri imparatorluk ordusuna alarak güçlenen Zeno, doğu görevi esnasında tanıştığı Monophysist (tek doğa öğretisi) Petrus ile olan dostluğu ile İmparatorluğu, dolayısıyla bölgeyi etkileyecek olan dini tartışmalarda taraf seçmiş olur 46. İmparator I. Leo nun ölümüyle, Zeno nun oğlu II. Leo imparatorluğun tek varisi olur. Böylelikle Zeno, önce oğlu II. Leo ile daha sonra da oğlunun ölümü ile MS 474 yılında tek başına Doğu Roma İmparatoru olur 47. Isaurialı Zeno nun imparator olması ile yönetimde ve orduda Isaurialılar ı görevlendirmesi, bölge için değişimin başlaması ve farklı bir sürecin yaşanması sonucunu beraberinde getirir. İmparatorluğun merkezinde de yapmış olduğu icraatlar nedeniyle tartışmalar yaratan Zeno, MS 475 yılındaki darbe sonrasında tahttan indirilir. 48. Tahttan indirildiğinde Constantinopolis ten kaçarak Isauria ya gelen İmparator Zeno, sürgünde bulunduğu sürece bölgeden asker toplayarak ordusunu güçlendirip, 476 yılında tahtı tekrar ele geçirir 49. İkinci defa yönetime gelen İmparator Zeno, doğunun Monophysist leri ile Bizans ın Diophysist leri arasında büyüyen tartışmaların önüne geçmek ve son vermek amacıyla Henotikon (uzlaşma) ilan eder 50. Isaurialı olan İmparator Zeno nun bölgeye verdiği önem nedeniyle, egemenlik sürdüğü dönem boyunca Cilicia ve Isauria Bölgesi nde çok sayıda kilise ve manastır inşa edilir ya da onarımı yapılır 51. Zeno tarafından kurulmuş olan 45 Hild und Hellenkemper, 1990, 40; Canevello, S.A. ve Özyıldırım, M. (2009). Constantinopolis Tahtında Isaurialı Bir İmparator: Zeno. Lucerna, Klasik Filoloji Yazıları, (Yaşam Öyküsü), 17; Ostrogorsky, 2011, Canevello ve Özyıldırım, 2009, Ostrogorsky, 2011, Hild und Hellenkemper, 1990, 40; Canevello ve Özyıldırım, 2009, 18, 19; Ostrogorsky, 2011, Özyıldırım, 2009, 67-68; Canevello ve Özyıldırım, 2009, 19 vd. 50 Canevello ve Özyıldırım, 2009, 23; Ostragorsky, 2011, Özyıldırım, M. ve Ünalan, S. (2011). Isauvria Dağlarında Hıristiyan Manastırcılığının Bir Örneği: Olba Manastırı. Seleucia ad Calycadnum, (I), 158; Kosinski, R. (2010). The Emperor Zeno s Church Donations. E. Dąbrowy, M. Dzielskiej, M. Salamona, S. Sprawskiego (Eds.), Hortus

33 14 tartışmasız en önemli kilise yapısı, kendisine zaferi müjdeleyen Azize Thecla onuruna, Seleucia da Azizenin yaşadığı mağara üzerine yaptırdığı muazzam büyüklükteki kilisedir yüzyılda inşa edilen bu kilise dışında, Dağ Pazarı, Korykos, Alakilise, Anemurium, Karlık, Kanytelleis ve Öküzlü de bulunan diğer Isauria kiliselerinin Zeno nun finansal desteği ile inşa edildiği bilinir 53. Bölge kentlerinde inşa edilen mimari yapılar ekonomik zenginliğin göstergesi olur. Ayrıca, Constantinus Dönemi nde elde ettikleri serbestlik ve ekonomik ayrıcalıklar sayesinde kırsal alandaki kiliseler, 5. ve 6. yüzyıla gelindiğinde yönetim ve ekonomik dinamikleri ile birlikte güçlü bir kurum haline gelir 54. Zeno nun sonrasında tahta geçen Anastasius (MS ), sadece Zeno nun getirdiği Isaurialılar ı yönetimden uzaklaştırmakla kalmaz, 497 yılında kargaşa ortamı yaratan Isaurialılar ı, ya öldürerek ya da göçe zorlayarak uzaklaştırır 55. Daha sonra, I. Iustin ( ) ve I. Iustinianus ( ) Dönemi nde yaşanan doğal afetler Cilicia Bölgesi ni olumsuz etkiler. Anazarbos da 525 ve 561 yıllarında deprem, Kydnos nehrinin taşması ile yaşanan 537 ve 550 yıllarında Tarsus ve çevresinde sel felaketleri ile 542 yılındaki salgın hastalıklar yaşanır. Iustinianus Dönemi nde, 541 yılında Africa ve Palaestina kıyılarında ortaya çıkan veba salgını, ticaret yolları üzerinden tüm Akdeniz dünyasına yayılmıştır. Iustinianus Dönemi ile sonrasında da devam eden veba salgınları, farklı coğrafyaları etkisi altına almıştır. Zaman zaman ortadan kaybolmuş gibi görünen veba, 558 yılında Constantinopolis te ve 560/561 yıllarında Cilicia, Syria ve Mezopotamia da kendini yeniden gösterir 56. Cilicia Bölgesi, ticaret rotaları üzerindeki konumuyla Iustinianus Dönemi nde başlayan ve yüzyıllarda tekrar ortaya çıkan veba salgınlarında Historiae, Księga pamiątkowa ku czci profesora Józefa Wolskiego w setną rocznicę urodzin. Krakow, Canevello, 2004, 261vd.; Özyıldırım, 2008, 57; Kosinski, 2010, 636; Gough, M. 1972). The Emperor Zeno and Some Cilician Churches. Anatolian Studies, 22, 210 vd. 53 Gough, 1972, 199 vd.;kosinski, 2010, 636 vd. 54 İznik, 2009, 58 vd. 55 Hild und Hellenkemper, 1990, 41, 42; Ostrogorsky, 2011, 59, Cameron, A. (2001). The Mediterranean World in Late Antiquity AD London and New York: Routledge is an imprint of the Taylor & Francis Group, 164 vd.; Horden, P. (2005). Mediterranean Plague in the Age of Justinian. M. Maas (Ed.). The Cambridge Companion to The Age Of Justinian. New York: Cambridge University Press,

34 15 olumsuz etkilenmiş olmalıdır. Öte yandan Cilicia ve Kuzey Suriye 531 yılında Hunların saldırısına da maruz kalır 57. Bu dönem içinde Iustinianus un savaşları ve askeri seferleri finanse etmek için halka yüklemiş olduğu ağır vergiler ve bozulan bürokratik sistem nedeniyle 532 yılında maviler ve yeşiller olarak bilinen grupların önderliğinde Nika ayaklanması yaşanır. Bu büyük ayaklanma bastırılır fakat bu olay, Bizans İmparatorluğunu derinden etkiler 58. Bu dönem içinde Cilicia da da Mavilerin önderliğinde isyanlar yaşandığı bilinir. Iustinianus, 550 ve 560 yılları arasında bölgede Cilicialı Malthanes i askeri ve idari konularda imparatorluk yönetiminin temsilcisi olarak görevlendirir 59. Bizans İmparatorluğunu, Roma İmparatorluğundaki sınırlarına ulaştırma politikası doğrultusunda hem Doğu da hem Batı da savaşan I. Iustinianus, 3. yüzyıldan beri süregelen Sasani tehlikesi ile de karşı karşıyadır. Bu nedenle, doğuda sınır güvenliğini sağlamak ve batıda seferlere yoğunlaşmak amacıyla Sasani Kralı I. Hüsrev e haraç ödeyerek ebedi barış antlaşması yapar 60. Ancak, 540 yılında Sasaniler Cilicia ya ve sınır bölgelerine saldırarak barışı bozar 61. Anadolu nun iç kesimlerine doğru ilerleyen Sasanilerle, barış antlaşmasındaki tazminatı yükselten Iustinianus, ancak 562 yılında kalıcı bir anlaşma yoluyla işgal altındaki Anadolu nun güney kesimlerinin boşaltılmasını sağlayabilir 62. I. Iustinianus un doğudaki söz edilen bu politikası ile sınır bölgelerinde Sasani Devleti daha etkin ve nüfuz sahibi olur 63. Cilicia Bölgesi, söz konusu Sasani saldırıları nedeniyle yılları arasında askeri eyalet haline getirilerek güçlendirilir 64. Sasani Devleti ile Iustinianus un yaptığı bu kalıcı anlaşma, 565 yılında imparator olan II. Iustin in her yıl ödenen vergiyi ödemeyi reddetmesi üzerine 570 yılında 57 Hild und Hellenkemper, 1990, Ostrogorsky, 2011, Hild und Hellenkemper, 1990, Lieu and Greatrex, 2005, ; Kaçar, 2012, 170, Lieu and Greatrex, 2005, Lieu and Greatrex, 2005, ; Dignas and Winter, 2007, 38-41; Kaçar, 2012, Bahadır, G. (2011). Anadolu da Bizans-Sasani Etkileşimi (IV.-VII. Yüzyıllar). Turkish Studies, Prof. Dr. Gürer Gülsevin Armağanı, 6(1), 692; Ostrogorsky, 2011, Malalas, The Chronical of John Malalas, 224.

35 16 bozulur ve Sasaniler ile savaş durumu yeniden başlar. Bizans ve Sasani Devleti arasında başlayan sorunlar, 573 yılında Sasaniler in Bizans topraklarına girmesiyle sonuçlanır. Anadolu da ilerleyen Sasaniler, kentleri istila ve talan eder 65. Devam eden istilaları durdurmak isteyen II. Iustin ve halefi II. Tiberius Dönemi ndeki kısa süreli barışlara rağmen İmparator Mauricius Dönemi nde, Sasani Devleti ndeki iç karışıklıklar nedeniyle kendisine sığınan II. Hüsrev in Sasani iktidarına geri dönmesine yardım edinceye kadar savaşların devam ettiği görülür. Mauricius Dönemi nde 6. yüzyılın sonuna doğru Cilicia da Sasaniler e karşı askeri hareketlilik yaşanır 66. Kendisine yapılan yardımlardan dolayı II. Hüsrev, Bizans İmparatoru Mauricius a tavizler vererek 591 yılında uzun savaş dönemini sona erdiren barış anlaşması yapar 67. Fakat bu barış, 602 yılında Phocas ın liderliğinde gerçekleşen isyan sonucunda Mauricius un tahttan indirilişine kadar geçerli olur 68. Phocas Dönemi nde vuku bulan kanlı takibatlar, Bizans ın izlediği siyasi yönetim Anadolu da nefret uyandırır, imparatorluğun birçok yerinde ve Doğu sınırında da Sasaniler in teşviki ile birçok iç isyan çıkar 69. Bizans ın içinde bulunduğu bu durumdan faydalanan Sasani Kralı II. Hüsrev, devrik İmparator Mauricius un intikamını almak bahanesiyle Bizans a saldırır. Asıl amacının Mauricius Dönemi nde verdiği tavizlerden kurtulmak olduğu bilinen II. Hüsrev, içten sarsılmış ve askeri bir çöküş yaşayan Bizans İmparatorluğu na saldırma fırsatını yakalamış olur. Aynı zamanda Sasani Devleti nin sonunu hazırlayan son büyük Bizans- Sasani savaşını başlatmıştır. Caesarea (Kayseri), Cappadocia ve Kadıköy e kadar ilerleyen Sasaniler Anadolu nun doğusunu işgal altına alır 70. Bir çöküş içinde bulunan Bizans, Anadolu daki Sasani istilalarını durduramaz. Phocas yönetimi ve imparatorluğun içinde bulunduğu durum nedeniyle isyan eden 65 Lieu and Greatrex, 2005, Hild und Hellenkemper, 1990, Ostrogorsky, 2011, 73; Kaçar, 2012, Lieu and Greatrex, 2005, 182 vd.; Dignas and Winter, 2007, 44; Bahadır, 2011, Ostrogorsky, 2011, 77 vd.; Kaçar, 2012, 173; Bahadır, 2011, Lieu and Greatrex, 2005, ; Dignas and Winter, 2007, 44 vd.; Bahadır, 2011, 694; Ostrogorsky, 2011, 78; Kaçar, 2012, 173.

36 17 Heraclius 610 yılında darbeyle tahtı ele geçirir. İmparator Heraclius, imparatorluğun ekonomik ve askeri çöküşünden dolayı Sasani tehdidine karşı koyacak durumda olmadığı için barış yapmak ister ancak II. Hüsrev, Anadolu içinde ilerleyişine devam etmektedir 71. Pers İmparatorluğu ideolojisini canlandırmak isteyen II. Hüsrev yıllarındaki işgaller ile birlikte söz konusu ideolojisini gerçekleştirmeye yaklaşır 72. Cappadocia daki Caesarea (Kayseri) kentini ele geçiren Sasaniler, 613 yılında Antiocheia da İmparator Heraclius a karşı önemli bir zafer kazanır. Ancak geri çekilmek zorunda kalan Heraclius u takip eden Sasaniler, Cilicia Kapıları nda tekrar galip gelir ve Tarsus unda içinde bulunduğu tüm Cilicia Bölgesi ni işgal ederler 73. Aynı zamanda bölgedeki askeri varlığını güçlendirmek isteyen Heraclius, 616 yılından 618 yılına kadar Isauria metropolisi Seleucia da askeri darphaneler kurarak para basım merkezleri oluşturur 74. Kentin, basılan sikkeler ışığında bölgede önemli bir Bizans stratejik askeri merkezi haline geldiği düşünülmektedir 75. Sasaniler, sadece Anadolu içinde değil aynı zamanda güneye doğru inerek, Şam ve Kudüs ü ele geçirip büyük oranda tahrip ederler. Bununla birlikte Constantinus un inşa ettiği Kutsal Mezar Kilisesi nin yakılması, kutsal emanetlerden biri olan İsa nın gerildiği Kutsal Haç ın Ktesiphon a götürülmesi Bizans İmparatorluğunda büyük moral çöküntüsü ile yankı bulur 76. Sasaniler peş peşe kazandığı zaferlerle, Kadıköy e kadar ilerlemiş ve Ephesus, Aphrodisias, Sardis, Pergamon, Ancyra kentlerini işgal edip Anadolu yu büyük oranda tahrip etmiştir 77. Ayrıca 619 yılında İskenderiye yi de işgal eden Sasaniler, Mısır ın tamamını ele geçirirler. Muhtemelen 622/623 yıllarında Seleucia da dahil olmak üzere Isauria nın kıyı kesimi işgal edilir Ostrogorsky, 2011, 79, 86; Bahadır, 2011, 695; Kaçar, 2012, Kaçar, 2012, 173, Lieu and Greatrex, 2005, 189, Hild und Hellenkemper, 1990, 43; Lieu and Greatrex, 2005, 195; Erten, E., Özyıldırım, M. ve Akçay, T. (2012a). Mersin Silifke Olba 2010 Kazısı. XXXIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2(XXXIII), Foss, C. (1990). The Persian Asia Minor and the End of Antiquity. C. Foss (Ed.), History and Archaeology of Byzantine Asia Minor. Reprint. Hampshire: Variorum, 729, Ostrogorsky, 2011, 88; Kaçar, 2012, Lieu and Greatrex, 2005, 193, 197 vd.; Kaçar, 2012, Hild und Hellenkemper, 1990, 43; Foss, 1990, 729, 730.

37 18 Anadolu içlerinde bu gelişmeler yaşanırken Heraclius, kuzeybatı sınırında merkezi tehdit eden Avar istilalarına karşı önemler alarak denetimi sağlar ve Bizans İmparatorluğu nun yönetimi, ekonomisi ve askeri teşkilatlarında reformlar gerçekleştirir 79. İmparator Heraclius un düzenlemeleri sonucunda on yıllık süreçte değişiklik gerçekleşir. Yeni yapılanmalarla güç kazanan imparator, 622 yılında Sasaniler e karşı harekete geçerek, kesin zaferini 627 yılında Ninive de kazanır 80. Bu zaferlerle ilerlemeye devam eden Heraclius, iki yıl sonra 629 yılında yapılan barış antlaşması ile içinde Cilicia ve Isauria Bölgeleri nin de yer aldığı başta Anadolu toprakları olmak üzere Bizans ın işgal altında bulunan tüm topraklarındaki Sasani egemenliğine son verir 81. Bizans İmparatorluğu nun zaferi ile çöküşü yaşayan Sasaniler, aynı zamanda taht kavgaları ile uğraşırken, Ortadoğu da Müslüman Araplar siyasi birliği sağlamış Mezopotamya ve Anadolu ya yönelmişlerdir. Yüzyıllarca süren savaşlardan dolayı zayıflayan Bizans ve Sasani İmparatorlukları, bulundukları toprakları artık İslam fetihleri tehdidi altındadır 82. MS 7. yüzyılın ortalarında, Arabistan da siyasi birliği sağlayıp İslam Devletini kuran Araplar, 634 yılından sonra Bizans sınırında varlıklarını göstermeye başlarlar. Yıllarca Batı da Avarlar Doğu da Sasaniler ile mücadelesinde yorgun düşmüş olan Bizans, 636 yılında Yermük Nehri kıyısında Geç Antik Çağ ın yeni bölgesel gücü Müslüman Araplarla ilk çatışmasını yaşar ve mağlup olur. İmparator Heraclius kaybettiği bu savaş ile Suriye ve içinde olduğu bölge Arapların kontrolüne girer. 637 yılında Mopsuestia ve Tarsus a kadar girmiş olan Araplar daha sonra Kadisiye savaşı ile Irak ın fethini tamamlarlar ve ardından 642 de Nihavent savaşı ile İran a girerek Sasanileri de tamamen ortadan kaldırırlar Lieu and Greatrex, 2005, 196; Ostrogorsky, 2011, 89 vd. 80 Lieu and Greatrex, 2005, 197, 200 vd. 81 Hild und Hellenkemper, 1990, 43; Lieu and Greatrex, 2005, 226; Bahadır, 2011, 695, 696; Kaçar, 2012: Ostrogorsky, 2011, 103 vd.; Bahadır, 2011, 695, 696; Kaçar, 2012, Ostrogorsky, 2011, 103 vd.; Bahadır, 2011, 695, 696; Kaçar, 2012,

38 19 Araplar, Bizans topraklarına girdikten sonra iki yıl içinde Suriye ve Filistin de dahil olmak üzere, Bizans ın doğusunda kontrolü ele geçirirler. İmparator Constans Dönemi nde 649 ve 650 yıllarında Isauria Arap saldırılarına uğrar yılında Cilicia Bölgesi nde gerçekleşen Arap işgali ile bölge kentleri ya talan edilir ya da Elaiussa Sebaste nin halkı gibi kentten tahliye edilirler 85. Bölgedeki bazı kentler de, sahil kesimindeki limanların işgali ve sınırlardaki askeri hareketliliklerden dolayı küçülür 86. Cilicia ve Isauria 7. yüzyılın sonlarında Müslüman Arapların kurduğu İslam Devleti nin topraklarına dahil olur. Cilicia ve Isauria Bölgeleri, 6.yüzyılın ortalarından 7.yüzyılın ilk çeyreğine kadar süren Sasani-Bizans savaşlarına sahne olmuş ve Sasani İmparatorluğu nun işgali ve talanlarına maruz kalmıştır. Ayrıca Isauria Bölgesi ve özellikle Cilicia Bölgesi Bizans İmparatorluğu nun askeri ikmal bölgesi olarak kullanılmıştır. Söz konusu savaşlar döneminde bölge ekonomisi derinden etkilenmiştir. Sürekli Sasaniler e karşı düzenlenen seferler için Bizans ın bölgeden asker ihtiyacını karşılaması ve ağır vergi yükü ile birlikte bölge ekonomik çöküş yaşamıştır. Buna bölgedeki deprem ve salgın hastalıkların da eklenmesiyle yerleşimler terk edilmeye başlamış, nüfus azalmıştır. 7. yüzyılda bölgedeki Sasani tehdidinin ortadan kalkması ile aynı zamanda Anadolu ya giren Arapların istilaları ve İslamiyet in bölgede yayılması akabinde Isauria ve Cilicia Bölgesi yerleşimlerinin bazıları terk edilmiştir. Bölgede yapılan kazı ve araştırmalarda, yerleşimlerin son dönemine dair bazı veriler elde edilmiştir 87. Ancak 7.yüzyıl sonu ile 11. yüzyıllar arasına ait arkeolojik kanıtlar konusunda bölgenin yok denecek kadar fakir olduğu düşünülmektedir Hild und Hellenkemper, 1990, Schneider, E.E. (2008). Elaiussa Sebaste, Doğu İle Batı Arasında Bir Liman Kenti. (Çev. L. E. Sakar). İstanbul: Homer Kitapevi, Alkaç, E. (2012). Korykos (Kilikia) Yüzey Araştırmalarında Bulunan LR1 Amphoraları. Olba, (XX), Tekocak, M. (2006). Kelenderis Roma Çağı Seramiği, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 90-93; Akçay, T. (2008). Olba Mezarları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin, 77; Gençler, Ç. (2009). Eleiussa Sebaste Antik Yerleşimi Cam Bulutuları, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Ankara, 154; Özyıldırım, M. (2012). Olba Manastırı Hakkında Arkeolojik ve Yazınsal Yeni Bilgiler. Seleucia ad Calycadnum, (II), 113; Alkaç, 2012, 323 vd.

39 20 88 Alkaç, 2012, 330.

40 21 3. OLBA KENTİNİN COĞRAFİ KONUMU VE TARİHİ SÜREÇLERİ 3.1. Coğrafi Konumu Hellenistik Dönem de Olba Territorium u sınırları içinde bulunan Olba (Uğuralanı), günümüzde Mersin in Silifke İlçesi Uzuncaburç beldesinin 4 km doğusunda yer alır. Olba Territoriumu nun dini ve idari başkenti Olba- Diocaesarea ya yakın konumda bulunan bir akropolis çevresinde gelişen yerleşim ve yaşam merkezidir. Olba akropolisi, bulunduğu ovadan 50 metre, denizden ise 1100 metre yüksekliktedir. Doğusunda ve güneyinde, bölgenin coğrafi yapısına uygun olarak kıyı kesimler ile iç kesimleri arasında bağlantı sağlayan derin ve uzun iki vadi ile sınırlandırılır. Söz konusu iki vadi güneyde birleşir ve Şeytanderesi vadisini oluşturur. Bu vadi, Olba kentinin Dağlık Cilicia kıyıları ve hinterlandı arasında bağlantısını sağlar. Olba nın önemli rotaların birleşme noktasındaki konumu, stratejik acıdan önemini arttırır 89 (Bkz.: Harita 2.3; Harita 2.4; Plan 3.1; Resim 3.1; Resim 3.2) Tarihi Süreçleri Olba (Uğuralanı) ile ilgili yapılan araştırmalarda ele geçirilen, Zeus un tahtı veya şimşek betimlerinin yer aldığı MÖ 1. yüzyıla tarihlenen kente dair en erken sikkeler ile mimari, seramik, cam ve epigrafik bulgular ışığında en erken tarihsel bilgilerin Geç Hellenistik ve Erken Roma İmparatorluk Dönemi ne dayandığı bilinmektedir 90 (Bkz: Resim 3.3). Hellenistik Dönem de Zeus Olbios kült merkezine en yakın konumda yer alan Olba akropolisi, az sayıda nüfusa sahip, surla çevrili bir kale yerleşimi özelliği taşımaktadır 91. Akropolis i çevreleyen polygonal sur ve kulelerin, 89 Erten, E. (2003a). Olba (Uğuralanı) 2001 Yüzey Araştırması. XX. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1(XX), Bent, J.T. (1891). A Journey in Cilicia Tracheia. The Journal of Hellenic Studies, 12, 222; Hill, 1900, Iii vd.; Keil und Wilhelm, 1931, 69; Staffieri, G.M. (1987). La monetazione di Olba e di Diocaesarea in Cilicia. Addenda et corrigenda I. Numismatica e Antichità Classiche, XVI, 233; Erten, 2003a, 188; Erten, E. (2007). Olba daki Tapınak Planlı Anıt Mezar. B. Avunç (Editör). Patronvs Çoşkun Özgünel e 65. Yaş Armağanı / Festschrift für Coşkun Özgünel zum 65. Gebustag. Birinci Baskı. İstanbul: Homer Kitapevi, s. 149; Erten, E. ve Özyıldırım, M. (2008). Mersin Silifke Olba Yüzey Araştırması XXV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2(XXV), 53, Erten, 2003a, 188; Erten, E. (2003b). Glass Finds From Olba Survey Olba, (VII), 145 vd.; Erten ve Özyıldırım, 2008, 53, 54; Erten, 2009, 77.

41 22 Olba Territorium unda Hellenistik Dönem savunma ağının bir parçası olarak inşa edilmiş olduğu önerilir 92. Roma nın MÖ 1. yüzyılda korsanlara karşı verdiği mücadeleler sonucunda Cilicia da Roma varlığı ve gücü duyumsanmaya başlanır 93. İlerleyen süreç içinde, surla çevrili, Hellenistik Dönem de kulelerle güçlendirilmiş bir kale yerleşimi olan Olba, Romalı etkilerin bölgeye girmesiyle bir kent kimliği kazanmaya başlar. Olba nın bağımsız olarak sikke basmasıyla da kent niteliği kazandığı söylenebilir 94. Özellikle imparatorluk döneminde MS 2. yüzyıldan sonra Romalılaşma kapsamında imar faaliyetlerinin yoğunlaştığı görülür 95. Bölgedeki söz konusu bu değişim Olba da da kendini gösterir. Basit bir yerleşim merkezi niteliğinden kurtulan Olba, kültürel, sosyal kurumları ve yapıları ile Roma kenti kimliği kazanır. Romalılaşma süreci ile ilgili en erken arkeolojik kanıtlardan biri de Olba- Diocaesarea arasında yolda saptanan, MS yıllarına tarihlenen Vespasianus Dönemi ne ait miltaşıdır 96. MS 2. yüzyıl sonu ve 3. yüzyıl başında, Olba da da bölgedeki yapılanma ile eş zamanlı olarak ana rotalar arası bağlantıyı sağlayan yolların yapımının da hızlandığı görülür. Olba Bölgesi nde, Septimius Severus Dönemi nde yol yapım etkinliğinin güzel bir kanıtı, Olba-Diocaesarea yol hattında Ramsay tarafından bulunan Septimius Severus Dönemi ne (İS 198 yılına) tarihlendirilen miltaşıdır. 97. Olba Akropolisi nin kuzeybatı eteğinde yer alan anıtsal mimari bir etkiye sahip nymphaeum da, kendisine bağlı bulunan kentin hidrolik sistemi ve aquaeductus u üzerinde yer alan yazıt ile Septimius Severus Dönemi ne tarihlenmektedir 98. Kente, Limonlu ırmağında bulunan Kızılgeçit kaynağından taş kanallar ve 92 Erten, 2009, 77; Hellenistik Dönem kule ve savunma sistemleri için bkz: Durugönül, 1998a. 93 Sherwin-White, A.N. (1976). Rome, Pamphylia and Cilicia, B.C.. The Journal of Roman Studies, 66, 4 vd.; Erten, 2009, Özyıldırım, M. (2003). İlkçağ ve Erken Hıristiyanlık Kaynaklarında Olba Sözcüğünün Değişik Kullanımları. Olba, (VIII), 147, Erten, 2009, 77, MacKay, 1968, 41; Aydınoğlu, 1998, MacKay, 1968, 117; Aydınoğlu, 1998, 140; Erten, 2009, Hicks, H. (1891). Inscriptions from Western Cilicia. The Journal of Hellenic Studies, 12, 269, 270, No. 71; Bent, 1891, 222; Keil und Wilhelm, 1931, 82 vd.; MacKay, 1968, 118; Erten, 2003a, 186; Erten, Özyıldırım ve Akçay, 2012a, 552.

42 23 aquaeductus ile getirilen su, hidrolik sistemin son noktası olan nymphaeum aracılığıyla ulaştırılmaktadır 99. Anıtsal nymphaeum un hemen yanında Olba tiyatrosuna ait kalıntılar yer alır 100 (Bkz.: Plan 3.1) yılında başlatılan kazı çalışmaları ile skene-orchestra bölümleri açığa çıkarılan tiyatro, Diocaesarea tiyatrosuna göre daha küçük boyutludur. Olba tiyatrosu kazıları buluntuları ışığında tiyatronun ilk yapımından MS 7. yüzyıla dek kullanımının sürdüğü tespit edilmiştir 101. Severuslar Dönemi ne özgü mimari bezemeye sahip tiyatronun inşa ve kullanım tarihi, yürütmüş olduğum tez çalışması ve devam eden kazı çalışmalarında elde edilecek veriler doğrultusunda aydınlatılacaktır 102. Akropolisin kuzeybatı eteğinde sözü edilen bu yapı kalıntılarının bulunması Roma Dönemi Olba kentinin sosyal yaşam merkezinin bu kesimde hayat bulduğunu göstermektedir. Roma kent planlaması ışığında nymphaeum yakınlarında yapılan araştırmalarda karşılıklı apsis kalıntıları bulunmuş ve bu alanda bir hamamın var olma ihtimali üzerinde durulmuştur 103. Akropolis üzerinde yüksek podyum üzerinde inşa edilmiş, Korinth mimari düzenlemesine sahip, in-antis tapınak planlı anıt mezar ında İS 2. yüzyıl ve sonrasındaki Romanın bölgedeki bayındırlık faaliyetlerinde inşa edilmiş olduğu önerilmektedir 104. Söz konusu bu yapılanmalar ile kent merkezi niteliği taşıyan Olba, akropolis ve çevresinde yer alan tarıma elverişli düzlüklerin bulunduğu konumlarda çiftlik yapılanmalarının izleri ile kırsal yaşamın sürdüğü de görülmektedir 105. Romalılaşmanın en kesin kanıtlarını da Olba ve çevresindeki mezarlarda görmek mümkün olmaktadır. Roma tapınak tipolojisindeki anıt mezarın akropolis in zirvesinde bulunmasının yanı sıra Roma mimari teknolojisi olan tonoz kullanımının 99 Erten, 2009, Keil und Wilhelm, 1931, 81; Erten, 2003a, Erten, E., Özyıldırım, M. ve Akçay, T. (2012b). Olba Kazıları Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler Dergisi, (34), Erten, Özyıldırım ve Akçay, 2012a, Erten, 2009, Keil und Wilhelm, 1931, 84, 85; Erten, E. (2004). Olba 2002 Yüzey Araştırması. XXI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2(XXI), 55-58; Erten, 2007, 151, Aydınoğlu, Ü. (1999). Doğu Dağlık Kilikia da Villae Rusticae. Olba, 1(2), 160 vd; Erten, 2009: 80.

43 24 da Roma Dönemi yapılanması ve etkilerini kanıtlaması bakımından önemlidir 106. Roma İmparatorluk Dönemi ile özellikle Septimius Severus gibi Roma İmparatorlarının doğu seferleri için bölgeye gelmesi, mimari yapılanmanın ve yatırımların MS yüzyıllar arasında yoğunlaşmasının nedeni olarak gösterilmektedir 107. Kentin çevresinde vadi içlerinde nekropolis alanları tespit edilmiştir. Topografik yapıya uygun nitelikte yamaçlarda ve kayalık alanlarda mezar alanları kendini gösterir. Çoğunluğu Roma İmparatorluk Dönemi ne ait kentin jeolojik kaya katmanlarından yararlanılarak yapılan kaya mezarları ile farklı tipolojilerde lahit mezarların yanı sıra tapınak cepheli anıtsal mezar yapılarından oluştuğu görülür 108. Hıristiyanlığın erken dönemlerde Cilicia ve Isauria Bölgeleri nde yayılması ile Olba kentinin de çok sayıda dinsel yapı ve öğeleri ile yapılandırıldığı görülür. Hıristiyanlığın yayılımı ile birlikte kentte, MS 1. yüzyılda Hıristiyanların varlığı bilinmektedir. Bölgede Hıristiyanlığın yayılımında önde gelen isimlerden Azize Thecla nın yaşam hikâyesi ve mucizelerinin anlatıldığı eserde Olba kentindeki Hıristiyan varlığı ile ilişkili bilgi verilmektedir 109. Ayrıca Seleucia başpiskoposluğuna bağlı piskoposluklar arasında Olba da yer alır 110. Hıristiyanlığın ilkelerinin belirlendiği konsil toplantılarında episcopuslarla temsil edilmesi ve Olba kentinin hem dinsel anlamda hem de sosyal alanda önemini gösterir 111. Kentin ilk kilisesi olan Şeytanderesi Vadisinde yer alan 3. yüzyıla tarihlenen Mağara Kilise Hıristiyanlığın, erken dönemlerde kabul edildiğini ve Hıristiyan toplulukların varlığını gösteren ilk arkeolojik kanıtlardandır 112. Akropolisin kuzeybatısında Roma İmparatorluk Dönemi kent merkezinde 5. yüzyıla ait bazilikal planlı büyük bir kilise yer alır 113. Ayrıca akropolisin doğusundaki vadide yer alan manastır, kentte yer alan en önemli dinsel yapılar grubunu oluşturur 114. Toplamda Erken Hıristiyanlık 106 Erten, 2009, Özyıldırım, 2003, Akçay, 2011, 137; Olba mezar alanları için bkz: Erten, E. (2006). Mersin, Silifke Olba (Uğuralanı) 2004 Yüzey Araştırması. XXIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1(XXIII), ; Akçay, T. (2012). Olba Mezarlık Alanları. Seleucia ad Calycadnum, (II), Özyıldırım, 2009, 66, Özyıldırım, 2003, Özyıldırım, 2003, ; Özyıldırım ve Ünalan, 2011, Özyıldırım, 2009, Keil und Wilhelm, 1931, 86, 87; S. Hill, 1996, 250; Erten, 2007, 149; Özyıldırım, 2009, 68; Özyıldırım, 2012, Özyıldırım ve Ünalan, 2011, 158 vd.; Özyıldırım, 2012,

44 25 Dönemine ait sekiz kilise bulunur. Mağara Kilise haricinde söz edilen kiliseler, yüzyıllara tarihlenmekte olup Olba kentinde Hıristiyanlığın en yüksek dönemini gösterir. Kentteki kilise yapılanmasının, İmparator Zeno nun tahttan indirilmesinden sonra Olba da kalmasıyla ilişkili olduğu düşünülür. İki yıl boyunca sığındığı Olba kentine bir şükran ifadesi olarak, bölgede ve diğer kentlerde yaptığı gibi kiliselerin inşasını finanse etmiş ya da yaptırmış olmalıdır 115. Isauria bölgesinde dini yapılanmanın Zeno nun egemenlik döneminde arttığı arkeolojik bulgularla bilinmektedir 116. Var olan dinsel yapı kalıntıları da Olba kentinin Hıristiyan kent dönüşümünü sergilemektedir 117. Ayrıca kentin çeşitli kesimlerinde Roma Dönemi mezarlarının, üzerine Hıristyanlık sembolü haç yerleştirilerek Olba daki Hıristiyanlarca kullanıldığı bilinmektedir 118. Heraclius Dönemi nde, Dağlık Cilicia kıyı kesiminin, 622/623 yıllarında Sasani hakimiyeti altına girmesi, kıyı bölgeleri etkilediği kadar dağlık kesimi de etkilemiş olması olasıdır. Söz konusu bölgedeki durumun Olba ve kent yaşamına yansıdığı önerilebilir yüzyılın ikinci yarısında da Araplar, Sasaniler den sonra yeni bölgesel güç olur ve Cilicia kıyılarını istila eder. Elaiusse Sebaste gibi liman kentlerinin tahliye edilmesine neden olan Arap işgalleri, Korykos ve diğer bölge kentlerini etkilediği gibi Olba da ve kentte etkilerinin yaşandığı düşünülmektedir Özyıldırım, 2012, Gough, 1972, 199 vd.; Canevello ve Özyıldırım, 2009, 16-28; Kosinski, 2010, S. Hill, 1996, Akçay, 2011, Foss, 1990, 729, Schneider, 2008, 18, 43, 61, 113, 163; Alkaç, 2012, 330.

45 26

46 27 4. OLBA TİYATRO KAZISI SİKKE BULUNTULARI ( SEZONLARI) 4.1. Roma Şehir Sikkeleri yılları arasında Olba antik kentinde gerçekleştirilen tiyatro kazılarında yedi bronz Roma şehir sikkesi ele geçirilmiştir (Bkz.: Şekil 4.1; Şekil 4.2). Söz konusu sikkelerden beşinin hangi kent ve imparatora ait olduğu belirlenmiştir. Kalan iki sikkenin sadece hangi imparatorlara ait oldukları teşhis edilebilmekte, fakat arka yüzlerinin kondisyonlarının bozuk olması nedeniyle hangi kente ait oldukları anlaşılamamaktadır. Tiyatro kazılarında ele geçen ve teşhis edilebilen Roma şehir sikkelerinin dördü, biri Tarsos diğer üçü Olba ya ait olmak üzere Cilicia, biri de Side-Pamphylia sikkesidir. Ayrıca hangi kente ait olduğu belirlenemeyen iki sikke olasılıkla Cilicia Bölgesi ya da yakın çevredeki kentlerden birine ait olması mümkün görünmektedir (Bkz.: Çizelge 4.1). Olba tiyatro kazısı buluntusu Roma şehir sikkelerinin ön yüzünde imparatorların büstleri ile isim ve unvanları yer alır. Arka yüz tipi olarak Artemis, Athena, Herakles, Kartal ve Tykhe betimleri görülür. Teşhis edilebilen tiyatro kazısı sikke buluntularının arka yüzünde, Olba kentinin ΟΛΒΕΩΝ, Tarsos kentinin TAPCOV ve Side kentinin ise CIΔHTωN etnikon u yer almaktadır. Olba tiyatro kazısı buluntuları arasında yer alan Olba kentine ait Erken İmparatorluk Dönemi ne tarihlenen üç sikke mevcuttur (Bkz.: Kat. No. 1-3): Bunlardan ilki (Bkz.: Kat. No. 1) Antoninus Pius Dönemi ne (MS ) tarihlenmektedir. Sikkenin ön yüzünde lejantın silik olması ile birlikte Antoninus Pius un defne taçlı büstü, arka yüzünde ΟΛΒΕΩΝ lejantı ile kanatları açık, başı sağa dönük olan şimşek demeti üzerinde kartal betimi yer almaktadır.

47 28 Erken İmparatorluk Olba kenti sikkelerinin diğer ikisi (Bkz.: Kat. No. 2-3) ise Marcus Aurelius un imparatorluk dönemine (MS ) tarihlenmektedir. Bunların ön ve arka yüz betim ve lejantları aynıdır. Ön yüzde imparatorun defne çelenkli büstü, arka yüzde boğalar tarafından çekilen araba içinde Artemis Phosphoros betimi bulunmaktadır. Söz konusu sikkelerden birinin (Bkz.: Kat. No. 2) ön yüzünde [AVT KAI M AVPH] ΛI ANTΩNINOC CЄ lejantı ile birlikte imparatorun defne çelenkli, paludamentumlu ve zırhlı büstü, arka yüzünde ise AΔPIAN ANT[ΩNI NIANΩN] OΛBEΩN MHTPOKEN lejantı ile boğalar tarafından çekilen araba içinde meşale tutan Artemis Phosphoros betimi yer alır. Cilicia kenti Olba ya ait diğer sikkenin (Bkz.: Kat. No. 3) ön yüzünde imparatorun büstü ile kontrmark, arka yüzünde ise boğalar tarafından çekilen araba içinde meşale tutan Artemis Phosphoros betimi yer alır. Her iki yüzde lejantlar siliktir. Büst ün sağında elips formlu kontrmark içerisinde, taht üzerinde şimşek demeti betimi bulunmaktadır. Söz konusu bu sikkelerin arka yüz betimi ile yayınlanmış bir katalogda yer alan Antininus Pius Dönemi ne ait sikkenin arka yüz betimi benzerlik taşır. Antoninus Pius darbındaki arka yüz betimi Selene/Luna olarak tanımlanmıştır 121. Selene Hyperion ile Theia nın kızı, Helios ve şafak tanrıçası Eos un kardeşi olarak bilinir. İki atın çektiği gümüş tekerlekli bir araba üzerinde dolaşan bir kadın olarak tasvir edilmektedir 122. Ay tanrıçası Selene latince karşılığı Luna olarak çevrilmiş ve zamanla Luna, tanrıça Diana ile bir tutulmuştur 123. Tanrıça Artemis ise Latince karşılığı olarak Diana ya dönüşmüş, aynı zamanda ay tanrıçası Selene ve gecenin karanlık güçlerini simgeleyen Hekate ile de bir tutulmuştur 124. Katalogda yer alan Artemis Phosphoros tanımı ile Antoninus Pius darplı sikkenin arka yüzündeki Luna/Selene tanımı bu bağlamda özdeşleşmektedir. Phosphoros Yunan mitolojisinde, sabahyıldızının adıdır, aynı zamanda ışık getiren anlamı taşır 125. Dolayısıyla katalogda yer alan sikkede meşale taşıyan Artemis betimi, Phosphoros epiteti ile tanımlanır. 121 Antoninus Pius Dönemi ne ait Luna/Selene betimli sikke için bkz.: Levante, E. (1993). Sylloge Nummorum Graecorum, France 2, Cabinet des Médailles, Cilicie. Paris: Bibliothéque Nationale Numismatica Ars Classica. SNG France 2, Cilicie, No: Selene için bkz.: Erhat, A. (Ed). (1996). Mitoloji Sözlüğü. (6. Baskı). İstanbul: Remzi Kitapevi, Erhat, 1996, Tanrıça Artemis için bkz.: Erhat, 1996, Erhat, 1996, 247.

48 29 Doğu Dağlık Cilicia Bölgesi kentlerinden olan Olba kenti en erken sikkelerini MÖ 1. yüzyılın sonunda darp etmeye başlamıştır. Kentin ilk sikke darbını, Zeus Olbios un tahtı ve şimşek demeti betimlerinin bulunduğu ΟΛΒΕΩΝ lejantlı bronz sikke temsil etmektedir. Olba kenti diğer Cilicia kentleri gibi Roma İmparatorluk Dönemi boyunca birçok imparator adına veya bazen yarı otonom bir şekilde, sikke basacak güçte olmuştur. Zeus Olbios başrahipleri, Augustus ve Tiberius Dönemleri nde sadece Olba kentinin değil aynı zamanda Kennatis ve Lalassis in de yöneticileri olmuştur 126. Yaklaşık MS 10/11 14/15 yılları arasında, Kennatis ve Lalassis in toparch ı, Zeus Olbios başrahibi, Teuker oğlu Aias ın darp ettirdiği sikkeler bu dönemi temsil etmektedirler 127. Cilicia nın Roma eyaleti olarak düzenlenmesinden sonra da rahip ailesi yönetimi devam etmiştir 128. M. Antonius Polemo, Teuker oğlu Aias yönetimi sonrasında, Kennatis ve Lalassis ile Olba hanedanı başrahibi olarak sikke darp eder. M. Antonius Polemo ile Hadrianus egemenliği arasındaki dönemde Olba kenti adına basılmış sikke görülmez, fakat Domitianus Dönemi nde ΚΟΙΝΟΝ ΛΑΛΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΚΕΝΝΑΤΩΝ lejantlı sikke darp edilir. Kentin imparatorluk döneminde görülen sikkeleri, Hadrianus ile Caracalla Dönemleri arasında darp edilmiştir 129. Olba Tiyatro buluntuları arasında yer alan Tarsos kentine ait sikke (Bkz.: Kat. No. 4) Traianus Decius Dönemi ne (MS ) tarihlenmektedir. Sikkenin ön yüzünde AV [KAI Γ M]EC KVIN ΔEKIOC TPAIANOC / n n lejantı ile imparatorun şua taçlı, paludamentumlu ve zırhlı büstü, arka yüzünde ise TAPCOV MHTPOΠOΛEΩC / A M / K Γ / B lejantı ile birlikte sopa ve aslan postu tutan çıplak Herakles betimi yer almaktadır. Kentin etnikonunun yanında yer alan A M K lejantı, ilk, en büyük ve en güzel anlamı ile kenti nitelemektedir. Ancak sikkenin 126 Head, H.V. (1911). Historia Numorum, A Manuel of Greek Numismatics. (Second Edition). Oxfort, At The Clarendon Press, Hill, 1900, lii. 128 Head, H.V. (1887). Historia Numorum, A Manuel of Greek Numismatics. (First Edition). Oxfort, At The Clarendon Press, Head, 1887, 610; Hill, 1900, liii-lv,

49 30 arka yüz boşluğunda yer alan enigmatik semboller olan Γ / B ise isim kısaltmaları değil, sayıları ifade etmektedir. Tarsos kenti etnikonu yanındaki Γ / B lejantında bulunan Γ nın üç eparcheia yı (τρίων ε παρχείων), B nın ise ikinci neokoros u (δυόσ νεωκόρος) işaret eder 130. Batı Ovalık Cilicia kentlerinden Tarsos, Ksenephon un aktarımına göre Kydnos nehrinde yer alan büyük ve zengin bir şehir olarak tanımlanır 131. Günümüzde Mersin ili sınırları içinde yer alan ve Tarsus olarak adlandırılan Tarsos, MÖ 5. yüzyıldan itibaren ilk sikkelerini darp etmeye başlar 132. Söz konusu erken sikkeler, Cilicia kralları ya da satrapları tarafından Pers standartlarında stater ve daha küçük birimlerde bastırılan sikkelerdir 133. Bu sikkelerin arka yüzlerinde kentin etnikon u Tars, TRZ, Tarse şekillerinde Aramice yazılmıştır. Aynı zamanda hem Aramice TRZ hem de Yunanca TEPΣI olarak sikkelerde etnikon kullanımının olduğu görülür 134. Cilicia Bölgesi ni üs olarak kullandıkları bilinen Tribazos, Pharnabazos, Datames adlı satraplar ile Cilicia satrabı Mazaios dönemlerinde kent, sikke darp etmiştir 135. Sardes Satrabı Tribazos un (MÖ ) darp ettirdiği sikkelerden itibaren birçok Tarsos staterinde Aramice satrap adları yer almaya başlar. Ayrıca MÖ 370 yılı Tarsos darbı sikkenin ön yüzünde satrap adı bulunmakla birlikte arka yüzünde Yunanca TEPΣIKON lejant yazım şekli de mevcuttur 136. Kent Büyük İskender Dönemi nde de, İskender tetradrahmi lerini darp ettirmiştir 137. Bölgenin Hellenistik Krallıklar Dönemi nde Seleukos ların yönetimine girmesiyle kent, Antiokhos IV. Epiphanes Dönemi nde otonom bronz sikkeler, I. Alexandros ile IX. Antiokhos Dönemleri arasında ise Attik standartlarda gümüş drahmi ve tetradrahmi ler darp etmiştir 138. Kentin etnikon u Geç Hellenistik Dönem 130 Baydur, N. (2001). İmparator Kültü ve Tarsus., C. Özgünel ve O. Bingöl. (Editörler). Günışığında Anadolu: Cevdet Bayburtluoğlu İçin Yazılar / Anatolia in Daylight: Essays in Honour of Cevdet Bayburtluoğlu. Birinci Baskı. İstanbul. Homer Kitapevi, 28; Burrell, B. (2004). Neokoroi: Greek Cities and Roman Emperors. (First Edition). Leiden-Boston: Cincinnati Classical Studies-Brill, Head, 1887, 612; Hill, 1900, lxxvi. 132 Head, 1887, 612; Hill, 1900: lxxvii; Arslan, M. (2001). Roma Dönemi Tarsus Şehir Sikkeleri. Anadolu Medeniyetleri Müzesi 2000 Yıllığı, (XV), Head, 1887, 612; Arslan, M. (1993). Anadolu Medeniyetleri Müzesi ndeki Roma Dönemi Kilikya Şehir Sikkeleri. Anadolu Medeniyetleri Müzesi 1992 Yıllığı, (VII), Arslan, 2001, 84, Hill, 1900, lxxviii-lxxxi; Arslan, 2001, Arslan, 1993, 209, Hill, 1900, lxxxv-lxxxvi. 138 Hill, 1900, lxxxv; Arslan, 2001, 87.

50 31 sikkelerinde TAPΣEΩN lejantı ile belirtilmektedir 139. Cilicia Bölgesi nin Roma hakimiyetine girmesiyle birlikte Tarsos, Erken İmparatorluk Dönemi nde tekrar Metropolis ( ) unvanını alır ve bölgenin başkenti olur 140. Kent imparatorluk döneminde, Augustus ve Gallienus Dönemleri arasında yarı otonom ve imparatorluk sikkeleri darp etmeye devam etmiştir 141. Kentin etnikonu Roma Dönemi şehir sikkelerinde TAPCOY lejantı ile de belirtilmektedir. Ayrıca Tarsos bronz imparatorluk şehir sikkelerinin ön yüzünde, sağ ve sol boşluklarda yer alan iki adet n harfinin olması diğer Anadolu şehir sikkelerinde görülmeyen bir niteliktir 142. İmparator Vespasianus tarafından MS 72 yılında Dağlık ve Ovalık Cilicia dan oluşan Cilicia Eyaleti kurulur ve Tarsos bu eyaletin başkenti olur. İmparator Hadrianus Dönemi nde gerçekleştirilen eyalet gezilerinin ikincisinde, MS 129 yılında imparator Tarsos a da ziyerette bulunur. Hadrianus, Tarsos da Cilicia Koinon unu (Cilicia Eyalet Birliği) kurar ve bu koinonun kuruluşu ise imparatorun Tarsos ziyareti ile ilişkili olduğu düşünülür. Hadrianus Dönemine tarihlenen bir yazıtta belirtildiği gibi Cilicia Koinon unun kurulması adına Tarsos da Hadriania Olympia oyunları düzenlenmeye başlanır. Ayrıca Hadrianus Dönemi nde imparator kültü ile ilgili olarak Neokoros ünvanı (tapınak bakıcılığı) ile onurlandırıldığı düşünülür 143. Ancak Tarsos un ilk neokoros ünvanını ne zaman aldığı tartışmalıdır. Hadrianus Dönemi Tarsos sikkelerinde neokoroi belirtilmesine rağmen Tarsos un ilk neokoros u Augustus Dönemi nde aldığını kabul eden görüşlerde bulunmaktadır. Neokoros kenti yapılan Tarsos da Hadrianus kültü için Cilicia Eyaleti nde ilk Koinon Tapınağı nın inşa edilmiş olması Hadrianus sikkelerinden bilindiği kadarı ile mümkün gözükmektedir. Söz konusu Tarsus taki tapınağın, günümüzde Donuktaş olarak bilinen yapının olduğu varsayılır 144. İmparator Hadrianus un, Cilicia Eyaleti ni Isauria ve Lycaonia nın güney kesimlerini 139 Head, 1911, Hill, 1900, lxxxvii; Arslan, 2001, Head, 1887, 617; Hill, 1900, Arslan, 2001, Neokoros ünvanı ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.: Baydur, 2001, 25-29; Burrell, 2004, Hild und Hellenkemper, 1990, 33; Baydur, 2001, 25-29; Burrell, 2004, 212, 213; Kaplan, 2009, 92, 93.

51 32 de içine alacak şekilde genişlettiği yeni yapılanmasının Antoninus Pius Dönemi nde de hiçbir değişiklik yapılmadan uygulandığı görülür. Buna göre MS 2. yüzyılın ikinci çeyreğinde Hadrianus un yönetiminin son yıllarında Cilicia Eyaleti, Cilicia, Isauria ve Lycaonia olarak adlandırılan üç eparcheia ya ayrılarak tek bir vali ile yönetilmiştir 145. Söz konusu bu durum Olba tiyatro kazılarında ele geçen Traianus Decius Dönemi Tarsos şehir sikkesinden de anlaşılmaktadır. Sikkenin arka yüzünde yer alan Tarsos kenti etnikonu yanındaki Γ / B lejantında bulunan Γ nın üç eparcheia (τρίων ε παρχείων) anlamına geldiği bilinmektedir 146 (Bkz.: Kat. No.4). Tarsos, kesin olarak Commodus Dönemi nde olasılıkla MS yıllarından önce ikinci kez neokoros ünvanını almış ve bu ünvan ile birlikte kente de KOMOΔΙΑΝΗ adı verilmiştir. İmparator Commodus un MS 192 yılında anısı lanetlendiği için imparatorun kültü kaldırılmıştır. Daha sonrasında İmparator Septimius Severus un kendisini Antoninler soyuna bağladığı 195 yılından sonra Commodus un lanetleme kararı kaldırılmıştır. MS yılları arasında Tarsos yeniden neokoros ünvanını alarak ikinci Neokoroi u korumuştur. Olba kazısında ele geçen Tarsos şehir sikkesinin arka yüzünde yer alan Γ / B lejantında bulunan B nın ikinci neokoros u (δυόσ νεωκόρος) işaret ederek, Traianus Decius Dönemi ne kadar bu ünvanı koruduğunu göstermesi açısından önemlidir ve bu durumu desteklemektedir (Bkz.: Kat. No.4). Ayrıca imparator kültü ile ilgili Kommodeia oyunları Severeia olarak değiştirilerek Septimius Severus un kültü ön plana çıkmıştır. Hadrianeia ve Severeia oyunlarının adları Caracalla ve III. Gordianus sikkeleri üzerinde de görülmektedir. Öte yandan MS 221 yılına kesin olarak tarihlendirilen bir yazıt, MS 3. yüzyılın ilk çeyreğinde Kommodeia oyunlarının Tarsos kentinde düzenlenmeye devam ettiğini de kanıtlamaktadır 147. Oyunlar ve neokoroi arasında her zaman sıkı bir ilişki söz konusu olmuştur. İmparator Valerianus ve Gallianus un ortak imparatorlukları döneminde Tarsos şehir sikkelerinde görülen Agustia Aktia adlı yeni oyunlar, Tarsos un üçüncü neokoros ünvanını aldığını işaret etmektedir. Valerianus un bazı sikke örneklerinde 145 Hild und Hellenkemper, 1990, 33; Burrell, 2004, 213; Sayar, M.H. (2013). Kelenderis te Antoninus Pius Dönemi nden Bir Hamam., M. Tekocak. (Editör). K. Levent Zoroğlu na Armağan. Birinci Baskı. Antalya: Suna İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, 601, 602, 146 Burrell, 2004, Baydur, 2001, 27; Burrell, 2004,

52 33 kentin etnikonu yanında yer alan ΓΓ lejantındaki ikinci Γ nın üçüncü neokoros anlamına geldiği kanıtlanmıştır. Ancak Valerinus ve Gallianus un ikinci neokoros u ifade eden ΓB lejantlı çok sayıda sikkeleri bulunmaktadır. Buradan anlaşıldığına göre Tarsos, bu imparatorların egemenliklerinin başında üçüncü neokoros ünvanını henüz almamış olmalıdır. Valerianus Part seferi dönüşünde Cilicia dan geçerken Tarsos u ziyaret etmiş ve MS 255/256 yılında Neokoros ünvanını kente vermiş olmalıdır 148. Roma İmparatorluk Dönemi içinde Cilicia Bölgesi nin sikke basan, her dönem içinde önemli merkezlerinden biri olan yarı otonom Tarsos dan bir sikkenin, yine bir Cilicia merkezi olan Olba da bulunması doğaldır. Cilicia Eyaleti nin askeri, ticari ve sosyo- kültürel açıdan önemli bir merkezi sayılan, aynı zamanda eyaletin başkentliğini yapan Tarsos ile Olba kenti arasında ilişkilerin birçok alanda mevcut olması gerektir. Olba tiyatro kazıları sırasında Antoninus Pius Dönemi ne ait bir adet Side sikkesinin ele geçmesi ilginçtir. (Bkz.: Kat. No. 5) Antoninus Pius Dönemine (MS ) tarihlenen sikkenin ön yüzünde [AY KAI] - ANTω[N] lejantı ile imparatorun defne çelenkli büstü, arka yüzünde ise [C I]ΔH [TωN] lejantı ile birlikte kalkan ve mızrak tutan Athena Promachos betimi bulunmaktadır. Pamphylia Bölgesi nin önemli liman kentlerinden olan Side, Manavgat (Melas ırmağı) çayının 7 km batısında bir yarımada üzerinde deniz kıyısında kurulan bir kent olarak tanımlanır 149. Strabon a göre kent, Aiolis Bölgesi ndeki Kyme kenti kolonistleri tarafından kurulmuştur. Ayrıca Strabon kentte bir Athena tapınağının bulunduğunu da söylemektedir 150. Günümüzde Antalya ili sınırları içinde Manavgat ilçesine bağlı Selimiye köyü yakınlarında lokalize edilen Side, MÖ 5. yüzyılın ilk yarısında sikke darp etmeye başlamıştır 151. MÖ 5. ve 4. yüzyıllarda Pers 148 Baydur, 2001, 27, 28; Burrell, 2004, 217, Ruge, W. (1923). Side, G. Wissowa. (Ed.). Paulys Realencyclopädie der Klassischen Altertumswissenschaft (RE), (II/A). Stuttgart, 2208, 2209; Ziegler, K. und Sontheimer, W. (Herausgegeben). (1964). Side. Der Kleine Pauly (KP). (Erster Band). Stuttgart: Alfred Drucken Müller Verlag, Strabon, Geografika, XIV, IV Head, 1887, 585, 586; Head, 1911, 703, 704; Hill, G.F. (1897). Catalogue of the Greek coins in the British Museum, Catalogue of the Greek coins of Lycia, Pamphylia and Psidia. (First Edition).

53 34 sisteminde stater, tetraobol, triobol ve obol sikkeler darp etmiştir. Kentte, Büyük İskender ve halefleri döneminde altın stater ve gümüş drahmi basılmıştır. MÖ 3. yüzyılda ise Side, bronz sikke darp etmeye başlamıştır. MÖ 2. yüzyılda Attik standartta sikke darbının başlamasının yanı sıra bu dönem bronz sikkelerinde kentin etnikonu ΣΙΔΗΤΩΝ olarak yazılmıştır. İmparatorluk döneminde Side, Tiberius ve Aurelianus Dönemleri arasında sikke basmıştır 152. Cilicia Bölgesi nde Side kentine ait bir diğer sikke buluntusu, Orta Dağlık Cilicia kesiminde Nagidos ta gerçekleştirilen kazılarda ele geçirilmiştir. Nagidos kazısı buluntusu olan bir adet grek Side sikkesi MÖ 4. yüzyıla tarihlenmektedir. Bu Side sikkesinin Nagidos a gelişi, Oğuz Tekin in de belirttiği gibi tedavülde olduğu dönemde maddi değer taşımayan bu bronz sikkelerin ticaret nedeniyle değil, insanlar arasındaki sosyal ve kültürel ilişkiler ya da ufak alışveriş nedeniyle olması muhtemeldir. Nagidos ta Side kentine ait grek sikke buluntularının az sayıda olması, bronz sikkelerin darp edildikleri kentlerin sınırları içinde dolaşımda oldukları göz önünde bulundurulduğunda ise şaşırtıcı değildir 153. Bunun yanı sıra Cilicia Bölgesi nde Nagidos ve Olba haricinde Side ye ait sikke buluntusu Kelenderis kenti kazılarında da ele geçirilmiştir yılları Side kazılarında, Batı Dağlık Cilicia kentlerine ait MS 3. yüzyıla tarihlenen sekiz Roma şehir sikkesi ve biri MÖ yıllarına tarihlenen kent sikkesi ile üçü MS 3. yüzyıl Roma şehir sikkesi olmak üzere dört Tarsos sikkesi ele geçirilmiştir 155. Söz konusu bu 12 Cilicia sikkesi ile birlikte devam eden Side kazılarında buluntular arasında Olba kent sikkesi olmasa da Cilicia Bölgesi sikke London: The Trustees of the British Museum. BMC Pamphylia, lxxx-lxxxv, ; Tekin, O. (2008). Antik Nümismatik ve Anadolu (Arkaik ve Klasik Çağlar). (Üçüncü Baskı). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 103, Head, 1911, Tekin, O. (2007). Sikkeler. S. Durugönül. (Editör). Dağlık Kilikia'da Bir Antik Kent Kazısının Sonuçları: NAGIDOS / Results of an Excavation in an Ancient City in Rough Cilicia. Birinci Baskı. İstanbul. Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, 370, Kelenderis sikke buluntuları üzerine çalışma yapmış olan değerli hocam Doç. Dr. Ahmet Tolga Tek ile kişisel görüşmelerimizde, Kelenderis kazılarında Side kentine ait sikke ele geçirildiği bilgisini vermiş olduğu için çok teşekkür ederim: Ahmet Tolga Tek, kişisel görüşme, 2 Ocak yılı Side kazılarında Anemorion, Iotape, Kolybrassos, Kasai, Laerte, Lyrbe ve Tarsos kentlerine ait 12 Cilicia sikkesi bulunmuştur. Sikkeler için bkz.: Atlan, S. (1976) Yılları Side Kazıları Sırasında Elde Edilen Sikkeler. (Birinci Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 53-55, Kat. No. 169, 180.

54 35 örnekleri hızla artmaktadır 156. Ayrıca bir diğer Pamphylia Bölgesi kenti Perge de de biri Tarsos biri de Korykos kentlerine ait iki Hellenistik kent sikkesi ile Kasai kentine ait bir Roma şehir sikkesi kazı buluntusu olarak ele geçirilmiştir 157. Sözü edilen bu buluntular ışığında Cilicia Bölgesi kentleri ile Mısır - Kıbrıs arasında özellikle ekonomik ve sosyo-kültürel alanlarda yoğun ilişkileri bulunan Pamphylia Bölgesi, dolayısıyla bölgenin önemli liman kenti olan Side kenti arasında ilişkiler söz konusu olsa gerektir 158. Dağlık Cilicia ve Doğu Pamphylia Bölgesi, coğrafyanın etkisiyle diğer bölgelerden soyutlanmış bir yapıya sahiptir. Batı Toros Dağları, Lycia Bölgesi nden başlayarak Anemorion a kadar set biçiminde inerek, Cilicia nın Anemorion dan sonraki Orta ve Doğu Dağlık Cilicia ile irtibatını engellemektedir. Dolayısıyla Dağlık Cilicia ile Pamphylia ilişkileri de Batı Toros Dağlarının geçit verdiği ölçüde şekillenmiştir. Antik dünyanın önemli ticaret yolları üzerinde olan Cilicia önemli bir konumda bulunmakta ve Doğu Dünyası nı, Anadolu ve Ege ile buluşturmaktadır. Önemli geçiş yollarından biri de Pamphylia ve Dağlık Cilicia Bölgeleri nden geçmektedir ve bu bölgelerdeki liman kentleri de, deniz ticaretinin hız kazandığı Hellenistik ve Roma Dönemleri nde önem kazanır 159. Doğu Pamphylia ve Batı Dağlık Cilicia Bölgesi nde yer alan kentler arasındaki ilişkilerin, Dağlık Cilicia nın geri kalan kısmına göre daha yoğun bir biçimde yaşanmış olduğunu antik kaynaklar ve arkeolojik kanıtlar ortaya koymaktadır. Etkin bir ticari filoya sahip olan Side nin gemi yapımı için ihtiyaç duyduğu keresteyi Batı Cilicia dan karşılamış olduğu ve bölgedeki Hamaxia kentinin gemi yapımı için 156 Side sikke buluntuları üzerine bilimsel çalışmaları yürüten değerli hocam Doç. Dr. Ahmet Tolga Tek ile kişisel görüşmelerimizde Side kazılarında, Cilicia sikkelerinin ele geçirildiği ve son yıllarda Cilicia sikke buluntularının hızla arttığı bilgisini vermiş olduğu için çok teşekkür ederim: Ahmet Tolga Tek, kişisel görüşme, 2 Ocak Tarsos ve Kasai kentlerine ait sikke için bkz.: Şen, N.T. (2004). Perge Akropolisi Kazı Sikkeleri: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 32, Kat. No. H115, 53, Kat. No. K33; Korykos kenti sikkesi için bkz.: Erol, A. (2005). Perge Kazı Sikkeleri: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 10, Kat. No Pamphylia Bölgesi nin Mısır, Kıbrıs ve Batı Dağlık Cilicia ilişkileri için Bkz.: Demirtop, B. (2009). Antik Çağ da Batı Kilikia ile Doğu Pamphylia Arasındaki İlişkiler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 69 vd.;akdoğu Arca, E., Gökalp, N. ve Tüner Önen, N. (2011). Pamphylia Bölgesi nin Mısır ve Kıbrıs ile Olan İlişkileri. Olba, (XIX), 289 vd. 159 Demirtop, 2009,

55 36 uygun kerestenin elde edildiği yerde kurulduğu bilinmektedir 160. Strabon, Pamphylia Bölgesi nin önemli ticaret merkezi ve köle pazarı olan Side kentinde, Cilicialılar ın tersaneleri kullandıklarını ve Cilicia korsanlarının Side de esir ticareti yaptıklarını da belirtmektedir 161. Ayrıca Mısır da bulunan papirüslerden, Pamphylia dan doksan altı adet Korakesion şarabı dolu amphoranın Mısır Arsinoe sine ihraç edildiği öğrenilmektedir 162. Bunun yanı sıra Syedra da bulunan Pamphylia tipi amphora kulp parçaları önemli arkeolojik bulgular arasındadır 163. Caracalla ve Severus Aleksander Dönemleri nde Tarsos un Aleksandreia ya gönderdiği tahılı, Pamphylia limanları üzerinden ihraç ettiği düşünülmektedir. Öte yandan Side kenti de Roma nın Doğu seferleri sırasında önemli bir ikmal merkezi haline gelir. MS 3. yüzyılın ilk yarısında Kasai kentinden bir vatandaşın Side limanı üzerinden Roma ordularına tahıl gönderdiği de bilinmektedir 164. Tüm bu kanıtlar ışığında ve Side kenti kazılarında ele geçirilen Cilicia sikkelerinin çoğunluğunun Batı Dağlık Cilicia kentlerine ait olduğu düşünüldüğünde söz konusu tiçari ilişkinin Doğu Pamphylia ile Batı Cilicia kentleri arasında yoğun olduğunu desteklemektedir. Diğer yandan Doğu Daglık Cilicia ve Orta Dağlık Cilicia ile Pamphylia ilişkisine dair Nagidos, Kelenderis ve Olba tiyatro kazılarında bulunan Side sikkeleri dışında başka bir arkeolojik kanıt henüz bulunmamaktadır. Sözü edilen bu sikkeler, eldeki verilere göre tiçari bir ilişkiyle değil insanlar arasındaki kültürel ilişki ya da o dönemde seyahat eden bir kişinin ufak alışverişi ile açıklanabilir. Katalogda (Bkz.: Kat. No. 6-7), hangi imparator dönemine ait oldukları belirlenen, ancak hangi kente ait oldukları teşhis edilemeyen iki adet sikke mevcuttur. Bunlardan birinin (Bkz.: Kat. No. 6) ön yüzünde IOYΛIA ΔOMNA [CEBAC] TH lejantı ile birlikte imparatoriçe büstü, arka yüzünde de lejantın silik olmasının yanında uzun khiton giyimli, bereket boynuzu ve sağ el kısmının silik olmasına rağmen olasılıkla gemi dümeni tutan, ayakta Tykhe betimi yer almaktadır. Dolayısıyla bu sikke ön yüz lejantında belirtildiği gibi Septimius Severus un (MS 160 Strabon, Geografika, XIV, V Strabon, Geografika, XIV, III Akdoğu Arca, Gökalp ve Tüner Önen, 2011, Demirtop, 2009, Akdoğu Arca, Gökalp ve Tüner Önen, 2011,

56 ) eşi Iulia Domna ya aittir. İmparatoriçe Iulia Domna büst ünün sağında elips formlu ve taht üzerinde şimşek demeti betimli kontrmark yer almaktadır. Diğer sikkenin değerlendirmesine geçmeden önce Caracalla ve Elagabalus sikkeleri ile ilgili bir konu hakkında bilgi vermek yararlı olacaktır. Caracalla ve Elagabalus Dönemi sikkelerinde ön yüz lejantlarının birbirine çok benzediği görülür. Her iki imparator da AVTOKPATΩP, KAICAP, MAPKOC, AVPHɅIOC ANTΩNINOC ( ya da ANTΩNEINOC), CEBACTOC unvanlarını ve adlarını kendi dönemi sikkelerinde kullanmıştır. Sözü edilen bu imparatorların sikkeler üzerindeki portreleri de bazı ayrıntılar haricinde birbirine çok benzer. Kentlerin darp etmiş olduğu Caracalla ve Elagabalus sikkelerinde, magistrat adı ve tarih olmaması durumundan dolayı sikkelerin ayrımı betimlerin stilistik özelliklerine göre yapılır. Söz konusu sikke betimlerinde şua ( ya da ışın) taç, olgun Caracalla büstlerinde nadiren görülürken, genç Caracalla büstlerinde asla yer almaz ve Elagabalus büstlerinde genç ya da olgun sikke betimlerinde ise yoğun olarak kullanılmıştır 165. Hangi kente ait olduğu belirlenemeyen iki sikkeden sonuncusunun (Bkz.: Kat. No. 7) ön yüzünde [ ] M AV ANTΩN-EINOC lejantı ile birlikte imparatorun şua taçlı genç büstü, arka yüzünde ise [ ] - PTAT [ ]ΩC lejantı ile bereket boynuzu ve gemi dümeni tutan ayakta Tykhe betimi yer almaktadır. Ön yüzde yer alan lejant, sikkenin Caracalla veya Elagabalus Dönemleri ne ait olabileceğini düşündürmektedir. Bunun nedeni söz konusu lejantın her iki imparatorun sikkelerinde de görülmesidir. Ancak ön yüzdeki büst ün stilistik özelliklerinden yola çıkarak sikke tarihlendirilmiştir. Ön yüzdeki şua taçlı genç imparator betimine göre bu sikke Elagabalus Dönemi ne ait olmalıdır Roma İmparatorluk Sikkeleri Olba antik kentinde yılları arasında gerçekleştirilen tiyatro kazıları esnasında Roma İmparatorluk Darphaneleri tarafından basılmış olan toplam Johnston, A. (1982). Caracalla or Elagabalus? A Case of Unnecessarily Mistaken Identy. American Numismatic Society Museum Notes, (27), ; Köker, H. (2007). Perge Kazı Sikkeleri: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, Caracalla ve Elagabalus sikkeleri hakkında ayrıntılı bilgi için Bkz.: Johnston, 1982,

57 38 adet sikke ele geçirilmiştir (Bkz.: Şekil 4.1; Şekil 4.2). Söz konusu sikkelerden biri gümüş olmak üzere dördü antoninianus ve 38 tanesi bronzdur 167. Katalogda yer alan Roma İmparatorluk Dönemi sikkelerinin 27 adedi tanımlanabilirken, 15 tanesi kondisyonlarının bozuk olması nedeniyle teşhisi yapılamamıştır. Teşhis edilen sikkeler arasından 23 adedinin hem hangi imparatora hem de hangi darphaneye ait olduğu, dördünün ise sadece hangi imparatora ait olduğunun tespiti yapılabilmiştir. Teşhisi yapılamayan 15 sikke ise MS Yüzyıllar (Geç Roma) başlığı altında tasnif edilmiştir (Bkz.: Çizelge 4.2). Bu başlık altında incelenen sikkelerden 11 tanesinin kondisyonlarının iyi olmaması nedeniyle hangi imparator ve/veya darphaneye ait olduğu tespit edilememiştir( Bkz.: Kat. No ). Geri kalan dört sikkenin ise ön ve arka yüzleri tamamen aşınmış olduğundan tanımlanmaları mümkün olmamıştır (Bkz.: Kat. No ). Olba tiyatro kazılarında ele geçirilen ve tarihlenebilen Roma İmparatorluk Sikkeleri, C. Iulius Verus Maximus Dönemi nden (MS ) Zeno Dönemi (MS ) arasında geniş bir zaman dilimi içerisinde yer almaktadır (Bkz.: Çizelge 4.2). Söz konusu sikkelerin biri gümüş ve üçü antoninianus iken, geri kalanların tamamı bronzdur. Maximus Dönemi nden I. Constantinus Dönemi MS 324 yılı para reformuna kadar 7 adet sikke, I. Constantinus un para reformu sonrası ile birlikte Zeno Dönemi ne kadar 20 adet sikke ele geçirilmiştir. Olba kentinde tedavülde olan Roma İmparatorluk sikkelerinin büyük bir çoğunluğunu MS 324 yılı para reformu sonrası MS 4. yüzyıla tarihlenen sikkeler oluşturur (Bkz.: Şekil 4.3; Şekil 4.4). Olba antik kenti tiyatro kazılarında ele geçen, Roma İmparatorluk Dönemi nde kentte dolaşımda olan sikkelerin darphanelere göre dağılımı incelendiğinde, Diocletianus reformu ile oluşturulan Asiana Dioceses inin ana darphanesi olan 167 Antoninianus, Caracalla Dönemi nde darp edilmeye başlanan, dönemin yeni sikke birimi olarak MS 294 yılı Diocletianus un para reformlarına kadar kullanımda kalan iki denarius değerindeki sikkelerdir. Gümüş ve bronz bileşimli antoninianus un gümüş oranı ilk baskılarında %50 oranındayken 3. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bu oran, özellikle son serilerde oldukça düşürülmüştür. M. Aurelius Antoninus Caracalla Dönemi nde tedavüle çıkmasından dolayı söz konusu bu adı almıştır. Köker, 2007, dipnot 118; Daha geniş bilgi için bkz.: Frey, A.R. (1917). A Dictionary of Numismatic Names. (First Edition). New York: The Ameican Numismatic Society, 9; Akşit, 1985, 344, 345; Harl, K. W. (1996). Coinage in the Roman Economy, 300 B.C. to A.D (First Edition). London: The John Hopkins University Press, 128 vd.; Baydur, N. (1998). Roma Sikkeleri. (Birinci Baskı). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 67, 94; İznik, 2011,

58 39 Cyzicus darphanesi 7 sikke ile ilk sırada yer alır 168. Bu darphaneyi Antiocheia darphanesi 5 sikke, Constantinopolis ve Nicomedia darphanesi 4 sikke, Heraclea darphanesi ise 2 sikke ile takip eder. İmparatorluğun batı darphanelerini ise 1 sikke ile Roma darphanesi temsil eder. Sikkelerin kondisyonlarının iyi olmaması nedeniyle hangi darphaneye ait olduğu teşhis edilemeyen 19 adet sikke bulunmaktadır. Kentte dolaşımda olan toplam 22 sikke ile imparatorluğun doğu darphanelerinde basılan sikkeler öne çıkarak çoğunluğu oluşturmaktadır (Bkz.: Çizelge 4.2; Şekil 4.5). Roma MÖ 3. yy son çeyreğinde en erken sikkeleri bronz As ve gümüş didrahmi kullanımına başlamadan önce, değiş tokuş sistemiyle ihtiyaçlarını karşılamışlardır 169. Roma İmparatorluğunun ilk para sistemi Octavianus ile başlamış ve yaklaşık iki yüz yıllık süreçte para sisteminin temelini oluşturmuştur. Bu yeni para politikasında altını ve gümüşü oranlı olarak kullanmıştır. Küçük gümüş sestertius asıl para olarak tedavüle girmiş ve İmparatorluğun sonraki yüzyıllarında aynı adı taşıyan büyük bronz sikke olarak darp edilmiştir 170. Augustus tan sonraki imparatorlar da MS 1. yüzyıl içerisinde ekonomik krizlerde aynı önlemleri almış ve sikkelerdeki metal oranını değiştirme (tağşiş) uygulamasını sık sık tekrarlamışlardır 171. MS 2. yüzyılın ikinci yarısından itibaren barbar istilaları nedeniyle artan askeri hareketlilik, salgın hastalıklar sonucunda nüfusun azalması, imar faaliyetleri gibi nedenler sonucunda ekonomide istikrar bozulmuş, önlem olarak paralardaki gümüş miktarının azaltılmasına rağmen Roma nın ekonomik anlamdaki çöküşünü durduramamıştır 172. MS 3. yüzyılın ilk çeyreğinde gümüşün azalması ile başlayan para krizini çözmek amacıyla Caracalla para reformu gerçekleştirmiş, buna rağmen ardından gelen imparatorlar gibi başarısız olmuştur. Bu reformlardan biride ağırlıkça iki denarius tan daha az ama birim değeri olarak aynı olan antoninianus adında yeni 168 Akşit, 1985, 513; Sutherland, C.H.V. (1967). The Roman Imperial Coinage, Vol. VI, From Diocletian s Reform (A. D. 294) to the death of Maximinus (A. D. 313). Sutherland, C.H.V. and Carson, R. A. G. (Eds.). London: Spink and Son Ltd. RIC VI, Baydur, 1998, 13, 14; Wassink, A. (1991). Inflation and Financial Policy under the Roman Empire to the Price Edict of 301 A.D.. Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, 40(4), 469 vd. 170 Frey, 1917, 217; Wassink, 1991, İznik, 2011, Akşit, 1985, 250, 251; Wassink, 1991, 477 vd.; İznik, 2011, 99.

59 40 bir sikke bastırmasıdır 173. Gümüş ve bronz birimlerin yerini alan antoninianus, metal oranındaki değişen ve git gide düşen gümüş miktarı nedeni ile alım gücünün düşmesi yüzünden zamanla güven vermeyen bir uygulama halini alır. MS 3. yüzyılın ikinci yarısından sonra Erken İmparatorluk Dönemi nin para sistemi olan sestertius, dupondius, aes, denarius birimlerinden oluşan sistem çökmüş ve takas sistemi ile ekonomik yaşam sürdürülmeye çalışılmıştır 174. Aurelianus un MS 273 yılı para reformu ile sözü edilen erken dönem para birimlerinin basımı durdurulmuş ve geçersiz sayılmakla birlikte gümüş oranı olarak Carcalla nın darp ettirdiğinden düşük, Gallienus un darplarından yüksek olan yeni antoninianus sikkeler darp ettirmiştir 175. Aurelianus un yeni sikke darpları ile öncesi imparatorların sikke darpları ile birlikte farklı gümüş oranlarına sahip antoninianus ların tedavülde olması önceki para reformları gibi bu reformun da başarısını gölgelemiştir 176. Diocletianus Dönemi nde de süren ekonomik krizin en önemli sebebi tedavüldeki paranın alım gücünün belli bir standartta olmaması idi. Bunun üzerine Diocletianus, altın, gümüş ve bakırdan yeni sikkeler darp ettirerek standart bir değerin ortaya konmaya çalışıldığı sikke reformu gerçekleştirmiştir 177. Diocletianus un sikke reformu ile içinde hiç gümüş olmayan billon antoninianus lar ortadan kalkmış ve yerine çok az gümüş içeriğine sahip follis adında billon sikkeler basılmıştır. MS 305 yılına kadar tüm darphanelerde standart tipte follis darp edilmesi ile birlikte darphane işaretleri kullanılmaya başlanması oldukça önemlidir 178. Roma sikkeleri, İmparatorluğun sıkı denetimi altında darphane işareti ile birlikte standart tipte imparatorluk sikkesi olarak darp edilmiştir 179. Söz konusu bu reform kısa bir dönem için başarılı olsa da para değişim oranlarında bir önlem alınmaması vb. konularda düzenlemelerin eksikliği nedeniyle uzun dönemde sikke sisteminde istikrarı sağlayamamıştır 180. I. Constantinus un MS 324 yılında 173 Akşit, 1985, ; Wassink, 1991, 480 vd.; Tek, A.T. (1996). Arykanda Kazılarında Bulunan Antik Sikkeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Ankara, 129, 130; İznik, 2011, 100, 101; Howgego, C. (2013). Sikkeler Işığında Eski Çağ Tarihi. (Çev. O. Tekin). İstanbul: Homer Kitapevi. (Eserin orjinali 1995 te yayımlandı), 144, Hendy, M.F. (1985). Studies in the Byzantine Monatery Economy c (First Edition). Cambridge: Cambridge University Press, Akşit, 1985, Tek, 1996, 129, 130; İznik, 2011: Hendy, 1985, 461 vd.; Wassink, 1991, 486 vd.; İznik, 2011, 103, Baydur, 1998, 94, Akşit, 1985, Akşit, 1985, 568; Wassink, 1991,

60 41 gerçekleştirdiği sikke reformu ise Diocletianus un reformunu tamamlayıcı nitelikte olmuştur 181. Diocletianus un imparatorluktan çekilmesi ile birlikte sikkelerin ağırlıkları azalmaya başlamıştır. İmparatorluk MS 312 yılında Licinius ve Constantinus arasında ikiye ayrılınca imparatorluğun Doğu ve Batı kısımlarında sikke darplarında farklılıklar da ortaya çıkar. Licinus, yönetimi altındaki imparatorluk bölgelerinde Diocletianus sikkelerini darp ettirirken, Constantinus yeni sikke sistemi kurmuştur. Constantinus yeni sikke sistemine göre altın aurelius ların yerine daha düşük ağırlıkta olan solidus, gümüş argenteus yerine siliqua birimlerinde sikke darp ettirmiştir. Ayrıca MS 324 yılı sonrasında miliarens adında yeni gümüş sikke bastırıp gümüş oranını da arttırır. İmparator Constantinus un yeni bir bronz sikke bastırmadığı da vurgulanmalıdır. Diocletianus sikke reformu ile tedavüle çıkan ve giderek ağırlığı azalan bronz tetrarchi follis i devam eder. Bu nedenle Constantinus sikke reformunun arka planında, Diocletian Dönemi reformlarının varlığı olarak yorumlanabilir 182. Constantinus un kurduğu bu yeni sikke sistemi ile yerel ve eyalet darpları terk edilir. Bu reform ile birlikte darphaneler yeniden düzenlenir ve imparatorluk darphaneleri haline getirilir. Bu tarihten itibaren aynı tipte ve basıldıkları şehrin darphanesine ait işareti taşıyan sikkeler darp edilir. Olba kenti kazılarındaki sikke buluntularının MS 324 yılı darplarından itibaren yoğunlaşması söz konusu bu sistemin imparatorluk genelinde benimsendiğini ve geçerli olduğunu simgeler 183. İmparatorluk ekonomisine büyük bir yansıması olmasa da para sisteminde Constantinus ve ardılları için istikrar sağlayan bir para sistemi olması bakımından da önemlidir. Olba kenti tiyatro kazıları Geç Roma sikke buluntuları arasında altın ve gümüş birimler yer almamakla birlikte sadece bronz ve bakır küçük birimlerle temsil edilmektedir. Ayrıca bu yıldan itibaren kazılardaki sikke buluntu yoğunluğunun artması, yerel ekonomik yaşamın ihtiyacı olan küçük birimler ve bu birimlerle büyük birimlerin düzenli bir değişim döngüsü içerisinde olduğunu göstererek yeni birimlerin tedavüle ulaşmasını simgeler Ostrogorsky, 2011, 30 vd. 182 Bruun, P.M. (1966). The Roman Imperial Coinage, Vol. VII. Constantine and Licinius A. D Sutherland, C.H.V. and Carson, R. A. G. (Eds.). London: Spink and Son Ltd. RIC VII, Roma İmparatorluk Dönemi sikke yoğunlukları için. Bkz.: Çizelge 4.2; Şekil 4.3; Şekil Akşit, 1985, 567, 568; Tek, 1996, 130; Baydur, 1998, ; Ostrogorsky, 2011, 38; Constantinus un sikke reformu ve darphane organizasyonları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.: RIC VII, 1-24.

61 42 İmparator Constantinus un MS 324 yılında gerçekleştirmiş olduğu sikke reformu ile birlikte Geç Roma sikkeleri, MS 498 yılı Anastasius un sikke reformuna kadar değişen birimlerde ve ağırlıklarda darp edilir 185. Geç Roma Dönemi follis i MS 4. yüzyıl ve sonrasında, ağırlığı ve birim değeri giderek küçülmüş, tedavülde olan follis lerle değişkenlik göstermiştir. İmparator Anastasius Dönemi ne doğru büyük birimler ile küçük birimler arasında oranlarda düzensizlik ortaya çıkmıştır. MS 498 yılında Anastasius söz konusu birimleri altın sikke ile orantılı hale getirmeye çalıştığı sikke reformunu gerçekleştirmiştir. Bu sikke reformu ile Bizans sikkeleri darp edilemeye başlanmıştır 186. Olba kenti yılları tiyatro kazılarında ele geçen tüm Geç Roma Dönemi sikkeleri ise bronz ve bakır birimlerle temsil edilmektedir. Katalogda yer alan en erken tarihli Roma İmparatorluk sikkesi (Bkz.: Kat. No. 8) Maximus (Caesar olarak; MS ) Dönemi ne aittir. Roma darbı olan bu sikkenin ön yüzünde MAXIMVS CAES GERM lejantı ile imparatorun çıplak başlı, paludamentumlu ve zırhlı büstü, arka yüzünde de PIETAS AVG lejantı ile dinsel sembollerin (lituus, patera, simpulum vb.) betimi yer almaktadır. Kesimde yer alan SC (Senatus Consulta) harfleri sikkenin senato kararı ile basıldığını ifade etmektedir 187. Katalogdaki sonraki sikke (Bkz.: Kat. No. 9), Trebonianus Gallus Dönemi ne (MS ) tarihlenen gümüş antoninianus dur. Antiocheia darphanesine ait sikkenin ön yüzünde IMP CC VIB TREB GALLVS PF AVG lejantı ile imparatorun şua taçlı, zırhlı büstü, arka yüzünde ise AEQVITAS AVG lejantı ile birlikte terazi ve bereket boynuzu tutan Aequitas betimi yer almaktadır Arkeoloji biliminin farklı araştırma alanlarında Roma İmparatorluğunun ne zaman sona erip ve Bizans ın ne zaman başladığı önemli bir tartışma konusu olmuş, Nümismatiğin araştırma alanında MS 498 yılındaki Anastasius un Sikke reformu dönüm noktası olarak kabul edilmiştir. Aynı zamanda nümismatikte MS 324 yılı reformu ile MS 498 yılı sikke reformu arası Geç Roma Dönemi olarak tanımlanmıştır: Tek, 1996, 150; Baydur, 1998, Baydur, 1998, ; Ostrogorsky, 2011, Latince senatus consultum sözlük anlamıyla senato kararı anlamına gelmektedir. Bkz.: Kabaağaç, S. ve Alova, E. (1995). Latince / Türkçe Sözlük. (Birinci Baskı). İstanbul: Sosyal Yayınlar, Latince aequitas, -atis, f sözcüğü eşitlik, hakkaniyet, adalet ve dürüstlük anlamına gelir. Betimlerinde terazi ve bereket boynuzu tutar: Kabaağaç ve Alova, 1995, 22; Tekin, O. (1994). Yapı Kredi Kolleksiyonu, Grek ve Roma Sikkeleri / Greek and Roman Coins, The Yapı Kredi Collection. (Birinci Baskı). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 35.

62 43 Sonraki bir diğer sikke (Bkz.: Kat. No. 10) ise imparator I. Valerianus Dönemi ne (MS ) tarihlenmekte olan Antiocheia darplı bronz antoninianus dur 189. Sikkenin ön yüzünde IMP CP LIC VALERIANVS AVG lejantı ile imparatorun şua taçlı, giyimli ve zırhlı büstü, arka yüzünde ise PIETAS AVGG lejantı ile birlikte üzerinde kartal bulunan asa tutan imparator Valerianus İle parazonium taşıyan İmparator Gallienus karşılıklı ve aralarındaki sunakta libasyon yaparken betimlenmiştir. Diocletianus Dönemi (MS ) katalogda, Cyzicus darphanesinde basılmış 2 adet antoninianus sikke ile temsil edilmektedir (Bkz.: Kat. No ). Her iki sikkenin ön yüzünde IMP CC VAL DIOCLETIANVS AVG lejantı ile birlikte imparatorun şua taçlı, giyimli ve zırhlı büstü bulunmaktadır. Antiocheia ve Heraclea darphanelerinde her zaman ön yüz lejantına PF (PIUS FELIX) eklendiği görülür iken, Cyzicus darbı antoninianus birimlerinde, Diocletianus ön yüz lejantı IMP CC VAL DIOCLETIANVS AVG kullanılır 190. Cyzicus darphanesine ait ilk sikkenin (Bkz.: Kat. No. 11) arka yüzünde CONCORDIA MI LITVM lejantı ile imparator Iupiter den globus üzerinde Victoria alırken betimlenmiştir. İmparator ve Iupiter betimleri arasında A ve kesimde XXI darphane işareti bulunmaktadır. Diocletianus un sikke reformuna kadar kullanılan bu darphane işaretinin Cyzicus, Antiocheia ve Siscia darplarında kullanılması karışıklığa neden olmaktadır. Söz konusu darphane işareti XXI başında ve sonunda kullanılan nokta ile darphane ayrımı yapılabilmektedir 191. Ayrıca reform öncesi kullanılan darphane işareti nedeniyle bu sikke Diocletianus un sikke reformu öncesine tarihlendirilebilir. Cyzicus darphanesi reform sonrasında darphane işareti olarak K harfini kullanmaya başlamıştır 192. Aynı darphaneye ait son sikkenin (Bkz.: Kat. No. 12) arka yüzünde CONCORDIA M ILITVM lejantı ile birlikte Iupiter den globus üzerinde Victoria alan imparator betimi ve aralarında darphane işareti KΓ yer 189 MS 3. yüzyılın ikinci yarısında antoninianus birimlerindeki sikkelerde gümüş oranı %45 azaltılmıştır. Bu oran olasılıkla Valeriaunus ve Gallienus un ortak yönetimi döneminde daha da fazla düşmüştür. Kimi bölgelerde %15 e kadar düşen gümüş oranı Gellienus Dönemi nde %1- %2 ye kadar azaltılmıştır: Hendy, 1985, Webb, P.H. (1968). The Roman Imperial Coinage. Vol. V, Part II. Sutherland, C.H.V. and Carson, R. A. G. (Eds.). London: Spink and Son Ltd. RIC V/2, RIC V/2, Bazı sikke örneklerinde K harfinin önünde SM (Sacra Moneta: İmparatorluk darphanesi) harfleri ve sonunda da darp edildiği atölye sayısı bulunmaktadır. Bkz.: RIC V/2, 216; RIC VI, 577; Baydur, 1998, 95.

63 44 almaktadır. Darphane işaretinden de anlaşılacağı üzere reform sonrası darp edilmiş bir sikkedir. Katalogda (Bkz.: Kat. No. 13) Galerius Valerius Maximianus un eşi Galeria Valeria ya ( MS ) ait bir adet bronz sikke bulunmaktadır. Galeria Valeria ya ait Antiocheia darbı sikkenin ön yüzünde GAL VAL ERIA AVG Lejantı ile imparatoriçenin diademli büstü, arka yüzünde VENERIV-ICTRICI lejantı ile elma ve dökümlü giysisini tutan Venüs betimi yer almaktadır. Katalogda (Bkz.: Kat. No. 14) I. Licinius Dönemi (MS ), Nicomedia darphanesinde basılmış bir adet sikke ile temsil edilmektedir. Söz konusu sikkenin ön yüzünde IMP C VAL LICIN LICINIVS PF AVG lejantı ile imparatorun şua taçlı büstü, arka yüzünde IOVI CONS-ERVATORI lejantı ile birlikte globus üstünde Victoria ve üstünde kartal bulunan asa tutan Iupiter betimi görülmektedir. Katalogda I. Constantinus Dönemi ni (MS ) temsil eden ve MS 324 yılı para reformu sonrasına ait 5 adet sikke bulunmaktadır (Bkz.: Kat. No ). Söz konusu sikkelerden 4 adedi imparatorluğun doğu darphanelerine ait olup bir adedinin ise darphanesi teşhis edilememiştir. Bu sikkelerden 4 adedi Heraclea, Nicomedia ve Cyzicus darphanelerine aittir. I. Constantinus Dönemi ne tarihlenen Heraclea darbı ilk sikkenin (Bkz.: Kat. No. 15) ön yüzünde CONSTAN-TINVS AVG lejantı ile imparatorun büstü, arka yüzünde DN CONSTANTINI MAX AVG lejantı ile çelenk içerisinde VOT/XXX lejantı bulunmaktadır. Cyzicus darbı ikinci sikkenin (Bkz.: Kat. No. 16) ön yüzünde CONSTAN-TINVS AVG lejantı ile imparatorun inci diademli büstü, arka yüzünde PROVIDEN-TIAE AVGG lejantı ile birlikte karargah kapısı betimi yer almaktadır. Cyzicus darbı üçüncü sikkenin (Bkz.: Kat. No. 17) ön yüzünde CONSTAN- TINOPOLI lejantı ile Constantinopolis in miğferli büstü, arka yüzünde gemi pruvası üzerinde Victoria betimi görülmektedir. Nicomedia darbı olan dördüncü sikkenin (Bkz.: Kat. No. 18) ön yüzünde VRBS ROMA lejantı ile Roma nın miğferli büstü, arka yüzünde ise ikizler, Romus ve Romulus u emziren dişi kurt betimlenmiştir. Darphanesi belirlenemeyen son sikkenin (Bkz.: Kat. No. 19) ön yüzünde kırıklar olması nedeniyle lejant görülememekle birlikte bozuk olsa da görülebilen

64 45 Constantinopolis in ya da Roma nın büstü, arka yüzünde çelenk içerisinde VOT/XX/M[V]LT/XXX lejantı yer almaktadır. Katalogda İmparator Constans Dönemi ne (MS ) tarihlenen Constantinopolis darbı bir adet sikke bulunmaktadır (Bkz.: Kat. No. 20). Ön yüzünde [DN CO]NSTA-NS PF AVG Lejantı ile imparatorun rozet diademli büstü, arka yüzünde ise çelenk içerisinde VOT/XX/MVLT/XXX lejantı yer almaktadır. II. Constantius Dönemi (Augustus olarak MS ) katalogda imparatorluğun doğu darphanelerinde darp ettiği 4 adet sikke ile temsil edilmektedir (Bkz.: Kat. No ). Constantinopolis darbı olan ilk örneğin (Bkz.: Kat. No. 21) ön yüzünde DN CONSTAN-TIVS [PF AVG] lejantı ile imparatorun diademli büstü, arka yüzünde [FEL TE]MP RE-PARATIO lejantı ile düşen atlı süvariye saldıran Virtus betimi görülmektedir. Nicomedia darbı olan ikinci örneğin (Bkz.: Kat. No. 22) ön yüzünde [DN]CONSTAN-TIVS PF AVG lejantı ile imparatorun diademli büstü, arka yüzünde ise ilk örnekte olduğu gibi FEL TEMP RE PARATIO lejantı ve aynı arka yüz betimi yer almaktadır. Nicomedia darbı olan üçüncü örneğin (Bkz.: Kat. No. 23) ön yüzünde [DN CONSTAN] TIVS AVG lejantı ile imparatorun diademli büstü, arka yüzünde globus ve mızrak tutan askeri giyimli imparator betimi bulunmaktadır. Antiocheia darbı olan dördüncü örneğin (Bkz.: Kat. No. 24) ön yüzünde ise DN CONSTAN-TIVS PF AVG lejantı ile imparatorun büstü, arka yüzünde önceki örneklerde olduğu gibi FEL TEMP RE PARATIO lejantı ile düşen atlı süvariye saldıran Virtus betimlenmiştir. II. Constantius Dönemi ne tarihlenen sikkelerden 3 tanesinde FEL TEMP REPARATIO tipi görülmektedir. Söz konusu tip dönem içerisinde dört farklı varyasyonda darp edilmiştir 193. I. Valentinianus Dönemi ne (MS ) tarihlenen iki adet sikke mevcuttur (Bkz.: Kat. No ). Cyzicus darphanesine ait ilk sikkenin (Bkz.: Kat. No. 25) ön yüzünde [DN] VALENTINI [ANVS PF AVG] lejantı ile imparatorun inci diademli büstü, arka yüzünde [RES]TV TOR [REIP] lejantı ile Victoria ve labarum tutan imparator betimi yer almaktadır. Antiocheia darbı olan son sikkenin (Bkz.: Kat. No. 193 FEL TEMP REPARATIO arka yüz tipinin varyasyonları için bkz.: Carson, R. A. G. and Kent, J. P. C. (1989). Late Roman Bronze Coinage. Part II, Bronze Roman Imperial Coinage of the Later Empire A. D (1989 reprint of 1978 version). New York: Sanford J. Drust. LRBC II, 108.

65 46 26) ön yüzünde DN VALENTIN[I] ANVS PF AV]G] lejantı ile imparatorun inci diademli büstü, arka yüzünde [G]LORIA RO MANORVM lejantı ile birlikte esiri sürükleyen ve standart tutan imparator betimlenmiştir. Katalogda 2 adet ile temsil edilen II. Valentinianus Dönemi (MS ) sikkeleri (Bkz.: Kat. No. 27, 28) imparatorluğun doğu darphanelerinden olan, Heraclea ve Cyzicus da basılmıştır. Her iki sikkenin ön yüzünde DN VALENTINIANVS AVG lejantı ile imparatorun inci diademli büstü, arka yüzünde SALVS REI PVBLICAE lejantı ile esiri sürükleyen Victoria betimi görülmektedir. I. Theodosius Dönemi ne (MS ) tarihlenen iki adet sikke bulunmaktadır (Bkz.: Kat. No. 29, 30). Constantinopolis darbı olan ilk sikkenin (Bkz.: Kat. No. 29) ön yüzünde DN THEODO - SIVS PF AVG lejantı ile imparatorun inci diademli büstü, arka yüzünde ise CONCOR DIA AVGGG lejantı ile birlikte asa ve küre tutan ve tahtta oturan miğferli Constantinopolis betimi yer almaktadır. Darphanesi teşhis edilemeyen diğer sikkenin (Bkz.: Kat. No. 30) ön yüzünde [ ]HEODOS[ ] lejantı okunabilirken inci diademli imparator büstü betimlenmiştir. Arka yüzünde ise [SAL]VS REI PVBLICA[E] lejantı ile esiri sürükleyen Victoria betimi görülmektedir. Katalogda yer alan ve Honorius Dönemi ne (MS ) tarihlenen tek sikke (Bkz.: Kat. No. 31) Cyzicus darphanesinde basılmıştır. Ön yüzünde DN HONOR[IVS PF] AVG lejantı ile imparatorun inci diademli büstü, arka yüzünde [VIR]TVS [EXERCITI] lejantı ile imparatoru taçlandıran Victoria betimi yer almaktadır. Arcadius Dönemi (MS ) katalogda, Constantinopolis darbı ve darp yeri teşhis edilemeyen birer adet sikke ile temsil edilmektedir (Bkz.: Kat. No. 32, 33). Constantinopolis darbı olan ilk sikkenin (Bkz.: Kat. No. 32) ön yüzünde DN ARCADIVS PF AVG lejantı ile imparatorun inci diademli büstü, arka yüzünde SALVS REI PVBLI[CAE] lejantı ile esiri sürükleyen Victoria betimi görülmektedir. Darphanesi teşhis edilemeyen diğer sikkenin (Bkz.: Kat. No. 33) ön yüzünde [DN] ARCADI VS PF AVG lejantı ile imparatorun inci diademli büstü, arka yüzünde [V]IRTVS EXERCITI lejantı ile imparatoru taçlandıran Victoria betimi bulunmaktadır.

66 47 Zeno Dönemi (İkinci Yönetim Dönemi MS ) katalog içerisinde darphanesi teşhis edilemeyen 1 adet sikke ile temsil edilmektedir (Bkz.: Kat. No. 34). Söz konusu sikkenin ön yüzü bozuktur, arka yüzde ise imparator Zeno nun monogramı yer almaktadır. Ön yüzü belirsiz olmasına rağmen arka yüzde yer alan monogram söz konusu sikkeyi tarihlendirmemize olanak sağlamıştır Bizans Sikkeleri Olba antik kentinde yılları arasında yapılan tiyatro kazıları sırasında 48 adet tamamı bronz Bizans Dönemi sikkesi ele geçirilmiştir (Bkz.: Şekil 4.1; Şekil 4.2). Katalogda yer alan Bizans Dönemi sikkelerinin 43 adedi teşhis edilmiş, beşinin kondisyonunun bozuk olması nedeniyle teşhisi yapılamamıştır. Teşhis edilen sikkeler arasından 40 tanesinin hem imparatoru hem de hangi darphaneye ait olduğu, üçünün ise sadece hangi imparatora ait olduğu belirlenebilmiştir. Teşhisi yapılamayan beş sikke MS Yüzyıllar başlığı altında tasnifi yapılmıştır. Bu sikkeler arasından birinin (Bkz.: Kat. No. 93) hangi darphaneye ait olduğu belirlenmiş olsa da ön yüzünün bozuk olmasından dolayı hangi imparatora ait olduğu belirlenememiştir. Geri kalan dört sikkenin hem ön hem de arka yüz kondisyonlarının bozuk olması sebebiyle imparator ve darphane tanımlamaları yapılamamıştır (Bkz.: Çizelge 4.3; Kat. No ). Olba tiyatro kazılarında ele geçirilen ve tarihlenebilen Bizans sikkeleri, I. Iustinianus Dönemi nden (MS ) II. Constans Dönemi (MS ) arasında geniş bir zaman dilimini temsil etmektedir. Katalogda Heraclius Dönemi 22 adet sikke ile en fazla sayıda buluntuya sahip dönem olmuştur. Bunu II. Constans Dönemi on, Mauricius Tiberius beş, I. Iustinianus ve Focas ikişer, II. Iustinus ve İmparatorsuz Dönem birer sikke ile takip etmektedir 194. Katalogda yer alan sikkeler Constantinopolis, Thessalonica, Nicomedia, Cyzicus, Antiocheia, Seleucia Isauriae ve Alexandretta darphanelerine ait oldukları teşhis edilmiştir. 194 Heraclius isyanı dönemi sikkeleri, Alfred R. Bellinger ve Philip Grierson tarafından İmparatorsuz Dönem (İnterregnum) başlığı altında tanımlanmıştır. Bkz: Grierson, P. (1993a). Catalogue of Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection. Volume II, Phocas to Theodosius III , Part 1, Phocas and Heraclius ( ). (Second İmpression). Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. DOC II/1, 207, 208.

67 48 Söz konusu darphaneler arasında Constantinopolis darphanesi 29 adet sikke buluntusuyla öne çıkmaktadır (Bkz.: Çizelge 4.3; Şekil 4.6; Şekil 4.7; Şekil 4.8). Arkeolojinin farklı araştırma alanlarında Bizans farklı yıllarla ele alınsa da Nümismatik biliminde Bizans sikkeleri, Anastasius un sikke reformu temel alınarak İmparator Anastasius (MS ) ile başlatılmaktadır. Kendini Roma imparatorluğunun devamı olarak gören Bizans, Geç Roma sikkelerinden etkilenmiş ve sikke sisteminde benzer unsurları kullanmaya devam etmiştir. Geç Roma ve Erken Bizans sikke tasvirlerinde üslup farklılığı bulunmamakla birlikte Hıristiyan ve Yunan-Roma kültürünün etkilerinin nispeten sikke tasvirlerine yansıdığı görülür. Bunun yanı sıra Anastasius un sikke reformu ile değerini kaybeden Geç Roma sikkeleri tedavülden kaldırılarak, Geç Roma sikkelerinden değer olarak belirgin farklılıkları olan ve birimleri işaretlerle belirtilen sikkeler basılmıştır 195. Diocletianus, I. Constantinus ve Theodosius un para reformu girişimleri stabil ve kısmen esnek bir altın para sisteminin kurulması ile sonuçlanmıştır. Söz konusu imparatorların gümüş sikkeye ilişkin reformlarının başarısı ise geçici ve sınırlı kalmıştır. Bununla birlikte dönemin en açık başarısızlığı 4. yüzyıl imparatorlarının adi metalden stabil ve nispeten esnek destekleyici ara birim sikkelerin sağlamasında yetersiz kalmalarıdır. Sözü edilen ara birimler için 294/6, 348, 363 ve 379 yıllarında çaba sarf edilmiş, fakat bunlardan ilki ve sonuncusu 20 yıl geçerliliğini korumazken, ikinci ve üçüncüsünün ise 5 yıl sonunda başarısızlıkla sonuçlandığı görülmüştür. Destekleyici ara birimlerin eksikliğinin büyük ölçüde çaresini bulma başarısı Anastasius un para reformuna aittir 196. Bizans sikkeleri beş döneme ayrılarak araştırılmıştır. Birinci dönem, I. Anastasius (MS ) Dönemi nden 8. yüzyılın ortalarına kadar olan zamanı içerir. Söz konusu dönem, devlet ekonomisi ve Roma geleneğindeki parasal ekonomi ile ilişkilidir. İkinci dönem, 8. Yüzyıldan 11. yüzyılın sonlarına kadar sürer. Üçüncü 195 Tek, A.T. (2002). Arykanda Kazılarında Bulunan Antik Sikkeler Üzerinde Yeni İncelemeler: Sezonları. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 178; Demirel Gökalp, Z. (2007). Yalvaç ve Isparta Arkeoloji Müzelerinde Bulunan Bizans Sikkeleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, Hendy, 1985, 476.

68 49 dönem, I. Aleksios Komnenos un (MS ) reformu ile başlatılır ve yaklaşık 13. yüzyılın sonlarını kapsar. Bu dönem kaynakların genişlediği dönem olarak göze çarpmaktadır. Dördüncü dönem, 1300 ile 14. yüzyılın ortalarını içine alır. Gümüş basilikon un ikinci türevi olarak altın sikke darbı dördüncü dönemde de devam etmiştir. Beşinci dönem, 14. yüzyıl ortalarından imparatorluğun 1453 yılında çöküşüne kadar olan zaman dilimi içinde ele alınmaktadır. Bu dönem içinde altın sikke görülmemektedir. Para darbındaki bu dönüşümler, imparatorluğun finansal ve ekonomik şartlarını özetlemektedir 197. İmparator Anastasius un (MS ) sikke reformu ile gerçekleştirdiği köklü değişiklikler sonucunda Bizans sikkeleri ve yeni bakır birimler ortaya çıkmıştır. Anastasius un MS 498 yılında yaptığı para reformu ile Bizans sikkelerindeki değerler Yunanca harflerle nummus birimi olarak gösterilmiştir. Söz konusu bu birimler bakır sikkelerde ve sikkelerin arka yüzünde kullanılmıştır. Söz konusu reform, sikkeler üzerinde iki ana dönemde görülmektedir. İlk dönem sikkelerde (498) en büyük birim olan 40 nummia değerindeki follis, M harfi (yaklaşık 9 g ağırlığında); bunun yarısı biriminde olan 20 nummia değerindeki yarım follis, K harfi (yaklaşık 4.5 g ağırlığında) ve follis in çeyreği birimindeki 10 nummia değerindeki decanummia, I harfi (yaklaşık 2.25 g ağırlığında) ile gösterilmekteydi. İkinci dönem sikkeler (512), ağırlıkları iki katına çıkan ilk dönem sikkelerden ve ek olarak follis in sekizde biri olan Є işretini taşıyan 5 nummia değerindeki pentanummia dan oluşmaktadır. Bu küçük birimdeki sikkelerin I. Iustinianus un Dönemi boyunca basılmaya devam ettiği bilinmektedir 198. Ancak büyük olasılıkla bu reformun ilk yıllarında Olba gibi kırsal kesimde yer alan küçük yerlere Anastasius a ait yeni reform paraları ulaşamamış olmalıdır. Follis lerin ve diğer küçük birimlerin arka yüzünde değeri, darphanesi ve darphane numarası belirtilmektedir. İmparator I. Iustinianus ve sonraki imparatorlar tarafından arka yüzde, sikkenin basıldığı yılı belirtmek amacıyla sikkenin ait olduğu imparatorun iktidar yılına yer verilmiştir. 197 Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage. (Second Edition). Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collections, 2, 3; Demirel Gökalp, 2007, 50, Hendy, 1985, 476, 477; Tekin, O. (1999). Yapı Kredi Kolleksiyonu. Bizans Sikkeleri / Byzantine Coins. The Yapı Kredi Collection. (Birinci Baskı). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 44.

69 50 Bizans sikkeleri, esas olarak altın, gümüş ve bakır olmak üzere üç metalden basılmıştır. Ekonomik kriz nedeniyle 11. yüzyıldan itibaren ayarı düşük altın elektron ve ayarı düşük gümüş billon sikkeler de darp edilmiştir. Bizans altın sikke birimi solidus (Yun. tekil nomisma, çoğ. nomismata; yaklaşık 4.55 g ağırlığında), 3. yüzyıldaki yaşanan ekonomik kriz sonrasında I. Constantinus un gerçekleştirdiği para reformu ile yeni bir birim olarak piyasaya sürülmüştür. Bizans solidus u Roma librasının 1/72 si ağırlığında ve 24 karat (keration) ayarında basılmıştır. Karat, ağırlık hesaplamada kullanılan bir ölçü birimi olduğu için sikke olarak basılmamıştır. 1 libra, g, 1 karat ise g ağırlığındaydı. Solidus 11. yüzyılın sonuna kadar aynı ayarda basılmıştır. Solidus sikkelerin arka yüzünde kesimde yer alan darphane işaretinin sonunda yer alan OB (obryzum, obryziacus, σβρυξου, σβρυξοζ) altın ayarının yüksek olduğunu ve saflığını göstermektedir. OB, aynı zamanda Eski Yunan sayı sistemine göre 72 anlamına gelmektedir 199. Solidus un yarısı olan semissis 2.25 g, üçte biri olan tremissis ise 1.52 g ağırlığındadır 200. Altın solidus tasvirlerinde 7. yüzyılda içinde büyük değişiklikler gerçekleşir. Focas ( ) Dönemi nde portre geleneği, Heraclius ( ) ve sonrasında ise imparator ve onun yerine yönetime geçecek kişinin beraber betimlendiği bir değişim görülür. Arka yüzde tasvir edilen haç ise sikkenin birimini göstermektedir. II. Iustinianus ile birlikte soliduslarda İsa büstü görülmeye başlar 201. Bizans gümüş sikkeleri, altın solidus ve bakır follis birimlerine göre daha az sayıda darp edilmiştir. Gümüş sikkelerin darbının azalmasının nedeni Geç Roma Dönemi İmparatorları Diocletianus ve I. Constantinus un para reformu ile birim olarak gümüş sikkelerin önemini kaybetmesine dayanmaktadır. Dolayısıyla temel neden, 3. yüzyıl krizi ve gümüş kaynaklarının tükenmesi sonucunda hazinenin imparatorluk sınırları içinde gereken gümüş ihtiyacını karşılayamaz hale gelmesi gösterilebilir. Roma İmparatorluğunun askeri ve resmi ödemeleri gümüş sikke birimleri ile yapması söz konusu gümüş sikkelerin imparatorluğun anapara birimleri olması sonucunu da ortaya çıkarmıştır. 4. yüzyıl para reformları sonucunda gümüş 199 Tekin, 1999, 37; Hendy, M. F. (1969). Coinage and Money in the Byzantine Empire Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies Trustees for Harvard University, Tekin, 1999, 39; Ostrogorsky, 2011, Grierson, 1999, 6-8; Tekin, 1999, 48.

70 51 sikkeler ana ödeme aracı olarak önemini kaybetmiş, yerine altın sikkeler kullanılmaya başlamıştır. Söz konusu reformlar arasında I. Constantinus un reformu tamamlayıcı nitelikte olmakla birlikte ödeme aracı olan altın ve gümüş sikkeler yerine çok sayıda bronz ve bakır sikke tedavüle sokulmuştur 202. Katalogdaki, söz konusu reform sonrası bronz ve bakır Roma sikkelerinin sayısındaki artış bu durumu kanıtlamaktadır (Bkz.: Şekil 4.3; Şekil 4.4). Bizans ın erken dönemlerinde, Siliqua ve Miliarenses (Yun. Miliaresion) adı verilen gümüş birimler kullanılmaktaydı. I. Iustinianus Dönemi nde ( ) siliqua, solidus un 1/24 ü; miliarensis ise 1/12 siydi 203. Bizans para sisteminde gümüş paranın rolü 6. yüzyıldan 7. yüzyıla doğru ilerleyen süreçte değişiklik gösterir. İtalya ve Kuzey Afrika da, Özellikle İtalya da Iustinianus ve II. Iustin Dönemleri nde Ostrogoth ve Vandal ların hakimiyeti boyunca gümüş sikke önemini devam ettirirken, Doğu da 6. yüzyılda ticari ve tören amaçlı olarak sınırlı sayıda gümüş sikke darp edilmiştir. Söz konusu bu durum 7. yüzyılda tersine dönmüş ve Doğu da yılları arasında çok sayıda ağır gümüş sikke darp edilmiştir. İmparator Heraclius, Pers savaşları krizi sırasında çok sayıda kiliseye ait gümüşü hazineye çekerek gümüş sikke bastırmış ve 615 yılında gümüş sikkeleri yeniden canlandırmıştır. Hexagram olarak bilinen bu yeni gümüş sikkeler, Roma İmparatorluğu dönemleri boyunca basılan gümüş sikkelerden daha büyük ve ağırdı. Söz konusu yeni gümüş sikke Hexagram, 6.84 g ağırlığındadır. Kısa ömrüne rağmen, siliqua ve miliarensis e göre çok daha fazla sayıda basılan bu sikke 8. yüzyılın başlarında tedavülden kaldırılmıştır. Batı da ise Heraclius dan sonra hiç ekonomik işlevi olmayan hafif gümüş sikkeler basılmıştır yüzyılda Bizans bakır sikke birimi follisler de düşüş gözlenir, ancak herhangi bir aşamasını hassas bir şekilde belirlemek güçtür. Sikkelerin tasarımları, imparatorların kombinasyonları ile değişkenlik gösterir, ancak sikkelerin ağırlıkları ilerleyen süreçte azalmaya devam eder. Heraclius un yönetim döneminde, İmparatorluğun politik durumunun yanı sıra mali durumunun neden olduğu köklü değişiklikler yaşanır. Bir yandan para standartlarında en fazla düşüş görülür diğer 202 Tek, 2002, ; Demirel Gökalp, 2007, Tekin, 1999, DOC II/1, 17; Grierson, 1999, 13; Tekin, 1999, 39; Demirel Gökalp, 2007, 59, 60.

71 52 yandan da para standardının kısa süreli artışı dışında Perslere karşı kazanılan zafer sonrasında para sistemini yeniden yapılandırarak para reformu gerçekleştirilir 205. İmparatorluğun doğusundaki toprak kayıpları nedeniyle de Nicomedia, Cyzicus, Kıbrıs, Thessalonica ve Chersonnesos darphaneleri faaliyetlerini durdurmak zorunda kalır. Aynı zamanda 610 yılı sonrasında açılan Cilicia Bölgesi ndeki Seleucia Isauria darphanesi, kesin olarak söylenemese de şüphesiz Pers savaş koşulları ile ilişkili olarak faaliyet göstermiş olmalıdır 206. Bakır sikkelerin düşüşü ise 7. yüzyılla ilgili olarak, olasılıkla Pers savaşlarının yarattığı ekonomik ve finansal güçlükler sonucunda 616 yılında başlar. Heraclius, ağırlığı büyük ölçüde arttırılmış yeni askeri figürlü follis tipi ortaya koyar. Ancak Heraclius Dönemi sikkelerinin neredeyse tümü daha önceki imparatorlara ait sikkeler üzerine ikinci baskı olarak darp edilir. II. Constans'ın follis i ise bir yüzyıl önceki 25 gramdan farklı olarak sadece yaklaşık 3 gramdır. II. Constans'ın sikkelerindeki ikonografisi de oldukça zengin olmasına rağmen sikkelerin baskı kalitesi bir o kadar da kötüdür. Aynı zamanda II. Constans tarafından yarım follis çok az sayıda darp edilmiş ve alt birimleri ise neredeyse yoktur. Politik sıkıntılar içinde olan Bizans İmparatorluğu en zengin eyaletleri olan Mısır ve Suriye yi sonsuza dek Arap istilası ile kaybeder ve Balkanların büyük bir bölümü ise Slavların işgali altına girer. Tüm bu koşullar sadece 6. yüzyılın ikinci yarısında başlamış olan ara birim sikkelerin satın alma gücünün düşüşünü yavaşlatmıştır 207. Erken Bizans Dönemi sikkelerinde, imparatorların tasvir üslubu kısa bir süre Roma imparatorluk sikkelerinde olduğu gibi devam ettirilmiştir. Ancak Bizans sikkelerinde yüzler realistik olmaktan uzaktır 208. Roma sikkelerinde ön yüz portreleri erken dönemlerden 4. yüzyılın ilk yarısına kadar profilden betimlenir. Ancak 4. yüzyıl imparatorları I. ve II. Licinius un tam cepheden ve II. Constantius un 4/3 cepheden betimlenmiş büstleri bulunmaktadır. 5. yüzyılda özellikle Arcadius ile birlikte 4/3 cepheden betimleme süreklilik söz konusu olmasa da görülmeye devam eder. Bizans sikkelerinin başladığı Anastasius Dönemi (MS ) ile sonrasında 205 Hahn, W. (1981). Moneta Imperii Byzantini. Band III, Von Heraclius Bis Leo III./ Alleinregierung ( ), mit Nahträgen zum 1. und 2. Band. (Erste Ausgabe). Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. MIB III, DOC II/1, 22, 39; Grierson, 1999, 19, Grierson, 1999, 19, 20; DOC II/1, Tekin, 1999, 29.

72 53 yönetime geçen I. Iustinus Dönemi (MS ) sikkelerinde (solidus larda) imparatorlar 4/3 cepheden, ayrıca altın ve gümüşün daha ufak arabirimleri ile bakır sikkelerde profilden betimler kullanılmıştır. Bizans sikkelerinde tam cepheden betim ancak I. Iustinianus (MS ) Dönemi nde görülmeye başlamıştır. Profilden betimlerin hemen yok olduğu söylenemez. II. Iustinianus un ilk hükümdarlığının sonuna kadar küçük birimlerde profilden betimler azalarak görülmeye devam eder 209. Aynı zamanda sikkelerin ön yüzünde portre kullanımının yanı sıra tam figür olarak betimler de görülmeye başlar. Genel olarak 6. yüzyılda Bizans sikkelerinin ön yüzünde imparatorun cepheden ya da profilden büstü veya ayakta figürü yer almaktaydı. Hatta iktidarı paylaştıkları kişiler, imparatorun aile bireyleri ayakta veya tahtta otururken tasvir kullanımı yer almaya başlar. I. Iustinus ile I. Iustinianus veya II. Iustinus ile karısı Sophia gibi bazen iki, bazen de Heraclius ile oğulları gibi üç figürlü betimlerin olduğu görülür. 7. yüzyıl sikke darplarında ise genellikle ayakta figür ve realistik olmayan betimlerin yer aldığı görülür 210. Söz konusu çoklu figürlerin yer aldığı sikkelerde betimler protokole göre yerleştirilmiştir. Üç figürlü olduğunda, imparator merkezde ve en büyük biçimde betimleniyordu. Protokole göre ikinci önemli figür merkezdekinin yani ortadaki figürün sağ tarafında, üçüncüsü ise sol tarafında yer alıyordu 211. Sikke betimlerinde bir diğer önemli değişiklik ise 7. yüzyılın sonlarında profilden betimlenen imparator büstleri artık yerini cepheden betimlenen büstlere bırakmıştır 212. Bizans sikkeleri üzerinde yer alan yazılar yaklaşık olarak Anastasius tan Heraclius iktidarının sonuna kadar Latince olarak kullanılmıştır. Roma İmparatorluğunun genelinde egemen olan resmi dil Latincedir. Bizans İmparatorluğu, Roma İmparatorluğunun devamı olması nedeniyle Erken Bizans Dönemi sikkeleri üzerinde yer alan yazılar da Latincedir 213. Heraclius Dönemi ile birlikte Erken Bizans Dönemi üzerinde yer alan Roma kültürünün izleri son bulmuş ve gerçek anlamda Bizans Dönemi başlamıştır. Tüm imparatorluk idaresinde ve orduda, 209 Tekin, 1999, DOC II/1, Tekin, 1999, Grierson, P. (1993c). Catalogue of Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Volume III, Leo III to Nicephorus III , Part I, Leo III to Michael III ( ). (Second İmpression). Washington D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. DOC III/1, 107; Demirel Gökalp, 2007, Tekin, 1999, 34.

73 54 Bizans halkının büyük çoğunluğunun anlamadığı Latince kullanılmaktaydı. Heraclius un reformu ile sözü edilen bu duruma son verilerek Grekçe, Bizans İmparatorluğunun resmi dili haline gelir 214. Ancak Grekçe yazının sikkeler üzerinde yer alması ise çok uzun bir süreçte gerçekleşir. Dolayısıyla 6. yüzyılda Latincenin hala hakim olduğu, 7. yüzyılda ise özellikle II. Constans tan (MS ) itibaren Grekçe harflerin Latince ile birlikte kullanıldığı görülür. Bizans sikkelerinde ilk kez Grekçe yazı, II. Constans Dönemi ne ait bakır follis lerinde yer alan ЄN TȢTO NIKA (bununla (kristogram) zafer kazan) yazıtıyla görülmektedir. Sikkeler üzerinde Grekçe nin ancak 11. yüzyıl ortalarında egemen olduğu söylenebilir 215. Erken Bizans Dönemi sikkeleri üzerinde, 4. yüzyılın ortasından beri kullanılan Roma İmparatorluk Dönemi sikkelerinde görülen DN (Dominus Noster, Efendimiz ), PF (Pius Felix, dindar, talihli ), PP (Perpetuus, Ebedi ), AVG (Augustus, Kutsal ) gibi Latince unvan ve sıfatların kullanıldığı görülür. 7. yüzyılın sonunda, imparatorluğun resmi dilinin Grekçe olmasından sonra DN ve PFAVG harfleri anlaşılır olmaktan çıkmıştı. Böylece anlaşılır olmaktan uzak olan Latince yerine zamanla Grekçe unvan ve sıfatlar almaya başlamıştır. 8. yüzyıldan itibaren Latince terim AVG[ustus] yerine eşdeğer Grekçe terimler BASILEUS (Kral) ve daha sonra ΔECΠOTHC (despotes) kullanılmıştır. Bizans sikkelerinin arka yüz yazılarının kullanımında da ön yüz yazılarında olduğu gibi Latince ile Grekçe değişim süreci aynı olmuştur 216. Anastasius Dönemi nde Bizans İmparatorluğunda Constantinopolis, Thessalonica, Nicomedia ve Antiocheia olmak üzere dört darphane bulunmaktaydı 217. I. Iustinus Dönemi nde bunlara Cyzicus, Aleksandreia ve Chersonnesus darphaneleri eklenerek faaliyet göstermişlerdir. I. Iustinianus Dönemi nde İtalya, Balkanlar, Kuzey Afrika ve İspanya nın fethi sonucunda Carthaca, Roma, Ravenna ve Carthagena darphaneleri de faaliyet göstermeye başlamıştır. Anastasius ve I. 214 Ostrogorsky, 2011, Tekin, 1999, 34, 35; Grierson, 1999, Grierson, 1999, 38, 39; Tekin, 1999, Anastasius Dönemi darphane faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgi için Bkz.: Hahn, W. (1973). Moneta Imperii Byzantini. Band I, Von Anastasius I. Bis Iustinianus I. ( ). (Erste Ausgabe). Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. MIB I,

74 55 Iustinianus Dönemleri arasında faal olan bu darphanelerde bakır sikke basılıyordu. Altın, Constantinopolis, Ravenna ve Cartaca da, gümüş ise Ravenna ve Cartaca da darp ediliyordu. 7. yüzyılda Bizans İmparatorluğunun toprak kayıpları nedeniyle darphane sayısı azalmıştır. Ayrıca Heraclius Dönemi nde, yaklaşık 610 yılı sonunda Arap istilaları sırasında Seleucia Isauria darphanesi askeri ödemeler amacıyla açılmış olması muhtemeldir ya da 630 yıllarında önce Antiocheia faaliyetine son verir, ardından Nicomedia, Cyzicus, Thessalonica, Kıbrıs ve Catania darphaneleri kapanır. Yaklaşık 620 yılında Carthagena nın Vizigotların, 646 da Aleksandreia nın Arapların eline geçmesi sonucunda 7. yüzyılın ikinci yarısında sadece Constantinopolis, Cartaca, Syracusai, Roma ve Ravenna darphaneleri faaliyetine devam etmekteydi. Aynı yüzyılın sonunda Cartaca ve 878 yılında Syracusai Arap fetihleri nedeniyle kapanmıştır. Orta Bizans Dönemi nin büyük bir bölümünde tek başına faaliyet gösteren Constantinopolis darphanesi imparatorluğun en önemli darphanesi konumunda yer almaktadır. Böylece kısa bir süre para darbının merkezileştiği söylenebilir 219. Bizans İmparatorluğunun doğu darphaneleri Anastasius Dönemi nden itibaren kendi içinde ofislere ayrılmıştır. Ofis numaraları, sikkelerin arka yüzünde Grekçe rakamlarla gösterilmektedir. Constantinopolis darphanesine ait solidus larda görülen en büyük ofis numarası 10 dur. Gümüş sikkelerde ofis numarası görülmez, ancak nadir olarak batı darphanelerinde ofis numarası bulunmaktadır. Bakır sikkelerde ise ofis numarası 1 ve 5 arasında olmakla birlikte ofis numaraları darphaneye göre değişiklik göstermektedir 220. Katalogda yer alan en erken Bizans Dönemi sikkesi I. Iustinianus Dönemi ne (MS ) tarihlendirilen, follis ve yarım follis birimindeki 2 adet sikke ile temsil edilmektedir (Bkz.: Kat. No ). Constantinopolis darphanesine ait ilk sikkenin (Bkz.: Kat. No. 50) ön yüzünde DN IVSTINI ANVS PP AVC lejantı ile haçlı globus ve süvari betimli kalkan tutan imparatorun cepheden büstü, arka yüzünde orta merkezde 40 nummia değerini gösteren follis birimi işareti M, birim işaretinin solunda ANNO, sağında tarih işareti, yukarıda haç, aşağıda darphane numarasını 218 DOC II/1, Tekin, 1999, 40, 41; DOC III/1, DOC II/1, 33.

75 56 gösteren officina harfi Є ve kesimde darphane adının kısaltması olan CON harfleri yer almaktadır. Cyzicus darbı son sikkenin (Bkz.: Kat. No. 51) ön yüzünde DN IVSTINI ANVS PP AVC lejantı ile haçlı globus ve süvari betimli kalkan tutan imparatorun cepheden büstü, arka yüzünde orta merkezde 20 nummia değerini gösteren yarım follis birim işareti K, birim işaretinin solunda ANNO, sağında tarih işareti, yukarıda haç, aşağıda darphane adının kısaltması olan ž harfi yer almaktadır. Katalogdaki bir sonraki sikke ise (Bkz.: Kat. No. 52) I. Iustinianus un ardından tahta çıkan II. Iustinus un dönemine (MS ) tarihlenen Constantinopolis darplı bronz follis dir. Ön yüzünde DN IVST[I] NVS PP AVC lejantı ile çift kişilik tahtta oturan imparator ve eşi Sophia nın cepheden betimi, arka yüzünde ise orta merkezde 40 nummia değerini gösteren follis birim işareti M, birim işaretinin solunda ANNO, sağında tarih işareti, yukarıda haç, aşağıda darphane numarasını gösteren officina harfi Є ve kesimde darphane adının kısaltması olan CON harfleri görülmektedir. Katalogda beş adet ile temsil edilen Mauricius Tiberius Dönemi (MS ) sikkeleri Constantinopolis ve Thessalonica darphanelerinde basılmıştır (Bkz.: Kat. No ). Follis, yarım follis ve decanummium birimlerinde basılan bu sikkelerin ön yüzünde haçlı globus tutan imparatorun cepheden portresi yer almaktadır. Constantinopolis darphanesine ait follis birimindeki ilk sikkenin (Bkz.: Kat. No. 53) ön yüzünde on mav-rctibєr PP AVC lejantı, arka yüzünde ise orta merkezde 40 nummia değerini gösteren follis birim işareti M, birim işaretinin solunda ANNO, sağında tarih işareti, yukarıda haç, aşağıda darphane numarasını gösteren officina harfi Δ ve kesimde darphane adının kısaltması görülmektedir. Aynı darphaneye ait follis birimindeki ikinci sikkenin (Bkz.: Kat. No. 54) ön yüzünde on mavr - TIbЄR P[P AVC] lejantı okunabiliyor, arka yüzünde ise merkezde 40 nummia değerini gösteren follis birim işareti M, birim işaretinin solunda ANNO, sağında tarih işareti, yukarıda haç, aşağıda officina harfi Γ ve kesimde darphane adının kısaltması CON görülmektedir. Aynı darphane ve birimdeki üçüncü sikkenin (Bkz.: Kat. No. 55) ön yüzünde on mavric TIbЄR PP A lejantı ile birlikte arka yüzünde merkezde 40

76 57 nummia değerini gösteren follis birim işareti M, birim işaretinin solunda ANNO, sağında tarih işareti, yukarıda haç, aşağıda officina harfi ve kesimde darphane adının kısaltması görülmektedir. Constantinopolis darphanesine ait bir sonraki sikkenin (Bkz.: Kat. No. 56) ön yüzünde DN ma[ ]-[ ]PP AV lejantı okunabilmekte ve imparatorun yalın portresi, arka yüzünde ise orta merkezde 10 nummia değerini gösteren decanummium birim işareti I, birim işaretinin solunda yıldız, sağında darphane numarasını gösteren officina harfi B, yukarıda haç ve kesimde darphane adının kısaltması görülmektedir. Thessalonica darphanesine ait yarım follis birimindeki son sikkenin (Bkz.: Kat. No. 57) ön yüzünde [ ]ma[ ] - [ ] AVC lejantı okunmakta, arka yüzünde ise orta merkezde 20 nummia değerini gösteren yarım follis birim işareti K, birim işaretinin solunda ANNO, sağında tarih işareti, yukarıda haç ve kesimde darphane adının kısaltması TЄS görülmektedir. İmparator Mauricius Tiberius a karşı isyana liderlik ederek tahta çıkan imparator Focas a ait follis biriminde iki sikke (Bkz.: Kat. No ) katalogda yer almaktadır 221. Constantinopolis darphanesine ait follis birimli ilk sikkenin (Bkz.: Kat. No. 58) ön yüzünde NFOCAS P[ ] lejantı okunabilmekle birlikte mappa ve haç tutan, konsül giysili imparatorun cepheden büstü, arka yüzünde orta merkezde 40 nummia değerini gösteren follis birim işareti XXXX, birim işaretinin yukarısında ANNO, sağında tarih ve kesimde darphane adı CON, sonda darphane numarasını gösteren officina harfi Ѧ görülmektedir. Antiocheia darphanesine ait follis birimindeki diğer sikkenin (Bkz.: Kat. No. 59) ön yüzünde ON FOCA NЄPЄAV lejantı ile imparator Focas ve eşi Leontia birlikte tasvir edilmişlerdir. Arka yüzünde orta merkezde değer işareti m, solda ANNO, sağda tarih, yukarıda haç ve kesimde darphane adının kısaltması HЄЧP' yer almaktadır Ostrogorsky, 2011, Kasım 528 tarindeki depremden sonra Antiocheia kentinin adı Theoupolis (θεοὑπολις) Tanrının şehri olarak değişmiş ve sikkeler üzerinde THЄЧP vb. formlarda darphane adıyla gösterilmiştir. Bkz: Grierson, P. and Mays, M. (1992). Catalogue of Late Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, From Arcadius and Honorius to the Accession of Anastasius. (First İmpression). Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. DOC, 66; Bellinger, A. R. (1992). Catalogue of Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection. Volume I. Anastasius I to Maurice, (Second İmpression). Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. DOC I, dipnot 200.

77 58 İmparator Focas yönetimine karşı MS yıllarında Exarch Heraclius ve oğlu Heraclius tarafından isyan başlatılır 223. Söz konusu bu isyan yıllarında Exarch Heraclius ve oğlu Heraclius adına bastırılan Alexandretta darphanesine ait bir adet sikke mevcuttur (Bkz.: Kat. No. 60). Follis biriminde olan bu sikkenin ön yüzünde [ ]ЄRACLIOCONSULII lejantı ile Heraclius ve babası Exarch Heraclius un yalın ve cepheden büstleri tasvir edilmiştir. Arka yüzünde orta merkezde değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih, yukarıda haç, aşağıda officina harfi A ve kesimde darphane adının kısaltması AN 𐰅𐰅 AɅЄ bulunmaktadır. Ön ve arka yüzünde çift baskı izleri görülebilen bu sikkenin daha önceki darbına ait ön yüz betiminin izleri görülebilmesine rağmen hangi imparatora ait olduğu tespit edilememiştir. Olba tiyatro kazılarında ele geçirilen en çok sikke buluntusuna sahip olan imparator Heraclius, kendi dönemine ait 22 adet sikke ile katalogda temsil edilmektedir (Bkz.: Kat. No ). Söz konusu sikkelerin 12 adedi Constantinopolis darphanesine, dört adedi Seleucia Isauriae darphanesine, iki adedi Nicomedia darphanesine ve bir adedi de Cyzicus darphanesine ait olduğu görülmüştür. Darphanesi belirlenemeyen üç adet sikkenin de mevcut olduğu Heraclius Dönemi ne ait sikkeler arasında, 18 adet follis ve 4 adet yarım follis birimi bulunmaktadır. Constantinopolis darphanesine ait olan ilk sikke (Bkz.: Kat. No. 61), II. Tiberius büstü üzerine çift baskıdır. II. Tiberius Dönemi darbına ait [ ]STANT PP AV[ ] lejantı ile imparatorun tacı görülmektedir. Arka yüzünde de önceki ve sonraki darba ait lejantlar karışmış durumdadır. Bu sikkenin ön yüzünde betimler birbirine karışmış durumda olsa da JJ N 𐰋𐰋 hє [ ] lejantı okunabilmekte olup imparator Heraclius ve Heraclius Constantinus un ayakta ve cepheden, khlamys giyimli ve elinde haçlı globus tutar pozisyonunda betimi yer almaktadır. Heraclius Constantinus un betimi II. Tiberius un betimi ile karımış olması nedeniyle silik görülebilmektedir. Arka yüzünde orta merkezde değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih okunabilmekte, yukarıda lejantlar karışmış, aşağıda officina harfi Є ve kesimde darphane adının kısaltması CON bulunmaktadır. Aynı darphaneye ait olan ikinci sikke (Bkz.: Kat. No. 62) I. Iustinianus Dönemi ne ait Constantinopolis darplı 223 Alfred R. Bellinger ve Philip Grierson tarafından İmparatorsuz Dönem (İnterregnum) başlığı altında tanımlanmıştır. Bkz: DOC II/1, 207, 208; Ostrogorsky, 2011, 79.

78 59 follis birimindeki sikke üzerine çift baskıdır. I. Iustinianus Dönemi darbına ait DN IVSTI[ ]-[ ]VS PP AVC ön yüz lejantı ile arka yüz değer işareti M, değer işaretinin sağında yıldız, solunda haç ve kesiminde darphane kısaltması CON okunabilmektedir. Söz konusu sikkenin ön yüzünde JJ NN hєracliчs Є hє[ ] lejantı ile imparator Heraclius ve Heraclius Constantinus un ayakta ve cepheden betimi, arka yüzünde ise orta merkezde follis değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih, yukarıda, aşağıda officina harfi Δ ve kesimde darphane adının kısaltması CON bulunmaktadır. Constantinopolis darphanesine ait olan üçüncü sikke (Bkz.: Kat. No. 63) Antiocheia darphanesine ait sikke üzerine çift baskıdır. Bu sikkenin ön yüzünde dd N[ ] lejantı okunabilmekle birlikte imparator Heraclius ve Heraclius Constantinus un ayakta ve cepheden, khlamys giyimli ve elinde haçlı globus tutar pozisyonunda betimi, arka yüzde merkezde follis değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih, yukarıda haç, aşağıda officina harfi Γ ve kesimde darphane adının kısaltması bulunmaktadır. Constantinopolis darphanesine ait olan bir sonraki başka örneğin (Bkz.: Kat. No. 64) ön yüzünde lejant bulunmamakla birlikte merkezde İmparator Heraclius, sağda oğlu Heraclius Constantinus, solda imparatorun eşi Martina, ayakta ve cepheden her biri khlamys giyimli ve her üçü de, sağ ellerinde haçlı globus tutar şekilde tasvir edilmiştir. Arka yüzünde merkezde follis değer işareti M, solda ANNO, yukarıda haç, aşağıda officina harfi Γ ve kesimde darphane adının kısaltması CON bulunmaktadır. Ancak sağda tarih silik olması nedeniyle okunamamaktadır. Yine Constantinopolis darphanesine ait olan follis birimindeki sonraki sikkenin (Bkz.: Kat. No. 65) ön yüzünde lejantı olmamakla birlikte bir önceki örnekte yer alan ön yüz tipiyle aynıdır. Söz konusu bu sikke tiplerinde ön yüz lejantı kullanılmamıştır 224. Arka yüzünde ise merkezde değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih silik olduğu için okunamıyor, yukarıda haç, aşağıda officina harfi silik ve kesimde darphane adının kısaltması C[ ] görülebilmektedir. Aynı darphaneye ait olan sonraki örnek (Bkz.: Kat. No. 66) farklı tipte basılan follis tipidir. Bu follis tipleri büyük ve küçük seriler halinde basılmıştır. Ön yüz lejantı olmayan bu tipler ön yüzde figürlerin sağında ve solunda monogramlı ya da monogramsız darp edilmiştir. Bu follis tipindeki büyük seri ilk örneğin (Bkz.: Kat. No. 66) ön yüzünde solda askeri giyimli, bıyıklı ve uzun sakallı, uzun haç tutan İmparator Heraclius ile 224 Class 3 ve üç figürlü follis tipi için bkz.: DOC II/1, 288, 289.

79 60 khlamys giyimli, kısa sakallı ve globus tutan Heraclius Constantinus, ayakta ve cepheden betimi yer almaktadır. Ön yüzde yer alan figürlerin sağında ve solunda monogram bulunmamaktadır. Arka yüzde merkezde 40 nummi değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih, yukarıda haç ve C, aşağıda officina harfi A ve kesimde darphane adının kısaltması CON yer almaktadır. Constantinopolis darbı olan follis birimindeki küçük seri ikinci örneğin (Bkz.: Kat. No. 67) ön yüzü ilk örnekle aynı tiptedir. Arka yüzünde orta merkezde 40 nummi değer işareti M, solda [A]NNO, sağda tarih, yukarıda monogram, aşağıda officina harfi Γ ve kesimde darphane adının kısaltması yer almaktadır. Aynı darphaneye ait follis birimindeki sonraki üçüncü örneğin (Bkz.: Kat. No. 68) ön yüzü önceki iki örnekle aynı tipte olup arka yüzde ise değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih ve yukarıda baskı kayması nedeniyle lejant görünmüyor, aşağıda officina harfi Γ ve kesimde darphane adının kısaltması görülmektedir. Dördüncü follis örneğinde de (Bkz.: Kat. No. 69) darphanesi, ön ve arka yüzü önceki örnekle aynı tipolojidedir. Ayrıca arka yüzde çift baskı izleri görülmektedir. Constantinopolis darphanesine ait üç adet küçük seri yarım follis sikkenin (Bkz.: Kat. No ) ön yüzünde solda askeri giyimli, bıyıklı ve uzun sakallı, uzun haç tutan İmparator Heraclius ile khlamys giyimli, kısa sakallı ve globus tutan Heraclius Constantinus, ayakta ve cepheden betimi bulunmaktadır. Yarım follis birimindeki ilk örneğin (Bkz.: Kat. No. 70) arka yüzü, orta merkezde 20 nummia değerini gösteren yarım follis birimi işareti K, birim işaretinin solunda ANN[O], sağında tarih işareti, yukarıda haç ve aşağıda darphane numarasını gösteren officina harfi Δ yer almaktadır. İkinci örneğin (Bkz.: Kat. No. 71) arka yüzünde yarım follis birimi işareti K, birim işaretinin solunda ANN[O], sağında tarih işareti, yukarıda haç ve aşağıda darphane numarasını gösteren officina harfi A bulunmaktadır. Üçüncü yarım follis örneğinin (Bkz.: Kat. No. 72) arka yüzünde ise yarım follis birimi işareti K, birim işaretinin solunda [A]NN[O], sağında tarih işareti ve yukarıda haç görülmektedir. Nicomedia darphanesine ait Heraclius Dönemi ne tarihlenen iki adet follis sikke tipi katalogda yer almaktadır (Bkz.: Kat. No ). Follis birimindeki ilk örneğin (Bkz.: Kat. No. 73) ön yüzünde ise İmparator Heraclius un cepheden büstü, arka yüzünde merkezde 40 nummia değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih, yukarıda haç, aşağıda officina harfi A ve kesimde darphane adının kısaltması NIKO yer

80 61 almaktadır. İkinci ve son örneğin (Bkz.: Kat. No. 74) önyüzünde ddnn[ ] lejantı ile imparator Heraclius ve Heraclius Constantinus un ayakta ve cepheden, khlamys giyimli ve elinde haçlı globus tutar pozisyonunda betimi görülmektedir. Arka yüzde ise 40 nummi değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih ve yukarıda baskının bozuk olması nedeniyle lejant görünmüyor, aşağıda officina harfi B ve kesimde darphane adının kısaltması NIKO bulunmaktadır. Katalogda yer alan Cyzicus darphanesine ait tek follis örneği çift baskılıdır (Bkz.: Kat. No. 75). Arka yüzde çift baskı nedeniyle lejantlar karışmıştır. Ön yüzünde NN hєracliчs Є hra CONST PP AV lejantı ile İmparator Heraclius ve uzun haç tutan Heraclius Constantinus un ayakta ve cepheden, khlamys giyimli betimi yer almaktadır. Arka yüzünde ise merkezde 40 nummi değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih, yukarıda haç, aşağıda officina harfi A ve kesimde darphane adının kısaltması KYZ yer almaktadır. Heraclius Dönemi ne tarihlenen Seleucia Isauriae darphanesine ait dört sikkeden biri yarım follistir. Bu darphaneye ait follis birimindeki ilk sikke örneği çift baskılıdır(bkz.: Kat. No. 76). Ön ve arka yüzde çift baskıya ait lejant izleri görülebilmektedir. Ön yüzde [ ] hƨє[ ] lejantı okunabilmekle birlikte İmparator Heraclius ve Heraclius Constantinus un cepheden khlamys giyimli büstleri, arka yüzde merkezde 40 nummi değer işareti M, solda ANN[O], sağda tarih, yukarıda kristogram, aşağıda officina harfi Є ve kesimde darphane adının kısaltması SЄLISԿ görülmektedir. Aynı darphaneye ait sonraki iki follis sikkenin (Bkz.: Kat. No ) ön yüzünde İmparator Heraclius ve Heraclius Constantinus un ayakta ve cepheden, khlamys giyimli, globus tutar pozisyonda betimi yer almaktadır. Bunlardan ilk sikke örneğinin ön yüzünde [ ] [ ] NSIVᚴCЄ lejantı ve ikinci örnekte ise [ ] NN[h]ЄRAC INI[ ] lejantı okunabilmektedir. İlk sikke örneğinin (Bkz.: Kat. No. 77) arka yüzünde merkezde 40 nummi değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih, yukarıda kristogram, aşağıda officina harfi B ve kesimde darphane adının kısaltması SЄLISԿ görülmektedir. Söz konusu bu sikke çift baskılıdır. İkinci sikke örneğinin (Bkz.: Kat. No. 78) arka yüzünde değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih, yukarıda kristogram, aşağıda officina harfi A ve kesimde darphane adının

81 62 kısaltması SЄLISԿ bulunmaktadır. Seleucia Isauriae darphanesine ait yarım follis birimindeki sikke de çift baskılıdır (Bkz.: Kat. No. 79). İlk darba ait tahtta oturan II. Iustinus betiminin izleri ile arka yüzünde follis işareti M, sağda ANNO ve Off. harfi: A görülmektedir. Sikkenin ön yüzünde JJ[ ] [ ]CЄ[ ] lejantı okunmakla birlikte, İmparator Heraclius ve Heraclius Constantinus un cepheden khlamys giyimli büstleri betimlenmiştir. Arka yüzünde yarım follis değer işareti K, solda ANNO, sağda tarih, yukarıda haç, aşağıda officina harfi A ve kesimde darphane adının kısaltması SЄL bulunmaktadır. Heraclius Dönemi ne ait darphanesi belirlenemeyen 3 adet sikke örneği mevcuttur (Bkz.: Kat. No ). Söz konusu bu sikkeler çift baskılıdır. Bu sikkelerin ilk örneği (Bkz.: Kat. No. 80) Mauricius Dönemi sikkesi üzerine çift baskı yapılmıştır. İlk baskıya ait DN MAVRIC[ ] PP AVC ön yüz lejantı ile ANNO ve darphane ismi kısaltması CON arka yüz lejantı görülebilmektedir. Heraclius Dönemi darbında ön yüzde dn hra[ ] [ ] lejantı ile imparator Heraclius un büstü, arka yüzde follis değer işareti M, solda ANN[O], sağda tarih, yukarıda haç, aşağıda officina harfi A yer almaktadır. Darphane kısaltması silik olması nedeniyle okunamamaktadır. İkinci örnek (Bkz.: Kat. No. 81) ise Focas Dönemi follis birimli sikke üzerine çift baskıdır. İlk darba ait mappa tutan imparator Focas büstü ve DN F[ ] ön yüz lejantı ile değer işareti XXXX, değer işaretinin yukarısında ANNO arka yüz lejantları okunabilmektedir. Heraclius Dönemi ne tarihlenen baskının ön yüzünde [ ]N hєra[ ] lejantı ile İmparator Heraclius ve Heraclius Constantinus un ayakta ve cepheden betimi bulunmaktadır. Arka yüzünde ise follis değer işareti M, solda ANNO, sağda tarih, yukarıda haç, aşağıda officina harfi A yer almaktadır. Darphane kısaltması silik olması nedeniyle okunamamaktadır. Darphanesi belirlenemeyen üçüncü ve son örnek (Bkz.: Kat. No. 82) II. Iustinus Dönemi ne ait Consatantinopolis darplı sikke üzerine çift baskı yapılmıştır. İlk baskıya ait [ ]VS PP A[ ] ön yüz lejantı ile II. Iustinus ve Sophia ön yüz betimleri, darphane kısaltması CON arka yüz lejantı görülmektedir. Heraclius Dönemi ne tarihlenen sikkenin ön yüzünde JJ NN hєrac[ ] lejantı ile İmparator Heraclius ve Heraclius Constantinus un ayakta ve cepheden betimi, arka yüzünde değer işareti M, solda A[NNO], sağda tarih, yukarıda kristogram, aşağıda officina harfi A bulunmaktadır.

82 63 İmparator Heraclius dan sonra tahta geçen ve katalogdaki Bizans sikkeleri içinde Heraclius un ardından en çok sikkeye sahip imparator olan II. Constans (MS ), 10 sikke ile katalogda temsil edilmektedir (Bkz.: Kat. No ). II. Constans a ait sekiz follis, bir yarım follis ve bir de Decanummium birimindeki bu sikkelerin tümü Constantinopolis darbıdır. II. Constans a tarihlenen Constantinopolis darphanesine ait ilk follis sikkenin (Bkz.: Kat. No. 83) ön yüzünde ЄNTȢT - O NIK[A] lejantı ile imparatorun khlamys giyimli, haçlı uzun asa ve globus tutan ayakta betimi, arka yüzünde ise 40 nummi değer işareti m, solda ANA, sağda NЄO𐐖𐐖𐐖𐐖, yukarıda haç, kesimde sağda officina harfi Є ve solda tarih yer almaktadır. Arka yüzü farklı follis tipindeki ikinci sikkenin (Bkz.: Kat. No. 84) ön yüzü [ЄNTȢT]- ONI[KA] lejantı ile ilk sikkenin ön yüz betimi aynıdır. Arka yüzünde merkezde değer işareti m, solda ANA, sağda NЄO𐐖𐐖, yukarıda K görülmektedir. Bir başka follis tipolojisinde olan Constantinopolis darplı üçüncü sikkenin (Bkz.: Kat. No. 85) ön yüzünde [ ] NI[KA] lejantı görülmekle birlikte ilk iki sikkenin ön yüz betimini taşımaktadır. II. Constans a ait ilk iki sikkeden farklı olan arka yüzünde ise merkezde 40 nummi değer işareti M, sağda XNЄ[.];, yukarıda haç, aşağıda officina harfi Γ ve kesimde N[ ] görülmektedir. Bir sonraki follis birimindeki dördüncü sikkenin (Bkz.: Kat. No. 86) ön yüzünde ЄNTȢT [ONIKA] lejantı ile II. Constans a tarihlenen ilk üç sikkedeki ön yüz betimi aynıdır. Arka yüzünde değer işareti M, solda ANA, sağda NЄO𐐖𐐖, yukarıda yıldız, aşağıda officina harfi Δ ve kesimde tarih bulunmaktadır. Follis birimindeki beşinci sikkenin (Bkz.: Kat. No. 87) ön yüz betimi ilk örneklerle aynı olmakla birlikte ЄN[TȢT] [ONIKA] lejantı da görülmektedir. Farklı tipte olan arka yüzde ise değer işareti M, solda [K/ω]/N, sağda CTAN, yukarıda yıldız, aşağıda officina harfi Δ ve kesimde tarih yer almaktadır. Farklı arka yüz lejantı olan altıncı sikkenin (Bkz.: Kat. No. 88) ön yüzünde lejantın silik olmasına rağmen önceki sikke betimleri ile aynı olduğu tespit edilmiştir. Diğer follis tiplerinden farklı olan arka yüzde ise merkezinde değer işareti M, değer işaretinin solunda ANNO, yukarıda K, aşağıda officina harfi Γ ve kesimde darphane kısaltması CO[ ] görülmektedir. Follis değerindeki yedinci sikke (Bkz.: Kat. No. 89), follis biriminde olan Heraclius sikkesi üzerine çift baskı ve betimler birbirine karışmış durumdadır. İlk darba ait değer işareti M ve sağında ANN[O]

83 64 görülebilmektedir. II. Constans Dönemi baskısının ön yüzünde lejant bulunmamakta ve askeri giyimli İmparator II. Constans ve khlamys giyimli IV. Constantinus ayakta ve cepheden betimli, arka yüzünde merkezinde değer işareti M, yukarıda K, sağda tarih, aşağıda officina harfi B ve kesimde darphane kısaltması CON lejantı yer almaktadır. Bir başka farklı tipte olan follis değerindeki sekizinci sikkenin (Bkz.: Kat. No. 90) ön yüzünde askeri giysili ve miğferli imparator ayakta ve cepheden betimi ile imparatorun solunda tarih kırık olduğu için okunamamakta, sağında değer işareti M, değer işaretinin yukarısında haç ve aşağısında officina harfi Є görülmektedir. Arka yüzünde ise merkezde IV. Constantinus, sağında Heraclius ve solunda Tiberius ayakta ve cepheden, khlamys giyimli ve globus tutar pozisyonda betimlenmiştir. Constantinopolis darphanesine ait yarım follis birimindeki sikke de (Bkz.: Kat. No. 91), Heraclius Dönemi ne ait sikke üzerine çift baskı yapılmıştır. Heraclius Dönemi ne ait baskının ön yüzünde merkezde Heraclius, sağında Heraclius Constantinus ve solunda Martina, ayakta ve cepheden betimi ile arka yüzde değer işareti M; solda monogram, ; sağda tarih; aşağıda officina harfi A okunabilmektedir. II. Constans Dönemi ne tarihli baskının ön yüzünde ise lejant bulunmamakla birlikte askeri giyimli İmparator II. Constans ve khlamys giyimli IV. Constantinus ayakta, cepheden betimli, arka yüzünde merkezinde yarım follis değer işareti K, değer işaretinin solunda [A]NN[O] görülmektedir. Çift baskı olması nedeniyle lejantlar karışmış ve okunaksız durumdadır. Aynı darphaneye ait tek decanummium değerindeki sikke örneği de çift baskılıdır (Bkz.: Kat. No. 92). II. Constans a tarihlenen baskının ön yüzünde imparatorun sakallı ve bıyıklı cepheden büstü, arka yüzünde ise merkezde 10 nummi değer işareti I, değer işaretinin solunda tarih, sağında officina işareti A ve kesimde darphane adının kısaltması CON yer almaktadır. Katalogda kondisyonlarının kötü olması nedeniyle hangi imparatora ya da darphaneye ait olduğu teşhis edilemeyen beş sikke mevcuttur (Bkz.: Kat. No ). Söz konusu sikkelerden bir adet follisin Nicomedia darphanesine ait olduğu teşhis edilmesine rağmen ön yüzünün aşınmış olmasından dolayı hangi imparatora ait olduğu teşhis edilememiştir. Bu sikkenin okunabilen lejant yapısının diğer sikke tipolojileriyle karşılaştırılması sonucunda diğer teşhisi yapılamayan yarım follis değerindeki sikke ile birlikte MS 6.-7 yüzyıl aralığına tarihlendirilmiştir (Bkz.: Kat.

84 65 No ). Sonraki teşhisi yapılmayan belirsiz değerdeki sikkenin (Bkz.: Kat. No. 95) ön yüzünde DN IVSTI[ ] lejantı okunmakta ve betim kondisyonunun bozuk olması nedeniyle tanımlanması mümkün olmamıştır. Ön yüz lejantına göre I. Iustinus, I. Iustinianus ya da II. Iustinus ait olması olasılığından dolayı bir imparatora tarihlendirilememiştir. Değeri belirlenemeyen iki adet te Bizans Dönemi sikkesi bulunmaktadır (Bkz.: Kat. No ) Tanımlanamayan Sikkeler Olba antik kentinde yılları arasında tiyatro da yapılan kazılarda ele geçen 12 sikkenin ön ve arka yüz kondisyonlarının oldukça kötü olması nedeniyle tanımlama ve tipolojik sınıflandırılması yapılamamıştır (Bkz.: Kat. No ).

85 66

86 67 5. SONUÇ Arkeolojinin araştırma alanı içerisinde önemli bir tarihi belge niteliği taşıyan sikkeler, diğer arkeolojik bulgularla beraber incelendiği zaman pek çok konuda bilgi aktarırlar. Sikke buluntularının analiz edilerek yorumlanması, bir kentin, devletin ya da uygarlığın sadece ticari ve ekonomik durumunun aydınlatılmasına değil, aynı zamanda dönemin dinsel, askeri, siyasi, sosyal olguları ve yapılanması hakkında kesin bilgiler edinebilmemizi sağlar. Olba kentine ait sikkelerden örnekler özel koleksiyonlarda, kataloglarda yer almakla birlikte; bunların arkeolojik kazı sonucu elde edilen örnekleri henüz tanınmamaktadır. Tezin konusu olan yıllarında Olba kenti tiyatro kazılarında bulunan ve katalogda yer alan Roma ve Bizans Dönemi sikkeleri, kentin yerleşim tarihi hakkında nitelikli bilgiler sunmaktadır. Dağlık Cilicia Bölgesi nin Doğu kesiminin geçirdiği tarihsel süreçler birçok çalışmaya konu olmakla birlikte, halen arkeolojik veriler bakımından kısıtlı sayılabilecek evreleri tespit edilebilmiştir. Olba kentine dair en erken sikkeler ile mimari, seramik, cam ve epigrafik kanıtlar ışığında en erken arkeolojik ve tarihsel bilgilerin Geç Hellenistik ve Erken Roma İmparatorluk Dönemi ne dayandığı bilinmektedir. Daha önce özel kataloglarda yayınlanmış olan, Zeus un tahtı ve şimşek demeti betimlerinin yer aldığı kente dair en erken Olba bronz sikkesi MÖ 1. yüzyıla tarihlenmektedir 225. Sözü edilen bu bronz sikke üzerinde yer alan ΟΛΒΕΩΝ yazıtı ile daha MÖ 1. yüzyılda Olba kenti halkından bahsedilmektedir (Bkz.: Resim 3.3). Bu diğer arkeolojik verilerle de doğrulandığı gibi, Olba daki kentsel yaşamı yansıtan bir kanıt olarak değerlendirilmelidir. 225 Hill, 1899, 203; Hill, G.F. (1900). Catalogue of the Greek coins in the British Museum, Catalogue of the Greek coins of Lycaonia, Isauria, and Cilicia. (First edition). London: The Trustees. BMC Cilicia, lii, 199; Staffieri, G. M. (1978). La monetazione di Olba nella Cilicia Trachea. Lugano: Quaderni Ticinesi, di numismatica e antichità classiche, Quaderno monografico, 11; Staffieri, 1987, 233; Von Aulock, H. (1966). Sylloge Nummorum Graecorum Deutschland. Sammlung von Aulock. 13. Heft: Kilikien Berlin: Verlag Gebr. Mann. SNG Aulock, Kililien, No

87 68 Hellenistik Dönem de Zeus Olbios kült merkezine en yakın konumda yer alan Olba akropolisi az sayıda nüfusa sahip polygonal surla çevrili bir kale yerleşimi özelliği taşımaktadır 226. Akropolis in çevresinde yer alan polygonal yapı tekniğindeki sur ve kulelerin, bölgede Hellenistik Dönem savunma ağının bir parçası olarak inşa edilmiş olduğu da önerilmektedir 227. Ayrıca Hellenistik Dönem de Cilicia Bölgesi ne hâkim olmak amacıyla yaşanan askeri ve siyasi kargaşa ortamı nedeniyle bölgede yer alan yerleşimlerin, savunma ağının bir parçası niteliğinde askeri amaçlı kullanımı söz konusudur 228. Olba yılları arasında gerçekleştirilen tiyatro kazılarında ele geçirilen sikke buluntularının arasında Hellenistik Dönem e ait örneklerin yer almaması, tez kapsamında incelenen sikke gruplarının oluşturulmasında belirleyici olmuştur. Bu bağlamda, Olba da ele geçen Roma şehir sikkeleri, Roma İmparatorluk sikkeleri ve Bizans sikkeleri incelenmiştir. Roma nın MÖ 1. yüzyılda korsanlık faaliyetlerine karşı verdiği mücadeleler sonucunda, Cilicia Bölgesi nde Roma varlığı ve etkisi hissedilmeye başlar. Roma etkilerinin bölgeye girmesi sonucunda Olba kent kimliği kazanmaya başlar. Cilicia korsanları ile başlayan mücadele MÖ 67/64 yılında Pompeius un korsanlık sorunu çözmesiyle birlikte İsauria yı içine alan Cilicia Eyaleti oluşturulmasıyla tüm Cilicia Bölgesi Roma egemenliği altına girer 229. Olba Tapınak Devletinin yönetimi MS 10 yılından itibaren Teukros oğlu Aias ile devam eder 230. Ayrıca büyük rahip Aias, dönemine ait sikkelerde Kennatis ve Lalassis in Toparch ı olarak addedilmektedir 231. Aias yönetiminde Tapınak Devleti, özerkliğini korumasına rağmen, Roma hakimiyetinin ve kültürünün etkisinin oldukça güçlü olduğu, söz 226 Erten, 2003a, 188; Erten, 2003b, 145 vd.;erten ve Özyıldırım, 2008, 53, 54; Erten, 2009, Erten, 2009, 77; Hellenistik Dönem kule ve savunma sistemleri için bkz: Durugönül, 1998a. 228 Aydınoğlu, 2004, 175 vd.; Aydınoğlu, 2005a, 167 vd.; Akalın, A. G. (2005). Antik Grek Yerleşim Tipleri, Kavramlar ve Tartışmalar. Olba, (XII), MacKay, 1968, 93-96; Arslan, M. (2003). İ.Ö. 188 Yılından İ.Ö. 67 Yılına Kadar Lykia, Pamphylia ve Kilikia Trakheia Sahillerindeki Korsanlık Faaliyetleri: Nedenleri ve Sonuçları. Adalya, (VI), MacKay, 1968, 100; Hild und Hellenkemper, 1990, Durugönül, S. (1999b). Hellenistik Dönemde Olba Territorium u. E.E. Schneider (Ed.). Elaiussa Sebaste I: Campagne Di Scavo Roma: L'Erma di Bretschneider, 364; Hill, 1900, lii, 119, 120; Staffieri, 1978, 11-13, No: 2-9; Staffieri, G. M. (1994). La monetazione di Olba e di Diocaesarea in Cilicia, Addenda et corrigenda II. Numismatica e Antichità Classiche, (23), 237, No: 27; SNG Aulock, Kilikien, No: ; SNG France 2, Cilicie, No:

88 69 konusu döneme ait sikkeler üzerinde yer alan Roma imparator portrelerinin varlığı ile anlaşılmaktadır 232. İmparator Tiberius, MS 17 yılında Küçük Asia eyaletlerini yeniden düzenlemesi sonucunda Teukros oğlu Aias dan sonra Roma soyundan olan Pontus kralı Marcus Antonius Polemon u Olba rahip kralı olarak atar. Böylelikle M. Antonius Polemo portrelerinin yer aldığı sikkelerden de anlaşıldığı üzere yerel Teukros hanedanlık yönetimine ve egemenliğine son verilir 233. Tiberus Dönemi nde sözü edilen bu düzenlemelerle birlikte Zeus Olbios kutsal alanında ve bölgede görülen Erken Roma yapıları ile imar faaliyetlerinin de başladığı bilinmektedir. MS 17 yılında Tapınak Devleti nin başkenti Diocaesarea olarak adlandırarak yeniden kurulur 234. Yeniden yapılandırılan Olba Tapınak Devleti nin başkenti, Hellenistik Dönem de olduğu gibi Roma Dönemi nde de sivil yerleşim barındırmayarak dini ve yönetsel bir merkez olma özelliğini koruduğu görülür 235. Öte yandan, Hellenistik Dönem de de Zeus Olbios kült merkezine en yakın merkez olan Olba (Uğuralanı), Roma Dönemi nde de gelişen sivil yerleşim merkezi olarak önemini korur. Cilicia Bölgesi ne önem verdiği bilinen İmparator Cladius, bölgede sınır değişiklikleri yaparak, MS 41 yılında Cilicia nın batısını ve dolayısıyla Olba Tapınak Devleti ni Pontus Kralı Marcus Antonius Polemo nun vassal krallığının idaresine verir 236. M. Antonius Polemo Dönemi ne ait Nero ve Galba portelerinin yer aldığı sikkelerin darp edilmiş olması da bu durumu kanıtlamaktadır 237. İmparator Vespasianus, imparatorluğun doğusunda yeniden düzenlemeye giderek, 232 Durugönül, 1995b, 78; Durugönül, 1999b, 364; Hill, 1900, ; Staffieri, 1978, 13-19, No: 10-28; SNG Aulock, Kilikien, No: ; SNG France 2, Cilicie, No: MacKay, 1968, 109 vd.; Hill, 1900, liii, 123, 124, No: 18-20; SNG France 2, Cilicie, No: ; Staffieri, 1978, No: 29-34; SNG Aulock, Kilikien, No: Sayar, 2009, Durugönül, 1999b, Akşit, 1985, 87 vd., 95; Hild und Hellenkemper, 1990, 33; Söğüt, B. (2001). Kilikya Bölgesindeki Roma İmparatorluk Çağı Tapınakları, İmparator Claudius Dönemi Tapınakları. É. Jean, A. M. Dinçol et S. Durugönül. (Édités). La Cilicie: Espaces et Pouvoirs Locaux, (2 e millénaire av. J.-C.-4 e siècle ap. J.-C.), Actes de la Tabla Ronde Internationale, D İstanbul, 2 5 Novembre 1999 / Kilikia: Mekanlar ve Yerel Güçler, (M.Ö. 2. binyıl-m.s. 4. Yüzyıl), Uluslararası Yuvarlak Masa Toplantısı Bildirileri, İstanbul, 2-5 Kasım Varia Anatolica, XIII. İstanbul: İnstitut Français D etudes Anatoliennes Georges Dumezil, SNG France 2, Cilicie, No: ; Staffieri, 1978, No: 35, 37.

89 70 eyaletlerin sınırlarında değişiklik yapar 238. MS. 72 yılında Cilicia daki Roma ya bağlı kralların yönetimine son verir 239. Böylelikle Olba Tapınak Devleti özerkliğini kaybeder 240. Vespasianus, Dağlık ve Ovalık Cilicia yı birleştirmek üzere Cilicia Eyaleti ni yeniden kurar. Bölgede imar faaliyetlerinde bulunan İmparator Vespasianus, Olba ile Cilicia nın kıyı kesimi ile ulaşımı sağlayan yol ağını yaptırdığı, Olba-Diocaesarea arasında bulunan İS 75/76 yıllarına ait miltaşı ile arkeolojik olarak kanıtlanmaktadır 241. Ancak Polemon Dönemi ile Hadrianus Dönemi (MS ) arasında Olba nın etnikonu sikkeler üzerinde görülmemektedir. Söz konusu dönemde bölgede bazı sorunların olduğu Olba nın da bundan etkilendiği anlaşılmaktadır 242. Rahip Krallık yönetiminin son bularak Roma merkezi otoritesinin bölgede etkin olması sonrasında MS yüzyıllarda bölgenin ve Olba nın yeni bir yapılanma evresine girdiği ve bayındırlık hizmetlerinin yoğunlaştığı görülür. Kıyıdaki ve içteki dağlık kesimde Roma yerleşimlerine özgü yeni yapım etkinliklerine yer verilir; özellikle gelişkin hidrolik sistemler kurulur. Olba nymphaeum, çeşme, su kemeri gibi Roma kültür unsurları ile bezenen bir merkez haline getirilerek, kültürel, sosyal kurumları ve yapıları ile Roma kent kimliği kazanır. Bu durumun yansımasını Hadrianus Dönemi nden (MS ) Caracalla Dönemi ne (MS ) kadar ΟΛΒΕΩΝ etnikonunu taşıyan Roma şehir sikkelerinin basılmasından da anlaşılmaktadır 243. MS 2. yüzyıl sonu ve 3. yüzyıl başında, Olba da da bölgedeki yapılanma ile eş zamanlı olarak ana rotalar arası bağlantıyı sağlayan yolların yapımının da hızlandığı görülür. Olba Bölgesi nde, Septimius Severus Dönemi nde yol yapım etkinliğinin güzel bir kanıtı, Olba-Diocaesarea yol hattında Ramsay tarafından bulunan Septimius Severus Dönemi ne tarihlendirilen miltaşıdır Ayrıca kentin nymphaeum u, kendisine bağlı bulunan kentin hidrolik sistemi ve aquaeductus u üzerinde yer alan yazıt ile Septimius Severus Dönemi ne 238 Akşit, 1985, 145, Akşit, 1985, Hild und Hellenkemper, 1990, Aydınoğlu, 1998,140; Sayar, 2009, Hill, 1900, liii. 243 Hill, 1900, , No: 21-31; Staffieri, 1978, 24-29, No: 44-62; Staffieri, 1987: , No: 46-61; Staffieri, 1994, , No: MacKay, 1968, 117; Aydınoğlu, 1998, 140; Erten, 2009, 83.

90 71 tarihlenmektedir 245. Söz konusu dönem Olba kenti tiyatro kazılarında bulunan ve katalogda MS 2. yüzyıla tarihlenen Antoninus Pius ve Marcus Aurelius un ΟΛΒΕΩΝ etnikonunu taşıyan Roma İmparatorluk Dönemi Olba şehir sikkeleri ile temsil edilmektedir (Bkz: Kat. No. 1-3). Bu sikkeler Roma İmparatorluk Dönemi geleneğine uygun olarak Olba nın da kent sikkeleri darp eden bir yerleşim merkezi olduğunu kanıtlamakta; aynı zamanda Diocaesarea dan bağımsız olarak da kentin varlığını ve kimliğini kanıtlamaktadır. Hadrianus Dönemi nde Cilicia yı yeniden düzenleyen ve İsauria ile Lycaonia nın güney kesimlerini de içine alacak şekilde Cilicia Eyaleti ni genişleten yeni yapılanmanın Antoninus Pius Dönemi nde hayata geçirildiği bilinmektedir. Antoninus Pius un imparator olmasından sonra Hadrianus un diğer kararları ve uygulamalarında olduğu gibi Cilicia nın yeniden yapılandırılması konusundaki düzenlemeyi hiçbir değişiklik yapmadan uygulamaya devam ettiği görülmektedir. Ayrıca Doğu Akdeniz liman şehirlerinin Hadrianus ve Antoninus Pius Dönemleri nde Roma İmparatorluğu ile Part Krallığı arasında yükselen gerilim nedeniyle sistemli bir şekilde imarı planlanmış ve bu imar planı doğrultusunda liman şehirleri Roma dan yardım almıştır 246. Anadolu nun Batı ve Güneybatı bölgelerinde Hadrianus Dönemi ndeki imar faaliyetlerinin, Antoninus Pius Dönemi nde de çoğunluğu deprem hasarlarının giderilmesi ve yenilemeye yönelik inşaa çalışmaları olan faaliyetlerin aynı şekilde sürdüğü görülür. Öte yandan Toros Dağları nın güneyinde MS 2. yüzyılın ikinci ve üçüncü çeyreğinde özellikle liman şehirlerinde imar faaliyetlerinin arttığı gözlenmektedir. Dağlık Cilicia Bölgesi nde Adanda, Iotape ve Kestros ta bulunan Antoninus Pius un onurlandırıldığı yazıtların da bu imar faaliyetleriyle bağlantılı olduğu düşünülmektedir. Bunlara ek olarak Kelenderis kazılarında ele geçen Antoninus Pius tarafından Kelenderis te yaptırılmış olan bir hamamın yapımı ile ilgili yazıt ise MS 140/141 yılına tarihlendirilmektedir. Bu yazıtta bahsedilen hamamın, MS 2. yüzyılın ortalarında ilk kez yaptırıldığı ya da tamir ettirildiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Doğu Akdeniz 245 Hicks, 1891, 169, 170; Bent, 1891, 222; Keil und Wilhelm, 1931, 82 vd.; MacKay, 1968, 118; Erten, 2003a, 186; Erten, Özyıldırım ve Akçay, 2012a, Hadrianus ve Antoninus Pius Dönemleri nde Doğu Akdeniz liman şehirlerinin imarı konusunda ayrıntılı bilgi için bkz.: Gebhardt, A. (2002). Imperiale Politik und provinziale Entwicklung: Untersuchungen zum Verhältnis von Kaiser, Heer und Städten im Syrien der vorseverischen Zeit. Klio: Beiträge zur alten Geschichte, neue Folge Band 4. Berlin: Oldenbourg Akademie verlag, 162 vd.

91 72 liman şehirlerinden biri olan Kelenderis in, Hadrianus ve Antoninus Pius un liman şehirlerinin imarı planı çerçevesinde Roma dan yardım aldığı anlaşılmaktadır 247. Öyle görülüyor ki Antoninus Pius Dönemi nde şehirlere yapılan yardımlar ve imar faaliyetleri ile Roma İmparatorluğu Dağlık Cilicia Bölgesi nde etkin bir politika yürütmekteydi. Olba kenti tiyatro kazılarında ele geçirilen sikkeler arasında, komşu bölge Pamphylia kentlerinden Side (Bkz.: Kat. No. 5) bir sikke ile temsil edilmektedir. Antoninus Pius Dönemi ne ait Side sikkesinin Olba ya gelişi, insanlar arasındaki (Olba ya/olba dan seyahat etmiş birinin) sosyal ve kültürel ilişkileri ya da ufak alışverişi ile açıklanabilir. Aynı zamanda kentin farklı coğrafyalarla da sözü edildiği şekilde ilişkilerinin bulunabileceğini gösteren Side örneği önemlidir. Öte yandan Side sikkesinin ticari bir ilişki sonucunda Olba ya gelmiş olduğu önerisini destekleyecek yeterli arkeolojik veri bulunmadığından ticari ilişkiler hakkında genellemelere varmak mümkün değildir. Doğu Pamphylia Bölgesi ve Cilicia Bölgesi arasında Hellenistik Dönem den beri ilişkilerin var olduğuna antik kaynaklar ve arkeolojik veriler sonucunda ulaşılabilmektedir. Side ve Perge kazılarında çoğunluğu Batı Dağlık Cilicia kentlerine ait olan Cilicia sikke buluntuları ile Syedra da Pamphylia tipi Amphora kulp parçalarının ele geçmiş olması ticari ilişkilerin daha çok Batı Dağlık Cilicia kesimiyle gerçekleştiğini gösteren önemli arkeolojik bulgulardır 248. Ayrıca Mısır da bulunan papirüslerden, Korakesion şarabı dolu amphoraların Mısır Arsinoe sine Pamphylia Bölgesi nden ihraç edildiği de bilinmektedir. Strabon un kayıtlarında da önemli bir liman kenti olan Side nin gemi yapımı için ihtiyaç duyduğu keresteyi Batı Cilicia dan karşılamış olduğunu, Cilicialıların tersanelerini kullandıklarını ve önemli ticaret merkezi olan Side de korsanların esir ticareti yaptıkları söylenmektedir Dağlık Cilicia da bulunan Antoninus Pius ile ilgili yazıtlar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.: Sayar, 2013, Side kazıları sikke buluntuları arasında henüz Olba kentine ait sikke buluntusu ele geçirilmemiştir. Değerli hocam Doç Dr. Ahmet Tolga Tek ile gerçekleşen kişisel görüşmelerde söz konusu bilgiyi vermiştir: Ahmet Tolga Tek, kişisel görüşme, 2 Ocak 2014; yılları Side kazıları sikke buluntuları için bkz.: Atlan, 1976, 53-55, Kat. No ; Perge kazıları sikke buluntuları için bkz.: Şen, 2004, 32, Kat. No. H115, 53, Kat. No. K33; Erol, 2005, 10, Kat. No. 17; Batı Cilicia ve Doğu Pamphylia ilişkileri için bkz.: Demirtop, 2009, Strabon, Geografika, XIV, III.2, XIV, V.3.

92 73 Tüm bu kanıtlar ışığında ve Side kenti kazılarında ele geçirilen Cilicia sikkelerinin çoğunluğunun Batı Dağlık Cilicia kentlerine ait olduğu düşünüldüğünde söz konusu tiçari ilişkinin Doğu Pamphylia ile Batı Dağlık Cilicia kentleri arasında yoğun olduğu anlaşılmaktadır. Diğer yandan Doğu ve Orta Dağlık Cilicia ile Pamphylia ilişkisine dair Nagidos, Kelenderis ve Olba tiyatro kazılarında bulunan az sayıdaki Side sikkeleri dışında başka bir arkeolojik kanıt henüz bulunmamaktadır. Sözü edilen bu sikkeler, eldeki verilere göre bölge veya kentler arasındaki tiçari bir ilişkiyle değil insanlar arasındaki kültürel ilişki ya da o dönemde seyahat eden bir kişinin ufak alışverişi ile açıklanabilir. Ayrıca katalogda yer alan bir adet Cilicia Bölgesi kentlerinden Tarsos a ait Traianus Decius sikkesi ve Olba da saptanan sonraki dönemlere ait Tarsos sikkeleri de, Cilicia Koinon unun merkezi olan Tarsos ile Olba arasında her dönemde ilişkilerin var olabileceğini ortaya koymaktadır 250 (Bkz.: Çizelge 4.1; Kat. No. 4). Roma İmparatorluk Dönemi içinde Cilicia Bölgesi nin sikke basan, her dönem içinde önemli merkezlerinden biri olan yarı otonom Tarsos dan bir sikkenin, yine bir Cilicia merkezi olan Olba da bulunması doğaldır. Cilicia Eyaleti nin askeri, ticari ve sosyo-kültürel açıdan önemli bir merkezi sayılan, aynı zamanda eyaletin başkenti de olan Tarsos ile Olba kenti arasında ilişkilerin birçok alanda mevcut olması gerektir. MS 3. yüzyılın ortalarından itibaren Cilicia Bölgesi, Parth lara karşı düzenlenen askeri seferler için geçiş noktası olur 251. Katalogda yer alan Roma İmparatorluk sikkeleri de bu durumu destekler niteliktedir. Özellikle Roma darbı C. Iulius Verus Maximus un Caesarlık Dönemi ne ait sikkenin Olba kentinde ele geçmiş olması önemlidir. Roma İmparatorluk Dönemi ile özellikle Septimius Severus gibi Roma İmparatorlarının doğu seferleri için bölgeye gelmesi, mimari yapılanmanın ve 250 Değerli hocam Prof. Dr. A. Emel Erten ile gerçekleşen kişisel görüşmelerde Olba da sonraki dönemlere ait Tarsos sikkelerinin ele geçirildiği bilgisini vermiştir: A. Emel Erten, kişisel görüşme, 9 Ocak Hild und Hellenkemper, 1990, 33; Lieu and Dodgeon, 2005, 14 vd.;dignas and Winter, 2007, 9 vd.; Kaçar, 2009, 7-20; Kaçar, 2012,

93 74 yatırımların İS yüzyıllar arasında yoğunlaşmasının nedeni olarak gösterilir 252. Roma İmparatorluğu ekonomisinde MS 3. yüzyılda yaşanan çöküş, merkezi yönetiminin zayıflaması ile iç karışıklıklar ve isyanlar vuku bulmuştur. Böylelikle MS 3. yüzyılın ikinci yarısından sonra bir kargaşa ortamı ortaya çıkmıştır 253. Bahsi geçen ekonomik kriz ve bölgede vuku bulan Isaurialı ların isyanları ile birlikte MS 260 yılında Selinus, Anemurion, Elaiussa Sebaste ve Korykos unda aralarında bulunduğu Cilicia kentlerini, Part ların işgal ve talan etmesi, Kelenderis ve Elaiussa Sebaste kentlerinde olduğu gibi bölgeyi de olumsuz yönde etkilemiştir. Sözü edilen siyasi istikrarsızlığın yaşandığı bu dönemde Elaiussa Sebaste de yeni yapılanmayla karşılaşılmadığı ve kentteki hareketliliğin durduğu gözlenmektedir. Ayrıca Kelenderis de de MS 3. yüzyılın ikinci çeyreğine ait seramik buluntularının çok az sayıda elegeçirilmiş olması bölge kentlerinin dönemin istikararsız siyasi ortamından etkilendiğini göstermektedir 254. Elaiussa Sebaste ve Kelenderis kentlerindeki kazılarda ele geçirilen sikke buluntularının da dağılımı incelendiğinde bu durumu destekler nitelikte olduğu gözlenir. Elaiussa Sebaste ve Kelenderis kazılarında, MS 3. yüzyıl sikke buluntularının az sayıda olduğu ve Olba Tiyatro kazılarında bulunan sikkelerin dağılımı ile paralel bir eğilim gösterdiği görülür 255 (Bkz.: Şekil 4.3; Şekil 4.10). Aynı dönemde Olba kentinin ne şekilde etkilendiği konusunda diğer arkeolojik veriler ise henüz bulunmamaktadır. Öte yandan Olba nın stratejik konumu düşünüldüğünde ve Dağlık Cilicia kıyı kentleri ile olan ilişkileri bağlamında değerlendirildiğinde kesin olmamakla birlikte istikrarsız siyasi ortamdan etkilenmiş olduğu düşüncesi olasıdır. Olba Tiyatro kazılarında ele geçirilen Roma sikkelerini değerlendirdiğimizde 3. yüzyılı temsil eden sikke sayısının da oldukça az olduğu göze çarpmaktadır. Aynı 252 Sayar, M. H. (1999). Antik Kilikya da Şehirleşme. XII. Türk Tarih Kongresi: Ankara, Eylül 1994, Kongreye Sunulan Bildiriler, 1(XII), 212, 213; Özyıldırım, 2003, Mitchell, 1987a, 259; Haldon, 2007, 39 vd.; İznik, 2009, 44 vd.; İznik, 2011, 100, Magie, D. (1950). Roman Rule İn Asia Minor, to the End of the Third Century After Christ, Vol. I. (First Edition). Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 707, 708; Sayar, 1999, 215, 216; Tekocak, 2006, 91; Topdal, E. (2007). Kilikia Eyaleti: Kentler ve Roma Yönetimi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 88; Schneider, 2008, 17; Gençler, 2009, 10, Schneider, 2008, 170, 171; Elaiussa Sebaste Roma agorası sikke buluntuları için bkz.: Polosa, A. (2010). The Coins. E. E. Schneider. (a cura di). Elaiussa Sebaste III/ L agora Romana. İstanbul: Ege Yayınları, 164 vd.; 2008 yılı Kelenderis agora bazilikası kazısı Geç Antikçağ sikke buluntularının dağılımı için bkz.: Oyarçin, K. (2010) Yılı Kelenderis Agora Bazilikası Kazısında Bulunan Geç Antik Çağ (M.S. 3.-M.S. 7.) Sikkeleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya,

94 75 zamanda katalogda Roma İmparatorluğunun ilk 300 yılına ait sikke sayısının da az olması, Olba kentinin mimaride izlediğimiz gelişimini imparatorluğun az sayıdaki yüzyıl sikke buluntularına yansımadığı anlaşılmaktadır (Bkz.: Şekil 4.3; Şekil 4.4). Roma İmparatorluğu genelinde diğer bir önemli nokta ise MS 225 ten I. Constantinus Dönemi ne kadar olan süreçte kentlerde, sur inşası haricinde kamu binalarında belirgin bir azalma görülmektedir. Kentlerdeki seçkinler sınıfı, kendi mevkilerini, yaptıkları hayırseverlikle sergilemekte ve mevkilerini hak ettiklerini kanıtlamak için kentlerine bağışlar yoluyla katkıda bulunmaktaydılar 256. Diocletianus ve I. Constantinus Dönemi nde devlet hizmetinde çalışanların kentin yükümlülüklerinden ömür boyu muaf tutulması konusunda kararlı adımların atılması ile birlikte kentin zenginleri devlet görevlisi olmak kaydıyla kentleriyle ilgili harcamalardan kaçmaya başlamıştır. Kentlerde imar faaliyetlerinde önemli bir unsur olan hayırseverlik tutumu da ya iflas etmiş ya da yoksul halkın destekçisi Kilise ve Hıristiyan cemaatlerine kaymıştır 257. Dolayısı ile Olba kentinde de imar etkinliğinin azalması ve bölgede 4. yüzyıl ile ilgili verilerin kısıtlı olmasının diğer bir nedeni olarak açıklanan durumla alakalı olduğu önerilebilir. Aynı zamanda I. Constantinus un 313 yılında çıkardığı hoşgörü fermanı ile Hıristiyan inancı yasal ve Roma merkezi yönetimi tarafından desteklenir nitelik taşımaya başlamıştır 258. Roma İmparatorluğunun Hıristiyanlığı kabul etmesi, kilise ve ruhban sınıflara ayrıcalıklar tanıması sonraki dönemlerde Cilicia Bölgesi ve Olba kentinin gelişimi açısından önemlidir 259. Yeni bir din olarak Hıristiyanlığın etkinliğinin artması, bu yeni inanç sisteminin kural ve ritüellerinin Roma ya bağlı Doğu Akdeniz kentlerinin yaşam tarzına eklenmesi ile birlikte bölge kentlerinde değişim yaşanır. Olba nın da MS 4. yüzyılda bir Hıristiyanlık piskoposluk merkezi olarak kabul gördüğü, 256 Pompeiopolis kentinden, MS 3. yüzyıla tarihlenen bir yazıtta, kentin seçkinlerinden birinin surların yapımı için bağışta bulunduğu bilinmektedir. Bkz.: Sayar, M. H. (1995). Kilikia da Epigrafi ve Tarihi Coğrafya Araştırmaları XII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (XII), 53; Syedra antik kenti kazılarında ele geçen MS 2. Yüzyıl sonu ve 3. Yüzyılın ilk çeyreğine tarihlenmekte olan yazıtlarda, kentin imarına katkıda bulunmuş ya da başka bir şekilde yarar sağlamış Syedralılar onurlandırılmıştır Bkz.: Sayar, M. H. (1998). Kilikia da Epigrafi ve Tarihi-Coğrafya Araştırmaları XV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1(XV), Howgego, 2013, 171, Kaçar, 2013, Gregory, 2011, 59; Çakmak, 2011, 173 vd.

95 76 arkeolojik bulguların yanı sıra yazılı belgelerle de söz konusu değişimi yaşadığı anlaşılmaktadır 260. Ammianus Marcellinus, 4. yüzyıl ile başlayan süreçte Isaurialı isyancılarla mücadele için Seleucia ad Calycadnum da askeri bir garnizon bulundurulduğunu aktarmaktadır 261. Aynı zamanda Cilicia Bölgesi stratejik ve jeopolitik konumundan dolayı MS 359 yılında Roma ve Sasani mücadelelerinde önemli geçiş bölgesiydi. MS 361 yılında II. Constantinus, başarısız olan Mezopotamia seferinden sonra Cilicia Bölgesi üzerinden geri çekilmiş ve Mopsukrenai kentinde ölmüştür 262. Ancak aynı yüzyılda Olba kenti ile ilgili arkeolojik verilerin kısıtlı olmasına karşın 4. yüzyıla tarihlenen Olba kentine ait Roma imparatorluk sikkelerinin sayısında ise astronomik bir artış olduğu da görülür. 3. yüzyılda ortaya çıkan ekonomik kriz, aynı yüzyılın sonunda İmparator Diocletianus un bir dizi ekonomik reformu ile krizin önüne geçilmeye çalışılmış, ancak ekonomideki bazı düzenlemeleri tam olarak başarılı olamamıştı. Elbette ki imparatorluk ekonomisini az da olsa düzeltmiş olmalıydı. Bu reformu tamamlayıcı nitelikte olan asıl reform ise I. Constantinus un gerçekleştirdiği düzenlemelerle olmuştur. Fakat 4. yüzyıldan itibaren Olba kentinde Roma imparatorluk sikkelerinin belirgin artışının nedeni I. Constantinus un ve sonraki haleflerinin uyguladığı para politikasında yatmaktadır. Şöyle ki vergi olarak değerli madenleri toplayıp, bakır birimleri çok fazla sayıda tedavüle sokmalarından kaynaklandığını göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Katalogda en fazla sikkenin ise I. Constantinus ve II. Constantius a ait olması dikkat çekmektedir (Bkz.: Çizelge 4.2; Şekil 4.3; Şekil 4.4). Olba kenti tiyatro kazılarındaki sikke buluntularının MS 324 yılı darplarından itibaren yoğunlaşması söz konusu para sisteminin imparatorluk genelinde benimsendiğini ve geçerli olduğunu da simgeler 263. Ancak İmparatorluk ekonomisine büyük bir yansıması olmasa da Constantinus ve ardılları için istikrar sağlayan bir para sistemi olması bakımından da önemlidir. Ayrıca bu para 260 Özyıldırım, 2003, ; Özyıldırım, 2009, 66-70; Özyıldırım, 2012, ; Özyıldırım, M. (2013). Olba Manastırı: 2012 Yılı Kazı Sonuçları ve Merkez Mekânlar Üzerine Düşünceler. Seleucia ad Calycadnum, (III), ; Erten, E. (2013). Olba Kazılarından Küçük Buluntular. Seleucia ad Calycadnum, (III), 102 vd. 261 Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum Libri Qui Supersunt, XIV, 2. 14; Lenski, 1999a, Hild und Hellenkemper, 1990, Roma İmparatorluk Dönemi sikke yoğunlukları için. Bkz.: Çizelge 4.2; Şekil 4.3; Şekil 4.4.

96 77 reformundan itibaren kazılardaki sikke buluntu yoğunluğunun artması, yerel ekonominin ihtiyacı olan küçük birimler ve bu birimlerle büyük birimlerin düzenli bir değişim döngüsü içerisinde olduğunu göstererek yeni birimlerin tedavüle ulaşmasını simgeler 264. Geç Roma Dönemi bronz sikkelerinin, MS 5. yüzyılda maden kalitelerinin düşmesi ve ebatlarının git gide küçülmesi, yani üretim kalitesinin düşmesi çoğu zaman tanımlamalara olanak sağlamamaktadır. Olba tiyatro kazılarında MS 5. yüzyıla ait tanımlanabilen sikke buluntularının sayısının az olması da bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. MS 5. yüzyılın ilk sekiz yılı içine tarihlenen Arcadius a ait sikke ve aynı yüzyılın son çeyreğine tarihli olan Zeno ya ait sikke ile birlikte iki sikke tanımlanabilmiştir (Bkz.: Kat. No. 33, 34; Çizelge 4.2; Şekil 4.4). Bu durumla birlikte teşhis edilemeyen Roma sikkelerinin de anolojik ve tipolojik değerlendirmeler sonucunda kesin olmamakla birlikte MS yüzyıla ait olduğunu düşünmek olasıdır. Anastasius un MS 498 yılı sikke reformuna kadar olan sikkelerin tanımlanamaz halde olması çoğunlukla kazı buluntusu değerlendirmelerinde göz ardı edilmelerine neden olmaktadır. MS yılları arasına tarihlenen reform öncesi bu sikkelerin tanımlanma zorluğu, sikkelerde MS 5. yüzyıl için uzun bir boşluğa yol açmıştır 265. Ancak bu durumun tam tersi, MS 5. yüzyılda bölgede ve Olba da inşaat faaliyetlerinin yaşandığı bilinmektedir. Öte yandan Arcadius ve sonraki imparatorlar II. Theodosius (MS ) ile Marcianus a (MS ) ait sikkelerin Kelenderis kazılarında bulunmuş olması MS 5. yüzyılda sanıldığı gibi bir boşluk olmadığını, sadece sikkelerde tanımalama problemi yaşandığını gösteren önemli bir örnektir 266. Olba kazıları sırasında ele 264 Akşit, 1985, 567, 568; Tek, 1996, 130; Baydur, 1998, ; Ostrogorsky, 2011, 38; Constantinus un sikke reformu ve darphane organizasyonları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.: RIC VII, Tek, 1996, 36, 151; Tek, 2002, 187, 192; Elaiussa Sebaste kazılarında bulunan sikkelerin dağılımı için bkz.: Tekin, O. (2003). Catalogue of the Excavation coins found in the campaigns of 1998 and E. E. Schneider. (a cura di). Elaiussa Sebaste II, Un porto tra Oriente e Occidente. Roma: L erma, di Bretschneider, ; Polosa, A. (2003a). Addendum ai rinvenimenti monetali delle campagne : ripostiglio di frazioni di bronzo. E. E. Schneider. (a cura di). Elaiussa Sebaste II, Un porto tra Oriente e Occidente. Roma: L erma, di Bretschneide, ; Polosa, A. (2003b). Monete dalle campagne di scavo E. E. Schneider. (a cura di). Elaiussa Sebaste II, Un porto tra Oriente e Occidente. Roma: L erma, di Bretschneide, ; Polosa, 2010, ; Kelenderis Agora Bazilikası kazısında bulunan Geç Antik Çağ sikkelerinin dağılımı için bkz.: Oyarçin, 2010, 91, 92, Tablo 1, Grafik Oyarçin, 2010, 32.

97 78 geçen sikke buluntuları dışındaki diğer küçük buluntular da, MS 5. yüzyılda kentteki koşullar ve yaşam tarzı ile ilgili bilgi vermektedir 267. Özellikle 5. yüzyıl ortalarında Isauria isyanlarının son bulması ile Cilicia ve Isauria Bölgeleri nde kırsal yerleşimlerde yoğun bir üretim ve kilise yapılanmasının başladığı görülür 268. Isaurialı olan İmparator Zeno nun bölgeye verdiği önem nedeniyle, egemenlik sürdüğü dönem boyunca Cilicia ve Isauria Bölgesi nde çok sayıda kilise ve manastır inşa edilir ya da onarımı yapılır 269. İki yıl boyunca sığındığı Olba kentine, bölgede ve diğer kentlerde yaptığı gibi kiliselerin inşasını finanse etmiş ya da yaptırmış olmalıdır 270. Olba akropolisinin kuzeybatısında Roma İmparatorluk Dönemi kent merkezinde 5. yüzyıla ait bazilikal planlı büyük bir kilise bulunmaktadır 271. Cilicia Bölgesi nde bulunan Korykos, Kanytelleis, Diocaesarea ve Olba gibi kırsal yerleşimlerde çok sayıda kilise yapısının da yüzyıla ait olduğu bilinmektedir 272. Ayrıca ilk yapımı İmparator Zeno ile ilişkili olduğu önerilen, Olba akropolisinin doğusundaki vadide yer alan manastır, kentte yer alan en önemli dinsel yapılar grubudur 273. Toplamda Erken Hıristiyanlık Dönemi ne ait sekiz kilise bulunur. Mağara Kilise haricinde söz edilen kiliseler, yüzyıllara tarihlenmekte olup Olba kentinin Hıristiyan kent dönüşümünü sergilemektedir 274. Anastasius un MS 498 yılında gerçekleştirdiği sikke reformu ile Erken Bizans Dönemi sikkeleri ve yeni bakır birimler ortaya çıkmıştır. Olba tiyatro kazılarında ele geçirilen tamamı bronz Erken Bizans Dönemi sikkeleri 6. ve 7. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Ancak buluntular arasında Anastasius un reform paraları bulunmamaktadır. Reformun ilk yıllarında Olba gibi kırsal kesimde yer alan küçük yerleşimlere Anastasius a ait yeni reform paraları ulaşamamış olmalıdır. Erken Bizans Dönemi sikkeleri arasında 7. yüzyıla ait sikke buluntuları özellikle Heraclius Dönemi ile birlikte yoğun olarak karşımıza çıkmaktadır. Söz konusu bu sayısal 267 Erten, 2013, 101 vd. 268 Çakmak, 2010a, Özyıldırım ve Ünalan, 2011, 158; Kosinski, 2010, 636, Özyıldırım, 2012, Keil und Wilhelm, 1931, 86, 87; S. Hill, 1996, 250; Erten, 2007, 149; Özyıldırım, 2009, 68; Özyıldırım, 2012, S. Hill, 1996, 51-54; Çakmak, 2011, Özyıldırım ve Ünalan, 2011, 158 vd.; Özyıldırım, 2012, ; Erten, 2013, S. Hill, 1996,

98 79 çoğunluk, Heraclius un Sasanilere karşı seferlerine, bu askeri seferleri Cilicia üzerinden dolanarak gerçekleştirmesine ve Cilicia da küçük başarılar kazanmasına bağlanmaktadır yüzyıl sikke buluntuları ise I. Iustinianus, II. Iustinus ve Mauricius Tiberius a ait sekiz adet sikke ile en az orana sahip grubu oluşturmaktadır. Bu 6. yüzyıl sikkelerinin çoğunluğu Mauricius Tiberius a ait olup I. Iustinianus ve II. Iustinus az sayıda sikke ile temsil edilmektedir (Bkz.: Çizelge 4.3). Keza Cilicia Bölgesi 6. yüzyılda Sasani tehdidini yaşarken bir de kıtlık, deprem ve Anadolu yu etkisi altına alan veba salgını gibi doğal afetlerin saldırısına maruz kalmıştır 276. Tüm bu olumsuzluklar Olba kentindeki yaşamın devamlılığını güç hale getirmiş olmalıdır 277. Bölgedeki bu durumun, aynı yüzyıla ait tiyatro kazısı sikke buluntularına da yansımış olması muhtemeldir. Diğer yandan bölgedeki Bizans egemenliğinin zayıflaması, Arap işgallerinden çok daha önce I. Iustinianus un tahta çıkması ile başladığı da düşünülmektedir. Olba kenti, Bizans İmparatoru Iustinianus Dönemi nde başlayan ve yüzyıllarda doğal afetler, salgın hastalıklar ile bölgede yaşanan siyasi ve askeri kargaşadan olumsuz etkilenmiş olmalıdır. I. Iustinianus Dönemi nde başlayan veba salgınları kentin nüfusunu tehdit etmiş olması muhtemeldir. Ayrıca yüzyıllarda Sasanilerin Cilicia Bölgesi ni işgal etmesi ile bölge askeri hareketliliğin merkezi haline gelmiştir. Katalogda yer alan I. Iustinianus Dönemi ile Focas Dönemi sonuna kadar olan sikkelerin sayısal olarak az olması bölgede yaşanan durumu gösterir niteliktedir (Bkz.: Şekil 4.6; Şekil 4.9; Şekil 4.10; Çizelge 4.3). İmparator Heraclius Dönemi ne kadar yaşanan olumsuz gelişmelerden de etkilenmiş olan Olba kentinde olasılıkla nüfus azalmış ancak yerleşim devam etmiştir. İmparator Heraclius Dönemi nde, Cilicia Bölgesi de dahil olmak üzere Bizans ın doğu kısmı Sasaniler in tehdidi altında ya da işgali altına girmiş bulunmaktaydı Foss, 1990, ; Kaegi, W. E. (2000). Bizans ve İlk İslam Fetihleri. (Çev. M. Özay). İstanbul: Kaknüs Yayınları. (Eserin orjinali 1995 te yayımlandı), 58-60; Heraclius un askeri seferleri için bkz.: Kaegi, W. E. (2003). Heraclius Emperor of Byzantium. (First Edition). Cambridge: Cambridge University Press, 122 vd.; Oyarçin, 2010, Bölgede 525 ve 561 yılında Anazarbos depremi, 537 ve 550 yılında Tarsos Kydnos Nehri taşkını ile sel felaketi ve yıllarında tüm bölgeyi etkisi altına alan veba salgını yaşanmıştır. Bkz.: Hild und Hellenkemper, 1990, 42; Cameron, 2001, 164 vd.; Horden, 2005, Erten, 2013, Söz konusu dönemde nümismatiğin sağladığı kanıtlar, Anadolu daki durumu göstermesi bakımından önemlidir. MS 610 yılından beri Sasani işgali altındaki Antiocheia, Heraclius Dönemi nde hiç sikke darpetmemiştir. Diğer darphaneler ise çok kısa süre faaliyet göstermiştir.

99 80 Bu dönemde Cilicia Bölgesi Roma İmparatorluk Dönemi nde olduğu gibi Heraclius un doğu seferlerine tanıklık etmiştir. Bölgedeki askeri etkinliğini arttırmak isteyen Heraclius, Seleucia da askeri darphaneler kurmuştur. Bir kısım Bizans darphanelerinin kapalı olduğu düşünülürse Seleucia nın eyalet darphanesi olarak faaliyet gösterdiği söylenemez. Burada darphanenin açılması özel koşulların bir sonucu olmalıdır. MS 613 yılında Cilicia nın büyük bir kısmı Sasani işgali altında girince, bölgede bulundurulan Bizans askeri güçlerinin aylık ve iaşelerinin ödenmesi konusunda güçlük yaşanmış olsa gerek. Bu bağlamda Seleucia da darphane açılması için en olası açıklama askeri zorunluluklar ve ihtiyaçlar olacaktır. Muhtemelen Güney Anadolu da ana liman ve ordu üssü olarak Seleucia da çok sayıda asker veya büyük bir garnizon konuşlandırılmıştı. Belkide Sasaniler e karşı sefere burada hazırlanıldı. Böylece Seleucia nın Bizans askeri merkezi haline geldiği önerilmektedir 279. Olba kentinin de askeri hareketlikte önemli rotalara hakim bir noktada olması nedeniyle bu durumdan etkilendiğini katalogda yer alan Heraclius Dönemi sikkeleri ışığında söylenebilir. Büyük ihtimalle iç kesimlere uzanan geçitlere olan konumundan dolayı askeri üs ya da seferlerin geçiş noktası olarak kullanılmış olması kesin olmamakla birlikte muhtemeldir. Bizans Dönemi sikkeleri arasında Heraclius Dönemi sikkeleri sayıca en fazla grubu da oluşturmaktadır (Bkz.: Çizelge 4.3; Şekil 4.6; Şekil 4.9; Şekil 4.10). Heraclius Dönemi nde, özellikle 620 li yıllarda Bizans ta askere alımlarda paranın teşvik edici yönü kullanılmıştır. Ancak bu durumun istisnai bir uygulamamı olduğu yoksa imparatorluğun her yerinde geçerli olup olmadığı konusu kesin değildir. Öte yandan Heraclius un hareketli ordularının finansmanını karşılamada paranın önemli bir rolü bulunmaktaydı. Askeri seferlerin gerçekleştirilmesi sırasında sefere çıkan birlikleri desteklemek ve bakım masraflarını karşılamak amacıyla bir çeşit fon ya da istihkak tahsis edilmesi de gerekliydi. 610 yılında Antiocheia nın işgali ile buradaki eyalet darphanesinde sikke basımı da durmuştu. Daha sonrasında 616 da Cyzicus ve 619 da Nicomedia darphaneleri kısa süreliğine kapanmış ve her Cyzicus 616 yılında, Nicomedia 619 yılında kapatılır. Her iki darphane de 625/626 yılında yeniden faaliyete başlar. Bu iki darphane ya Sasaniler tarafından işgal edilmiş ya da Anadolu daki durum paranın dolaşımını imkânsız hale getirmişti. Her iki durum da Anadolu daki Bizans kontrolünün ciddi bir bozulmaya uğradığını işaret eder. Bkz.: Foss, 1990, Hild und Hellenkemper, 1990, 43; Lieu and Greatrex, 2005, 195; Erten, Özyıldırım ve Akçay, 2012a, 548; Foss, 1990, 729, 730.

100 81 iki darphane 625/626 yılında Heraclius un Sasani seferleri esnasında tekrar sikke darp etmeye başlamıştır. Öyle görülüyor ki Sasanilere karşi sefer öncesinde sikke darbında yaşanan sıkıntı askeri seferler için önemli rolü olan para sıkıntısını da beraberinde getirmiş olmalıdır. Bu sebeble askeri hareketliliğin yaşandığı bölgede bulunan Seleucia da askeri darphanelerin kurulması zorunluluk haline geldiği düşünülebilir. Bu kentte kurulan ve 622/623 yılındaki Sasani işgaline kadar kısa bir süre faaliyet gösteren darphanenin varlığı Seleucia nın Bizans direnişinin merkezi haline geldiğini işaret etmektedir 280. Olba tiyatro kazılarında ele geçen Erken Bizans Dönemi sikkelerinin büyük bir çoğunluğunun da Constantinopolis darphanesine ait olması sikke darbı konusunda ihtiyacın büyük kısmının bu darphaneden karşılandığını gösterir. Bir diğer önemli nokta ise Constantinopolis darplı sikkelerin Olba ya gelişi, o dönemin savaş ortamında ticaretin varlığına değil, daha çok Heraclius un hareketli ordularının bölgedeki varlığına işaret ediyor olsa gerek 281. Olasılıkla Heraclius Dönemi sikkelerinde buluntu sayısının yoğunluğu da Olba Territorium unda yaşanan askeri hareketliliğin bir yansımasıdır. Bölgedeki Sasani egemenliğine son verilmesinden sonra Heraclius Dönemi nde Araplar bölgeyi tehdit etmeye başlar. II. Constans Dönemi nde 649 ve 650 yıllarında Isauria Arap saldırılarına uğrar yılında Cilicia Bölgesi nde gerçekleşen Arap işgali ile bölge kentleri ya talan edilir ya da Elaiussa Sebaste nin halkı gibi kentten tahliye edilirler 283. Söz konusu dönemde yaşanan Arap işgali nedeniyle muhtemelen Olba kenti yerleşimi de küçülerek terk edilmiş olması önerilebilir. Katalogda yer alan II. Constans Dönemi sikkelerinden sonra herhangi bir sikke buluntusunun olmaması bu çıkarımı destekler niteliktedir. Bunun yanı sıra 7. yüzyılın sonunda Cilicia ve Isauria Bölgesi, İslam devletinin topraklarına dahil olur. 280 Foss, 1990, ; Hild und Hellenkemper, 1990, 43; Keagi, 2000, MS 7. yüzyılda Antiocheia darphnesinde sikke basımı durmuştur. Nicomedia ve Cyzicus darphaneleri ise kısa bir süre kapanmış ve 625/626 yılında tekrar faal hale gelmiştir. Anadolu da kısa bir süre sikke darbı ve para sirkülasyonu konusunda sıkıntı yaşanmış olmalıdır. Söz konusu dönemde askeri seferler için gereken para ihtiyacını en başta Constantinopolis darphnesinin karşılamış olduğunu düşünmek olasıdır. Ayrıca askeri zorunluluklar nedeniyle Seleucia da bir askeri darphane kurulduğu da bilinmektedir. Ayrıntılı bilgi için Bkz.: Foss, 1990, 729, Hild und Hellenkemper, 1990, Schneider, 2008, 18.

101 82 Cilicia Bölgesi ndeki Bizans çöküşünün asıl sebebi ise Arap istilaları ve yağmaları değildi. Uzun yıllar süren Bizans-Sasani mücadeleleri ve savaşları, Bizans ın Anadolu nun büyük bir kısmında hâkimiyet ve kontrol zaafiyeti yaşanmasına neden olmuş, Arap işgalleri için uygun şartları sağlamıştı. Sasaniler in MS 7. yüzyılda Antiocheia, Adana ve Tarsos u işgal etmeleri ile başlayan, sonrada Arap saldırılarıyla devam eden süreçte savaş ve yağmalar sonucunda Cilicia nın ekonomisi çökmüş, nüfusu giderek azalmış, kentler harap olmuş ve boşaltılmıştı 284. Sonuç olarak Olba tiyatro kazılarında bulunan sikkeler, Olba da yerleşim süreci hakkında bilgi vermektedir. Bunun yanı sıra sikkeler, Olba tiyatrosu kazılarında ele geçirilen mimari plastik elemanlar ve çok sayıda küçük buluntunun birlikte değerlendirilmesiyle tiyatronun ilk inşaa ve son kullanım evrelerine de ışık tutmaktadır. Tiyatro kazıları esnasında skene binasının doğu kesiminde taban seviyesinin altında açılan bir sondajda bulunan İmparator Marcus Aurelius a ait Olba şehir sikkesi olasılıkla tiyatronun inşasından önceki evreyi göstermektedir 285 (Bkz.: Kat. No. 2). Skene binasının mimari plastik elemanlarının stilistik özelliklerine göre tiyatronun ilk inşa tarihi de Severuslar Dönemi ne verilmektedir. Ayrıca tiyatro kazılarında ele geçirilen sikkelerin yoğun olarak Geç Roma ve Erken Bizans a ait olması söz konusu dönemler boyunca tiyatronun kullanımına işaret etmektedir. Bu durumu ele geçen aynı dönemlere ait küçük buluntularda desteklemektedir. Bununla birlikte en geç MS 7. yüzyılın ikinci ve üçüncü çeyreğine tarihli sikkelerle II. Constans Dönemi ne kadar tiyatronun kullanımda olduğu anlaşılmaktadır. Skene binasında birden fazla duvar örgü tekniğinin bulunması ise yapının onarımlar geçirerek uzun süre kullanımının sürdüğü görüşünü de kanıtlamaktadır. Ancak tiyatro kazılarında bulunan günlük yaşama dair eşyalar, yapının asıl işlevini kaybettikten sonra da kullanımının devam ettiğini düşündürmektedir 286. Ayrıca dikkat çekilmesi gereken bir diğer önemli nokta ise Olba akropolisi yamacındaki tiyatroya tepeden akan toprak içerisindeki malzemenin de buluntular arasına karışmış olduğu unutulmamalıdır. 284 Oyarçin, 2010, 28, Erten, 2013, Erten, 2013,

102 83 KATALOG ROMA ŞEHİR SİKKELERİ Cilicia Olba Antoninus Pius (MS ) Öy. [ ] [ ] Antoninus Pius un defne çelenkli büstü, sağa. Lejant silik. Ay. ΟΛΒΕΩΝ Kartal, şimşek demeti üzerinde, ayakta, sola; başı sağa dönük ve kanatları açık. 1*- AE 8,65 g 24,16 mm Ky. 1 Env. No. T9-40 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. BMC Cilicia, No. 23; SNG France 2,Cilicie, No: 851; Staffieri, 1978,No: 47. Marcus Aurelius (MS ) Öy. [AVTKAIMAVPH] ΛIANTΩNINOCCЄ Marcus Aurelius un defne çelenkli, zırhlı ve paludamentumlu büstü, sağa. Ay. AΔPIANANT[ΩNI NIANΩN] OΛBEΩN MHTPOKEN Artemis Phosphoros, boğalar tarafından çekilen araba içinde, ayakta, sola; sol elinde meşale, sağ elinde boğaların ipini tutuyor. Boşlukta, zeminde iki yıldız. 2*- AE 19,95 g 30,80 mm Ky. 12

103 84 Env. No. T B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. SNG Schweiz II, No. 1613; Staffieri, 1978, No. 48. Öy. [ ] [ ] Marcus Aurelius un defne çelenkli büstü, sağa. Sağda, boşlukta kontrmark: Taht üzerinde şimşek demeti. Lejant silik. Ay. [ ] [ ] Artemis Phosphoros, sağda, boğalar tarafından çekilen araba içinde, ayakta, sola; sağ elinde boğaların ipini tutuyor. Lejant silik. 3*- AE 16,05 g 29,73 mm Ky. 1 Env. No. T9-41 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. SNG Schweiz II, No. 1613; Staffieri, 1978, No. 48; Howgego, 1985, 471. Tarsos Traianus Decius (MS ) Öy. AV[KAIΓM]ECKVINΔEKIOCTPAIANOC / n - n İmp. Traianus Decius un şua taçlı, paludamentumlu ve zırhlı büstü, sağa. Ay. TAPCOVMHTPOΠOΛEΩC / A M / K Γ / B Herakles, çıplak, ayakta sola; başı, sağa. Sağ elinde, yere dayamış olduğu sopa; sol elinde, aslan postu tutuyor. 4*- AE 20,45 g 33,76 mm Ky. 6 Env. No. T11-06 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. SNG France 2, Cilicie, No: 1756; SNG Levante, No: 1157;

104 85 SNG Pfälzer, Kilikien, No: Pamphylia Side Antoninus Pius ( MS ) Öy. [AYKAI] - ANTω[N] İmp. defne çelenkli büstü, sağa. Ay. [C I]ΔH [TωN] Athena Promachos ayakta, sağa. Sol elinde kalkan, sağ elinde mızrak tutuyor. Athena nın altında yılan var. 5*- AE 5,10 g 16,62 mm Ky. 1 Env. No. T10-25 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. SNG Pfälzer, Pamphylien, No: 660; SNG France 3, Pamphylie, No: 804. Teşhis Edilemeyen Roma Şehir Sikkeleri Belirsiz Şehir Iulia Domna (Septimius Severus un Eşi; MS ) Öy. IOYΛIAΔOMNA[CEBAC]TH Iulia Domna nın giyimli büstü, sağa. Sağ boşlukta ve lejant üzerinde, kontrmark: Taht üzerinde şimşek demeti?. Ay. [ ] [ ] Tykhe, ayakta, sola; uzun khiton giyiyor. Sol elinde, bereket boynuzu;

105 86 sağ elindeki nesne, silik olduğu için görünmüyor, muhtemelen gemi dümeni tutuyor. Lejant silik, detaylar görünmüyor. 6*- AE 15,65 g 28,60 mm Ky. 12 Env. No. T11-04 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. Howgego,1985, 471. Elagabalus ( MS ) Öy. [ ]MAVANTΩN-EINOC İmp. şua taçlı, giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Ay. [ ] - PTAT[ ]ΩC Tykhe, ayakta, sola; uzun khiton giyiyor. Sol elinde, bereket boynuzu; sağ elinde gemi dümeni tutuyor. Lejant silik, detaylar görünmüyor. 7*- AE 4,30 g 21,74 mm Ky. 6 Env. No. T9-48 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu ROMA İMPARATORLUK SİKKELERİ Maximus (Caesar olarak; MS ) Roma MS Öy. MAXIMVSCAESGERM Maximus un çıplak başlı ve paludamentumlu büstü, sağa. Ay. PIETASAVG Dini semboller: Merkezde, vazo; solda, lituus, bıçak ve patera; sağda, simpulum ve fıskiye. Kesimde, S C

106 87 8*- AE Sest. 21,85 g 37,97 mm(kırık) Ky.12 Env. No. T10-21&T11-01 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC IV/2, 156, No. 11. Trebonianus Gallus (MS ) Antiocheia Öy. IMPCCVIBTREBGALLVSPFAVG İmp. şua taçlı giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Ay. AEQVITASAVG Aequitas, ayakta, sola; uzun khiton giyimli; sağ elinde terazi, sol elinde bereket boynuzu (cornucopia) tutuyor. 9*- AR Ant. 2,80 g 21,36 mm Ky. 12 Env. No. T9-01 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC IV/3, 168, No. 80; RSC IV, 35, No: 6. I. Valerianus (MS ) Antiocheia MS 253 Öy. IMPCPLICVALERIANVSAVG İmp. şua taçlı giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Ay. PIETASAVGG İmp. Valerianus ve Gallienus, ayakta ve karşılıklı; aralarında sunak üzerinde kurban var. Valerianus, üstünde kartal bulunan asa tutuyor; Gallienus ise parazonium taşıyor. Başlarının arasında boşlukta, yıldız.

107 88 10*- AE Ant. 3,50 g 23,28 mm Ky. 12 Env. No. T11-02 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC V/1, 60, No. 284; RSC IV, 54, No Diocletianus (MS ) Cyzicus Tarihsiz Seri: MS Öy. IMPCCVALDIOCLETIANVSAVG İmp. şua taçlı giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Ay. CONCORDIAMI - LITVM İmparator, solda, karşısındaki Iuppiter den globus üzerinde Victoria alıyor. Her ikisi de yüz yüze ve ayakta; Iuppiter, sağda ve sol elinde asa tutuyor. Aralarında, A; kesimde, XXI 11*- AE Ant. 3,85 g 22,50 mm Ky. 12 Env. No. T9-61 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC V/2, 253, No MS Öy. IMPCCVALDIOCLETIANVSPFAVG İmp. şua taçlı giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Ay. CONCORDIAM - ILITVM İmparator, solda, karşısındaki Iuppiter den globus üzerinde Victoria alıyor. Her ikisi de yüz yüze ve ayakta; Iuppiter, sağda ve sol elinde asa tutuyor. Aralarında, KΓ 12*- AE Ant. 2,85 g 21,23 mm Ky.6 Env. No. T9-15

108 89 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC VI, 581, No. 15a-17. Galeria Valeria (Galerius Valerius Maximianus un Eşi, MS ) Antiocheia MS Öy. GALVAL ERIAAVG İmp. diademli, giyimli büstü, sağa. Ay. VENERIV - ICTRICI Venüs, ayakta cepheden, baş sola dönük; sağ elinde elma, solda sol omzunun üzerinden dökümlü giysisini tutuyor; sağda zeminde, Off. harfi: B, yukarıda O; kesimde, ANT 13*- AE Follis 7,45 g 24,53 mm Ky. 5 Env. No. SD.I B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC VI, 632, No I. Licinius (MS ) Nicomedia MS Öy. IMPCVALLICINLICINIVSPFAVG İmp. şua taçlı, giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Ay. IOVICONS - ERVATORI Iupiter, ayakta, çıplak, sola; sol omzunda khlamys; sağ elinde, globus üstünde Victoria; sol elinde, üstünde kartal bulunan asa tutuyor.

109 90 Yerde, solda kartal, ağzında çelenk; sağda boşlukta: X/II𐌍𐌍; kesimde: SMNA 14*- AE Follis 1,90 g 19,32 mm Ky. 5 Env. No. T B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC VII, 607, No. 44. I. Constantinus (MS ) Heraclea MS Öy. CONSTAN TINVSAVG İmp. diademli büstü, sağa. Ay. DNCONSTANTINIMAXAVG Çelenk içinde, iki satır halinde: VOT/XXX; kesimde: SMH 15* AE Follis 3,30 g 18,80 mm Ky. 6 Env. No. T B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC VII, 553, No. 92. Cyzicus MS Öy. CONSTAN TINVSAVG İmp. inci diademli büstü, sağa. Ay. PROVIDEN TIAEAVGG İki burçlu karargâh kapısı. Yukarıda, yıldız; kesimde: SMKA 16*- AE Follis 3,40 g 19,24 mm Ky. 12

110 91 Env. No. T9-07 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC VII, 652, No. 58. MS Öy. CONSTAN - TINOPOLI Constantinopolis in miğferli büstü, sola. Mızraklı ve paludamentumlu. Ay. Victoria gemi pruvası üstünde, ayakta, sola; sağ elinde mızrak, sol elinde kalkan tutuyor. Kesimde: SMKA 17*- AE Follis 1,20 g 19,97 mm Ky. 12 Env. No. T9-06. B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC VII, 656, No. 92; LRBC I, Nicomedia MS Öy. VRBS ROMA Roma nın miğferli ve zırhlı büstü, sola. Ay. Dişi kurt ve emzirilen ikizler, sola. Üstte iki yıldız. Kesimde: SMNЄ 18*- AE Follis 2,45 g 18,36 mm Ky. 12 Env. No. T9-04 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC VII, 634, No; 195. LRBC I, Belirsiz Darphane MS Öy. [ ]

111 92 Constantinopolis/Roma nın büstü?, sola. Betim ve lejant belirsiz, sağa bakan yüz betimi var. Ay. Çelenk içerisinde: VOT/XX/MV[L]T/XXX; kesimde,? 19*- AE Follis 0,70 g 12,72 mm(kırık) Ky. 5 Env. No. T9-21 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. LRBC I, 960, 965, 966, 1151, 1310 (benzer). Constans (MS ) Constantinopolis MS Öy. [DNCO]NSTA NSPFAVG İmp. rozet diademli, büstü, sağa. Ay. Defne çelenk içerisinde, dört satır halinde: VOT/XX/MVLT/XXX; kesimde, CON[SA]? 20*- AE 1,30 g 14,76 mm Ky. 11 Env. No. T9-09 B. Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. LRBC I, II. Constantius (Augustus olarak; MS ) Constantinopolis? MS Öy. DNCONSTAN TIVS[PFAVG] İmp. diademli, giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Solda, büst ün arkasında,

112 93 Ay. [FELTE]MPRE - PARATIO Sağda Virtus, sola doğru; sol kolunda kalkan, düşen atlı süvariye mızrağını saplıyor. Soldaki süvari, atın boynuna sarılıyor durumda. Solda zeminde, B ; kesim,? 21*- AE 4,00 g 21,57 mm Ky. 12 Env. No. T9-05 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC VIII, 457, No. 112; LRBC II, Nicomedia MS Öy. [DN]CONSTAN TIVSPFAVG İmp. diademli, giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Ay. FELTEMPRE [P]ARATIO Sağda Virtus, sola doğru; sol kolunda kalkan, düşen atlı süvariye mızrağını saplıyor. Soldaki süvari, Virtus a dönmüş ve sol elini Virtus a doğru yukarıya kaldırmış. Sağda, yerde kalkan; solda zeminde, Γ; kesimde: SMNA 22*- AE 5,50 g 22,34 mm Ky. 11 Env. No. T9-29 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC VIII, 478, No. 86; LRBC II, MS Öy. [ ] TIVSAV[G] İmp. diademli büstü, sağa. Ay. [ ] [ ] İmp. askeri giyimli, ayakta, sola. Sağ elinde, globus; sol elinde, mızrak

113 94 tutuyor. Kesimde: SMN[ ] 23*- AE 1,45 g 12,54 mm (kırık) Ky. 4 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC VIII, 482, No. 112; LRBC II, Antiocheia MS Öy. DNCONSTAN TIVSPFAVG İmp. diademli, giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Ay. FELTEMPRE - PARATIO Sağda Virtus, sola doğru; sol kolunda kalkan, düşen atlı süvariye mızrağını saplıyor. Soldaki süvari, Virtus a dönmüş ve sol eli Virtus a doğru yukarıya kalkmış durumda. Sağda, yerde kalkan; solda zeminde, Γ; kesimde: ANB 24*- AE 4,55 g 23,24 mm Ky. 5 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC VIII, 523, No. 132; LRBC II, I. Valentinianus ( MS ) Cyzicus MS Öy. [DN]VALENTINI - [ANVSPFAVG] İmp. inci diademli, giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Lejant okunaksız. Ay. [RESTI]TV- TOR[REIP]

114 95 Valentinianus, ayakta ve cepeden; baş sağa. Sağ elinde labarum; sol elinde Victoria tutuyor. Kesimde, SMKB Lejant okunaksız. 25*- AE 2,00 g 16,57 mm Ky. 12 Env. No. T9-65 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC IX, 240, No. 10(a); LRBC II, Antiocheia MS Öy. DNVALENTIN[I] - ANVSPFAV[G] İmp. inci diademli, giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Ay. [G]LORIARO - MANORVM İmparator, sağa doğru hareketlenmiş, askeri giyimli; sol elinde standart tutuyor, sağ elinde esiri sürüklüyor. Kesimde, ANTB 26*- AE 1,90 g 17,80 mm Ky. 5 Env. No. T9-34 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC IX, 274, No. 10(a); LRBC II, II. Valentinianus ( MS ) Heraclea MS Öy. [DNVAL]ENTINIAN[VSPFAVG] İmp. inci diademli büstü, sağa. Ay. SAL[VSREI PVBL]ICAE Victoria, sola doğru ilerliyor; sağ eliyle tuttuğu omzundaki trophaeum u

115 96 taşıyor ve sol eliyle esiri sürüklüyor; kesimde, [S]MHΓ 27*- AE 0,65 g 15,14 mm(kırık) Ky. 4 Env. No. T9-20 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC IX, 198, No. 26(a); LRBC II, Cyzicus MS Öy. DNVALENTINIANVSPFAVG İmp. inci diademli, giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Ay. [S]ALV[SR]EI - [P]VBLICAE Victoria, sola doğru ilerliyor; sağ eliyle tuttuğu omzundaki trophaeum u taşıyor ve sol eliyle esiri sürüklüyor; Sol boşlukta, Christogram: Ᵽ; kesimde, SMKB 28*- AE 1,50 g 13,89 mm Ky. 5 Env. No. T9-26 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC IX, 246, No. 26(a); LRBC II, I. Theodosius ( MS ) Constantinopolis MS Öy. DNTHEODO - SIVSPFAVG İmp. inci diademli, giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Ay. CONCOR DIAAVGGG Constantinopolis, tahtta oturuyor, miğferli ve cepheden; başı sağa.

116 97 Sağ elinde, asa; sol elinde küre tutuyor. Sağ bacağı açıkta, çıplak ve pruva üstünde. Solda boşlukta, O; kesimde: CONSA 29*- AE 2,75 g 17,85 mm Ky. 6 Env. No. T9-02 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC IX, 228, No. 57(d); LRBC II, Belirsiz Darphane MS Öy. [DNT]HEODOS[IVSPFAVG] İmp. inci diademli büstü, sağa. Lejant okunaksız. Ay. [SAL]VSREI PVBLIC[AE] Victoria, sola doğru hareketli; sağ elinde omzundaki trophaeum u tutuyor ve sol eliyle esiri sürüklüyor; Sol boşlukta, Christogram; kesimde,? 30*- AE 1,05 g 13,08 mm Ky. 1 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. LRBC II, 2184, 2192, Honorius ( MS ) Cyzicus MS Öy. DNHONOR[IVSPF]AVG İmp. inci diademli, giyimli ve paludamentumlu büstü, sağa. Ay. [VIR]TVS - [EXERCITI] Solda İmparator, ayakta, cepheden, baş sağa; sağ elinde mızrak, sol

117 98 elinde yere dayalı kalkanı üstünden tutuyor. Sağda Victoria, sağ elindeki çelenk ile imparatoru taçlandırıyor; sol elinde palmiye dalı tutuyor. Kesimde, [S]MK[?] 31*- AE 1,30 g 19,36 mm(kırık) Ky. 4 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC X, 247, No. 68; DOC, No. 759; LRBC II, Arcadius ( MS ) Constantinopolis MS Öy. DNARCADIVSPFAVG İmp. inci diademli, paludamentumlu ve zırhlı büstü, sağa. Ay. SALVSREI - PVBLI[CAE] Victoria, sola doğru ilerliyor. Sağ elinde omzuna dayadığı tropaeumu taşıyor. Sol eliyle esiri sürüklüyor. Sol boşlukta, Christogram. Kesimde: CONS[?] 32*- AE 0,85 g 12,25 mm Ky. 1 Env. No. T9-14 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. RIC IX, 234, No. 86(c); DOC, No. 92; LRBC II, Belirsiz Darphane MS Öy. [DN]ARCADIVSPFAVG İmp. inci diademli, giyimli büstü, sağa. Ay. [V]IRTVS EXERCITI

118 99 Solda İmparator, ayakta, cepheden, baş sağa; sağ elinde mızrak, sol elinde yere dayalı kalkanı üstünden tutuyor. Sağda Victoria, sağ elindeki çelenk ile imparatoru taçlandırıyor; sol elinde palmiye dalı tutuyor. Kesimde,? 33*- AE 1,95 g 18,51 mm (Kırık) Ky. 11 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. RIC X, 246, 247, No ; DOC, No. 222; LRBC II, 1992, 2205, 2486, 2580, 2791 (Benzer). Zeno (İkinci Yönetim Dönemi; MS ) Belirsiz Darphane MS Öy. [ ]-[ ] Okunamıyor. Ay. İmparator Zeno nun monogramı 287 : 34*- AE Nummus 1,05 g 9,39 mm Ky. 5 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. RIC X, 314, No. 958, 964; DOC, No. 657; LRBC II, Teşhis Edilemeyen Roma Sikkeleri MS Yüzyıllar (Geç Roma) Belirsiz Darphane 287 LRBC II, monogram 3; Kent, J.P.C. (1994). The Roman Imperial Coinage. Volume X, The Divided Empire and The Fall of The Western Parts, AD R.A.G. Carson, J.P.C. Kent and A.M. Burnett. (Editörs). London: Spink and Son Ltd. RIC X, monogram 1; İmparator Zeno nun monogramları için bkz: LRBC II: s.110, RIC X: s. 314.

119 100 MS Öy. [ ]-[ ] İmp. inci diademli büstü, sağa. Büst ün arkasında, yıldız. okunaksız. Lejant Ay. GLORI [ARO]MA - NORVM Üç imparator ayakta, cepheden. Dıştaki iki imparator uzun boylu, kalkan ve mızrak tutuyorlar. Ortadaki İmp. daha kısa boylu ve sağ elinde mızrak tutuyor. Kesimde,? 35*- AE 1,20 g 14,90 mm (Kırık) Ky. 11 Env. No. T9-25 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. RIC X, 251, No: 141a-159. Darp Yılı: Bilinmiyor. Öy. [ ]A[ ] İmp. inci diademli büstü, sağa. Lejant okunaksız. Ay. Monogram,?. Belirsiz. 36*- AE 0,75 g 11,64 mm (Kırık) Ky. 5 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Darp Yılı: Bilinmiyor. Öy. [ ] [ ] İmp. inci diademli büstü, sağa. Lejant okunaksız. Belirsiz. Ay. [ ] [ ] İki asker ayakta ve aralarında standart?. Kesim,?. Lejant okunaksız. Betimler belirsiz. 37*- AE 1,20 g 14,08 mm (Kırık) Ky. 11 Env. No. T

120 101 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Darp Yılı: Bilinmiyor. Öy. [ ]-[ ] İmp. inci diademli büstü, sağa. Lejant okunaksız. Belirsiz. Ay. [ ]-[ ] Solda İmparator, ayakta, cepheden, baş sağa?; sağ elinde mızrak, sol elinde yere dayalı kalkanı üstünden tutuyor. Sağda Victoria, sağ elindeki çelenk? ile imparatoru taçlandırıyor. Kesim, okunaksız. 38*- AE 2,35 g 14,35 mm (Kırık) Ky. 12 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. RIC X, 246, 247, No ; DOC, No. 222; LRBC II, 1992, 2205, 2486, 2580, 2791(Benzer). Darp Yılı: Bilinmiyor. Öy. [ ] [ ] İmp. inci diademli büstü, sağa. Lejant okunaksız. Ay. [ ] [ ] Belirsiz. 39*- AE 1,25 g 12,93 mm Ky.? Env. No. T8-08 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Darp Yılı: Bilinmiyor. Öy. [ ]-[ ]AVG İmp. büstü, sağa. Lejant okunaksız. Belirsiz. Ay. [ ]-[ ]

121 102 Solda İmparator, ayakta, cepheden, baş sağa?; sağ elinde mızrak, sol elinde yere dayalı kalkanı üstünden tutuyor. Sağda Victoria, imparatoru taçlandırıyor. Kesim, okunaksız. Lejant belirsiz. 40*- AE 0,85 g 13,24 mm (Kırık) Ky. 11 Env. No. T9-10 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Darp Yılı: Bilinmiyor. Öy. [ ]-[ ]AVG İmp. inci diademli büstü, sağa. Lejant okunaksız. Belirsiz. Ay. [ ]-[ ] İmparator, ayakta, sağa?. Kesim, okunaksız. Belirsiz. 41*- AE 1,30 g 15,57 mm (Kırık) Ky. 5 Env. No. T9-11 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. LRBC II, 2565 (Benzer). Darp Yılı: Bilinmiyor. Öy. [ ]VSPFAV[G] İmp. İnci diademli büstü, sağa. Lejant okunaksız. Belirsiz. Ay. [ ]-[ ] Victoria, ayakta, sola?. Kesim,?. Belirsiz. 42*- AE 1,75 g 13,94 mm (Kırık) Ky. 4 Env. No. T9-13 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. RIC VIII, 491, No: 36 (benzer). Darp Yılı: Bilinmiyor. Öy. [ ] [ ]

122 103 Belirsiz. Ay. [ ] [ ] Victoria, ayakta, sola; sağ elinde, çelenk?. Belirsiz. 43*- AE 0,45 g 11/13 mm (Kırık) Ky.? Env. No. T9-24 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Darp Yılı: Bilinmiyor. Öy. [ ]-[ ] AVG İmp. inci diademli, giyimli ve zırhlı büstü, sağa. Ay. [ ]-EXERCITI Solda İmparator, ayakta, cepheden, baş sağa; sağ elinde mızrak, sol elinde yere dayalı kalkanı üstünden tutuyor. Sağda Victoria, sağ elindeki çelenk ile imparatoru taçlandırıyor; sol elinde palmiye dalı tutuyor. Kesimde,? 44*- AE 2,40 g 18,24 mm (Kırık) Ky. 6 Env. No. T9-33 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Darp Yılı: Bilinmiyor. Öy. [ ] [ ] İmp. İnci diademli büstü, sağa. Lejant okunaksız. Belirsiz. Ay. [ ]-[ ] Victoria, sola doğru ilerliyor. Sağ elinde omzuna dayadığı tropaeumu taşıyor?. Sol eliyle esiri sürüklüyor?. Kesim, okunaksız. Lejant ve betimler belirsiz. 45*- AE 0,70 g 10/11 mm (Kırık) Ky. 4 Env. No. T9-42 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu

123 104 Darp Yılı: Bilinmiyor. Öy. Belirsiz. Ay. Belirsiz. 46*- AE 1,85 g 13,10 mm Ky.? Env. No. T5-35 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 47*- AE 0,30 g 10,06 mm (Kırık) Ky.? Env. No. T9-03 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 48*- AE 2,00 g 13,37 mm Ky.? Env. No. T9-08 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 49*- AE 0,65 g 11,93 mm (Kırık) Ky.? Env. No. T9-12 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu BİZANS SİKKELERİ I. Iustinianus (1 Ağustos Kasım 565) Constantinopolis 12. yıl: MS Öy. DNIVSTINI ANVSPPAVC İmp. I. Iustinianus un büstü cepheden; diadem ve tüy sorguçlu miğfer giymiş; zırhlı ve kalkanlı, kalkan üzerinde süvari betimi; sağ elinde haçlı globus tutuyor. Sağda, boşlukta haç. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, XII; aşağıda, Off. harfi: Є; kesimde, CON

124 105 50*- AE Follis 22,05 g 39,80 mm Ky. 7 Env. No. T9-32 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC I, 84, No. 37e.4. Cyzicus 18. yıl: MS Öy. DNIVSTINI ANVSPPAVC İmp. I. Iustinianus un büstü cepheden; diadem ve tüy sorguçlu miğfer giymiş; zırhlı ve kalkanlı, kalkan üzerinde süvari betimi; sağ elinde haçlı globus tutuyor. Sağda, zeminde haç. Ay. K; solda, A/N/NO; yukarıda, haç; sağda tarih, XЧI/II; kesimde, ž 51*- AE Yarım Follis 10,70 g 27,88 mm Ky. 5 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC I, 131, No. 187a. II. Iustinus (15 Kasım Ekim 578) Constantinopolis 10. yıl: MS Öy. DNIVST[I] NVSPPAVC Iustinus ve Sophia, çift kişilik tahtta oturuyorlar, cepheden; her ikisinin basında nimbus ve taç var. Sophia nın taç formu, III şeklinde. Iustinus, sağ elinde haçlı globus, Sophia sağ elinde haçlı asa tutuyor. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, X; aşağıda, Off. harfi: Є; kesimde, CON 52*- AE Follis 13,20 g 30,84 mm Ky. 7

125 106 Env. No. T10-06 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC I, 212, No. 38e.1. Mauricius Tiberius (13 Ağustos Kasım 602) Constantinopolis 4. yıl: MS Öy. onmav-rctibєrppavc İmp. Mauricius Tiberius büstü, cepheden, zırhlı, tüy sorguçlu miğferli ve kalkanlı; sağ elinde haçlı globus tutuyor. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, II/II; aşağıda, Off. harfi: ; kesimde, CON 53*- AE Follis 11,60 g 30,80 mm Ky. 7 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC I, 304, No. 27c yıl: MS Öy. ONmAVR - TIbЄRP[PAVC] İmp. Mauricius Tiberius büstü cepheden, zırhlı, tüy sorguçlu miğferli ve kalkanlı; sağ elinde haçlı globus tutuyor. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, Ч; aşağıda, Off. harfi: Γ; kesimde, CON 54*- AE Follis 10,85 g 29,66 mm Ky. 6 Env. No. T8-01 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC I, 304, No. 28a.I.

126 yıl: MS Öy. ONmAVRIC TIbЄRPPA İmp. Mauricius Tiberius büstü cepheden, zırhlı, tüy sorguçlu miğferli ve kalkanlı; sağ elinde haçlı globus tutuyor. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, X/Ч; aşağıda, Off. harfi: Γ; kesimde, CON 55*- AE Follis 10,80 g 30,04 mm Ky. 7 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC I, 308, No. 38a; MIB II, No. 65Da¹. Tarihsiz Seri: MS Öy. DNmA[ ]-[ ]PPAV İmp. Mauricius Tiberius büstü cepheden, zırhlı; haçlı taç giyiyor. Yalın büst, eller gösterilmemiş. Ay. I; solda, ; yukarıda, haç; sağda, B; kesimde, CON 56*- AE Decanummium 2,30 g 18,34 mm Ky. 6 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC I, 317, No. 65b.3; MIB II, No. 73C. Thessalonica 5. yıl: MS Öy. [ ]ma[ ] - [ ]AVC İmp. Mauricius Tiberius büstü, cepheden, zırhlı, taçlı ve sol omzunda kalkanlı; sağ elinde haçlı globus tutuyor.

127 108 Ay. K; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, Ч; kesimde, TЄS 57*- AE Yarım Follis 5,10 g 22,27 mm Ky. 7 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC I, 321, No Focas (23 Kasım Eylül 610) Constantinopolis Class 2 4. yıl: MS Öy. NFOCAS - P[ ] İmp. Focas büstü cepheden, konsül giysili ve haçlı taç giyiyor. Sağ elinde mappa, sol elinde haç tutuyor. Ay. XXXX; yukarıda, A/N/N/O; sağda tarih, II/II; kesimde, CON, sonda Off. Harfi: Ѧ 58*- AE Follis 10,20 g 31,30 mm Ky. 1 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 164, No. 28a; MIB II, No. 61Ce¹. Antiocheia Class 1 5. yıl: MS Öy. ONFOCA NЄPЄAV Solda İmparator Focas, ayakta, taçlı, sağ elinde haçlı globus tutuyor; sağda İmparatoriçe Leontia, ayakta, taçlı, sağ elinde çapraz, haçlı uzun asa tutuyor. Başları arasında zeminde, haç var.

128 109 Ay. m; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, Ч; kesimde, HЄЧP' 59*- AE Follis 11,60 g 30,07 mm Ky. 12 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 188, No. 87.1; MIB II, No. 83a. İmparatorsuz Dönem (608- Kasım 610) 288 Alexandretta Çift Baskı Class 1 Darp Yılı: MS 610 Öy. [ ]ЄRACLIOCONSULII Solda Heraclius ve sağda babası Exarch Heraclius un büstleri, yalın ve cepheden, her ikisi sakallı, başı açık ve consul elbisesi giyiyor. Yukarıda başları arasında, zeminde, haç var. Sikke üzerine ikinci baskı, betimlerin izleri görülüyor. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, X/IIII; aşağıda, Off. harfi: A; kesimde, AN 𐰅𐰅 AɅЄ Sikke üzerinde çift baskı izleri görülebiliyor. 60*- AE Follis 11,55 g 32,67 mm Ky. 7 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 214, No Heraclius isyanı dönemi sikkeleri, Alfred R. Bellinger ve Philip Grierson tarafından İmparatorsuz Dönem (İnterregnum) başlığı altında tanımlanmıştır. Bkz: DOC II/1, 207, 208.

129 110 Heraclius (5 Ekim Ocak 641) Constantinopolis Çift Baskı Class 2 2. yıl: MS [ ]𐰋𐰋 JJNhЄ Öy. Solda, İmp. Heraclius, ayakta ve cepheden; haçlı taç ve khlamys giyiyor. Sağ elinde haçlı globus tutuyor. Sağda daha kısa Heraclius Constantinus, silik, görünmüyor. Yukarıda başlarının arasında, zeminde haç var. II. Tiberius büstü üzerine çift baskı; sağda, İmp. tacı ve ]STANTPPAV[ lejantı görülebiliyor. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, okunaksız; sağda tarih, II?; aşağıda, Off. harfi: Є; kesimde, CON Sikkenin arka yüzü üzerine ikinci baskı, lejantlar karışmış durumda. 61*- AE Follis 12,80 g 31,86 mm Ky. 7 Env. No. T10-14 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 281, No. 76e.2. Çift Baskı Class 2 3. yıl: MS 613 Öy. JJNNhЄRACLIЧSЄ hє[ ] Solda, İmp. Heraclius ve sağda, daha kısa Heraclius Constantinus ayakta cepheden, her ikisinin başında haçlı taç var ve khlamys giyiyorlar. İkiside sağ elinde haçlı globus tutuyor. Yukarıda başlarının arasında, zeminde haç var. Constantinopolis darplı sikkenin arka yüzüne çift baskı; M; sağda, ;

130 111 solda, haç; kesimde, CON; arka yüz lejantları okunabilmektedir. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, ; sağda tarih, II/I; aşağıda, Off. harfi: ; kesimde, CON Sikkenin ön yüzü, Iustinianus büstü üzerine ikinci baskı, DN IVSTI[ ]-[ ]VS PP AVC lejantı okunabilmektedir. 62*- AE Follis 12,75 g 30,79 mm Ky. 7 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 280, No. 76d.2. Çift Baskı Class 2 6. yıl: MS Öy. ddn[ ] Solda, İmp. Heraclius ve sağda, daha kısa Heraclius Constantinus ayakta cepheden, her ikisi de khlamys giyiyorlar. Heraclius Constantinus un başında haçlı taç var. İkiside sağ elinde haçlı globus tutuyor. Antiocheia darplı sikkenin arka yüzüne çift baskı; arka yüz lejantları görülebiliyor. Ay. M; solda, A/N/N/[O]; yukarıda, haç; sağda tarih, Կ; aşağıda, Off. harfi: Γ; kesimde, CON Sikkenin ön yüzündeki büst üzerine çift baskı, betimin izleri görülüyor. 63*- AE Follis 7,90 g 27,98 mm Ky. 1 Env. No. T11-03 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 284, No. 81b.

131 112 Class 3 Darp Yılı: MS ÖY. Lejant yok. Merkezde İmp. Heraclius, sağda Heraclius Constantinus, solda Martina, ayakta ve cepheden. Başlarında haçlı taç taşıyorlar ve her biri khlamys giyiyor. Martina nın, her iki yanda omuzlarına kadar inen pendilialı haçlı tacı var. Her üçüde, sağ ellerinde haçlı globus tutuyorlar. Yukarıda başları arasında, zeminde haç var. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, okunaksız; aşağıda, Off. harfi: Γ; kesimde, CON 64*- AE Follis 9,55 g 26,68 mm Ky. 8 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 290, No. 96. Çift Baskı Class 3 Darp Yılı: MS ? Öy. Lejant yok. Merkezde İmp. Heraclius, sağda Heraclius Constantinus, solda Martina ayakta ve cepheden. Başlarına haçlı taç ve khlamys giymişler. Her üçüde, sağ ellerinde haçlı globus tutuyorlar. Heraclius Constantinus silik görünmüyor. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, silik, okunamıyor; aşağıda, Off. harfi: okunaksız; kesimde, C[...] Sikkenin ön yüzü üzerine ikinci baskı, lejant izleri görünüyor. 65*- AE Follis 9,05 g 27,10 mm Ky. 6 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 289, No. 90a.I.

132 113 Class 5 Büyük Seri 20. yıl: MS Öy. Lejant yok. Solda İmp. Heraclius, ayakta ve cepheden, bıyıklı ve uzun sakallı, askeri giysili ve haçlı taç giymiş, sağ elinde uzun haç tutuyor; sol eli kalçasında. Sağda Heraclius Constantinus, ayakta, kısa sakallı, khlamys giymiş, haçlı tacı var, sağ elinde haçlı globus tutuyor. Başları arasında haç var. Monogram yok. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç ve C; sağda tarih, X/X, aşağıda, Off. harfi: A; kesimde, CON 66*- AE Follis 10,55 g 32,08 mm Ky. 7 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 295, No. 105a.4. Class 5 Küçük Seri 26. yıl: MS Öy. Lejant yok. Solda İmp. Heraclius, ayakta ve cepheden, bıyıklı ve uzun sakallı, askeri giysili ve haçlı taç giymiş, sağ elinde uzun haç tutuyor; sol eli kalçasında. Sağda Heraclius Constantinus, ayakta, kısa sakallı, khlamys giymiş, haçlı tacı var, sağ elinde haçlı globus tutuyor. Başları arasında haç var. Monogram yok. Ay. M; solda, [A]/N/N/O; yukarıda monogram, ; sağda tarih, X/X/Կ, aşağıda, Off. harfi: Γ; kesimde, CON 67*- AE Follis 6,60 g 24,37 mm Ky. 12 Env. No. T

133 114 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 299, No. 113b. Class 5 Küçük Seri Darp Yılı: MS Öy. Lejant yok. Solda İmp. Heraclius, ayakta ve cepheden, bıyıklı ve uzun sakallı, askeri giysili ve haçlı taç giymiş, sağ elinde uzun haç tutuyor; sol eli kalçasında. Sağda Heraclius Constantinus, ayakta, kısa sakallı, khlamys giymiş, haçlı tacı var, sağ elinde haçlı globus tutuyor. Başları arasında haç var. Monogram yok. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda,?; sağda tarih,?, aşağıda, Off. harfi: Γ; kesimde, CO[N] Yukarıda ve sağda kırık yüzünden lejant okunamıyor. 68- AE Follis 2,80 g 19,23 mm Ky. 12 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 299, No. 113b. Çift Baskı Class 5 Küçük Seri Darp Yılı: MS Öy. Lejant yok. Solda İmp. Heraclius, ayakta ve cepheden, askeri giysili. Sağda Heraclius Constantinus, ayakta, khlamys giymiş, sağ elinde haçlı globus tutuyor. Başları arasında haç var?. Ön yüz betimleri silik ve bozuk. Ön yüz lejant ve betimleri net olarak görülmüyor.

134 115 Ay. M; solda,?; yukarıda, okunaksız; sağda tarih, okunaksız, aşağıda, Off. harfi: Γ; kesimde, CO[N]? Sikkenin arka yüzü üzerine çift baskı yapılmış; arka yüz lejant izleri görülüyor. Lejantlar karışmış. 69*- AE Follis 5,35 g 27,35 mm Ky. 7 Env. No. T10-11 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. DOC II/1, 297, No. 107a.2 (benzer). Class 5 Küçük Seri 20. yıl: MS ? Öy. Lejant yok. Solda İmp. Heraclius, ayakta ve cepheden, bıyıklı ve uzun sakallı, askeri giysili ve haçlı taç giymiş, sağ elinde uzun haç tutuyor; sol eli kalçasında. Sağda Heraclius Constantinus, sağ elinde haçlı globus tutuyor. Yukarıda, başları arasında haç var. Ay. K; solda, A/N/N/[O]; yukarıda, haç; sağda tarih, XX?, aşağıda, Off. harfi: Δ Lejant, kısmen okunaksız. 70*- AE Yarım Follis 1,95 g 19,13 mm Ky. 7 Env. No. T10-12 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. DOC II/1, 303, 304, No. 120b. Class 5 Küçük Seri 20. yıl: MS ? Öy. Lejant yok. Solda İmp. Heraclius, ayakta ve cepheden, bıyıklı ve uzun sakallı, askeri giysili ve haçlı taç giymiş, sağ elinde uzun haç tutuyor; sol eli

135 116 kalçasında. Sağda Heraclius Constantinus, görünmüyor, sağ elinde haçlı globus tutuyor. Yukarıda, Heraclius un solunda haç var. Baskıda kayma var. Ay. K; solda, A/N/N/[O]; yukarıda, haç; sağda tarih, X/X?, aşağıda, Off. harfi: A? 71*- AE Yarım Follis 1,85 g 21,97 mm Ky. 6 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. DOC II/1, 303, 304, No. 120a, 123b. Class 5 Küçük Seri 22. yıl: MS Öy. Lejant yok. Solda İmp. Heraclius, ayakta ve cepheden, bıyıklı ve uzun sakallı, askeri giysili ve haçlı taç giymiş, sağ elinde uzun haç tutuyor; sol eli kalçasında. Sağda Heraclius Constantinus, ayakta, kısa sakallı, khlamys giymiş, haçlı tacı var, sağ elinde haçlı globus tutuyor. Başları arasında haç var. Monogram yok. Ay. K; solda, [A]/N/N/[O]; yukarıda monogram, haç; sağda tarih, XX/II, aşağıda, Off. harfi:? 72*- AE Yarım Follis 1,55 g 20,10 mm Ky. 6 Env. No. T10-15 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 303, No. 120a, 120b. Nicomedia Class 1 1. yıl: MS

136 117 Öy. [ ]C - LIЧSPPAV[C] İmp. Heraclius un kısa sakallı büstü, cepheden; başındaki haçlı miğferi tüy sorguçlu ve pendilialı; zırh ve paludamentum giyimli; sağ elinde haçlı globus tutuyor. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, I; aşağıda, Off. harfi: A; kesimde, NIKO 73*- AE Follis 11,25 g 29,15 mm Ky. 8 Env. No. SD. I B.Yeri Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 315, No. 153a.3. Class 2 4. yıl: MS Öy. ddnn[ ] Solda, İmp. Heraclius ve sağda, daha kısa Heraclius Constantinus, ayakta, cepheden, her ikisinin başında haçlı taç var ve khlamys giyiyorlar. İkiside sağ elinde haçlı globus tutuyor. Yukarıda başlarının arasında, zeminde haç var. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda,?; sağda tarih, II/II; aşağıda, Off. harfi: B; kesimde, NIKO 74*- AE Follis 10,80 g 29,80 mm Ky. 7 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 318, No. 159b.2. Cyzicus Çift Baskı Class yıl: MS

137 118 Öy. NNhЄRACLIЧSЄ hraconstppav Solda, İmp. Heraclius ve sağda, daha kısa Heraclius Constantinus ayakta cepheden, her ikisinin başında haçlı taç var ve khlamys giyiyorlar. Heraclius sağ elinde haçlı globus tutuyor. Heraclius Constantinus ise sağ elinde uzun haç, çapraz tutuyor. Yukarıda başlarının arasında, zeminde haç var Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, X?; aşağıda, Off. harfi: A; kesimde, KYZ Sikke üzerine çift baskı, izleri görülebiliyor. 75*- AE Follis 10,25 g 32,57 mm Ky. 12 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 325, No. 175a.I. Seleucia Isauriae Çift Baskı Class 1 7. yıl: MS Öy. [ ]hƨє[ ] Solda İmp. Heraclius un sakallı büstü ve sağda Heraclius Constantinus un daha kısa büstü, cepheden. Her ikisinin de başlarında haçlı taç var ve khlamys giymişler; başlarının arasında, zeminde haç var. Lejant okunaksız. Sikke nin arka yüzü üzerine ikinci baskı yapılmış; arka yüz lejantının izleri görlüyor. Ay. M; solda, A/N/N/[O]; yukarıda, ; sağda tarih, ԿI; aşağıda, Off. harfi: Є; kesimde, SЄLISԿ Sikke üzerine ikinci baskı; ön yüzüne ait lejant izleri görülebiliyor. 76*- AE Follis 12,85 g 33,59 mm Ky.6

138 119 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 328, No. 180a.2; MIB III, No Çift Baskı Class 2 7. yıl: MS Öy. [ ]NSIVᚴCЄ Solda İmp. Heraclius, sağda daha kısa Heraclius Constantinus, ayakta ve cepheden. Her ikisinin de başlarında haçlı taç var, sağ ellerinde haçlı globus tutuyorlar ve khlamys giymişler; başlarının arasında, zeminde haç var. Lejant okunaksız. Sikkenin arka yüzü üzerine çift baskı yapılmış. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, ; sağda tarih, ԿI; aşağıda, Off. harfi: B; kesimde, SЄLISԿ Sikke üzerine ikinci baskı; ön yüzüne ait lejant izleri görülebiliyor. 77*- AE Follis 18,20 g 35,32 mm Ky. 6 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 329, No. 181b.2. Class 2 7. yıl: MS Öy. [ ]NN[h]ЄRACINI[ ]? Solda İmp. Heraclius, sağda daha kısa Heraclius Constantinus, ayakta ve cepheden. Her ikisinin de başlarında haçlı taç var, sağ ellerinde haçlı globus tutuyorlar ve khlamys giymişler; başlarının arasında, zeminde haç var. Lejant okunaksız. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, ; sağda tarih, ԿI; aşağıda, Off. harfi:

139 120 A; kesimde, SЄLISԿ 78*- AE Follis 12,45 g 30,67 mm Ky. 1 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 328, No. 181a, 181b. Çift Baskı Class 1 7. yıl: MS Öy. JJ[ ]CЄ[ ] Solda İmp. Heraclius ve sağda daha kısa Heraclius Constantinus un büstü, cepheden; her ikisi de haçlı taç ve khlamys giyiyorlar. Yukarıda başlarının arasında, Zeminde bir haç var. Lejant okunaksız. Sikke nin arka yüzü üzerine çift baskı yapılmış; arka yüz lejantı, M; sağda A/N/N/O ve Off. Harfi: A görülüyor. Ay. K; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, ԿI; aşağıda, Off. harfi: A; kesimde, SЄL Sikke üzerine çift baskı; ön yüze ait tahtta oturan II. Iustinus un betim izleri görülebiliyor. 79*- AE Yarım Follis 6,60 g 25,69 mm Ky. 12 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 329, No. 182b; MIB III, No Belirsiz Darphane Çift Baskı Class 1 3. yıl: MS Öy. dnhra[ ] İmp. Heraclius, pendilialı, haçlı ve tüy sorguçlu miğferli, zırhlı ve

140 121 paludamentumlu, kısa sakallı, büstü, cepheden; sağ elinde haçlı globus tutuyor. Constantinopolis darplı sikkenin arka yüzüne çift baskı; altta, A/N/N/O; sağda, CON lejantı görülebilmektedir. Ay. M; solda, A/N/N/[O]; yukarıda, haç; sağda tarih, II/I; aşağıda, Off. harfi: A; kesimde,? Mauricius büstü üzerine çift baskı; DN MAVRIC[ ] PP AVC, lejantı okunabilmektedir. 80*- AE Follis 13,50 g 37,38 mm Ky. 6 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 316, No. 155b.I. Çift Baskı Class 2 4. yıl: MS Öy. [ ]NhЄRA[ ] Solda, İmp. Heraclius ve sağda, daha kısa Heraclius Constantinus, ayakta, cepheden, her ikisinin başında haçlı taç var ve khlamys giyiyorlar. İkiside sağ elinde haçlı globus tutuyor. Yukarıda başlarının arasında, zeminde haç var. Focas büstü üzerine çift baskı; sağda büst ün izleri ve lejant, DNF[ ] görülebilmektedir. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, II/II; aşağıda, Off. harfi: A; kesimde, okunaksız. Focas sikkesi arka yüzü üzerine çift baskı; lejant kısmen okunabilmektedir. 81*- AE Follis 12,80 g 32,95 mm Ky. 7 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 284, No. 80a.2.

141 122 Çift Baskı Class 2 4. yıl: MS Öy. JJNNhЄRAC[ ] Solda, İmp. Heraclius ve sağda, daha kısa Heraclius Constantinus, ayakta, cepheden, her ikisinin başında haçlı taç var ve khlamys giyiyorlar. İkiside sağ elinde haçlı globus tutuyor. Yukarıda başlarının arasında, zeminde haç var. II. Iustinus ve Sophia betimleri üzerine çift baskı; sağda betimlerin izleri ve üstte lejant, [ ]VSPPA[ ] görülebilmektedir. Heraclius Constantinus un betimi, II. Iustinus ve Sophia betimleri ile karışmış ve net değil. Ay. M; solda, A/[N/N/O]; yukarıda, ; sağda tarih, II/II; aşağıda, Off. harfi: A; kesimde, okunaksız. II. Iustinus sikkesi arka yüzü üzerine çift baskı; lejant kısmen okunabilmektedir. Arka yüz lejantları karışmış durumdadır. 82*- AE Follis 13,55 g 33,58 mm Ky. 1 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/1, 282, No. 79a.1. II. Constans ( Eylül Temmuz 668) Constantinopolis Class 1 2. yıl: MS Öy. ЄNTȢT - ONIK[A] İmp. II. Constans, ayakta, cepheden ve sakallı; haçlı taç ve khlamys

142 123 giymiş; sağ elinde haçlı uzun asa, sol elinde haçlı globus tutuyor. Ay. m; solda, A/N/A; yukarıda, haç; sağda, N/Є/O/𐐖𐐖/𐐖𐐖; kesimde, sağda Off. harfi: Є; solda tarih, II 83*- AE Follis 4,55 g 23,27 mm Ky. 6 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/2, 443, No. 60a.2. Class 4 Darp Yılı: MS Öy. [ЄNTȢT] - ONI[KA] İmp. II. Constans, ayakta, cepheden ve sakalsız; haçlı taç ve khlamys giymiş; sağ elinde haçlı uzun asa, sol elinde haçlı globus tutuyor. Ay. m; solda, A/N/A; yukarıda, K; sağda, N/Є/[O]/𐐖𐐖; aşağıda Off. harfi:?; kesimde tarih,? 84*- AE Follis 4,00 g 25,69 mm Ky. 1 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/2, 449, No. 68.I. Class 5 Darp Yılı: MS ? Öy. [ ]NI[KA] İmp. II. Constans, ayakta, cepheden ve sakallı; haçlı taç ve khlamys giymiş; sağ elinde haçlı uzun asa, sol elinde haçlı globus tutuyor. Lejant silik. Ay. M; solda,?; yukarıda, haç; sağda, X/N/Є/?; aşağıda Off. harfi: Γ; kesimde, N?

143 124 Lejant silik ve okunaksız. 85*- AE Follis 3,15 g 21,25 mm Ky. 9 Env. No. T10-19 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/2, 450, No. 69d.2. Class yıl: MS Öy. ЄNTȢT- [ONIKA] İmp. II. Constans, ayakta, cepheden ve sakallı; haçlı taç ve khlamys giymiş; sağ elinde haçlı uzun asa, sol elinde haçlı globus tutuyor. Ay. M; solda, A/N/A; yukarıda, ; sağda, N/Є/O/𐐖𐐖; aşağıda Off. harfi: A; kesimde, XII 86*- AE Follis 2,65 g 19,41 mm Ky. 12 Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/2, 450, No. 70a. Class yıl: MS Öy. ЄN[TȢT] - [ONIKA] İmp. II. Constans, ayakta, cepheden ve sakallı; haçlı taç ve khlamys giymiş; sağ elinde haçlı uzun asa, sol elinde haçlı globus tutuyor. Lejant silik. Ay. M; solda, [K/ω]/N; yukarıda, ; sağda, C/T/A/N; aşağıda Off. harfi: A?; kesimde, XЧ 87*- AE Follis 2,70 g 20,72 mm(kırık) Ky. 7 Env. No. T10-16 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu

144 125 Ref. DOC II/2, 452, No. 75c.I. Class yıl: MS ? Öy. [ ]-[ ] İmp. II. Constans, ayakta, cepheden ve sakallı; haçlı taç ve khlamys giymiş; sağ elinde haçlı uzun asa, sol elinde haçlı globus tutuyor. Lejant silik. Ay. M; solda, A/N/N/O; yukarıda,k; sağda tarih,?; aşağıda Off. harfi: Γ; kesimde, CO[ ] 88*- AE Follis 2,50 g 22,41 mm Ky. 6 Env. No. T10-22 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. Cf. DOC II/2, 453, No. 77a-78b.2. Çift Baskı Class 8 Darp Yılı: MS Öy. Lejant yok. İmp. II. Constans, ayakta, cepheden ve uzun sakallı; askeri giysili ve haçlı taç giymiş; sağ elinde haçlı uzun asa tutuyor? ve sol eli kalçasında. Sağda IV. Constantinus, ayakta, cepheden ve sakalsız. Haçlı taç ve khlamys giymiş. Sağ elinde haçlı globus tutuyor. Başlarının arasında haç var. II. Constans ın sağ elindeki haçlı asa görünmüyor ve Heraclius sikkesi üzerine çift baskı yüzünden betimler birbirine karışmış durumda. Ay. M; solda,?; yukarıda, K; sağda tarih, X/?; aşağıda Off. harfi: B; kesimde, CON Sikkenin arka yüzü üzerine çift baskı yapılmış; arka yüz lejantının izleri görülüyor. Lejantlar karışmış. 89*- AE Follis 3,95 g 22,88 mm Ky. 6

145 126 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/2, 454, No. 79a; MIB III, No. 174d. Class 9 Darp Yılı: MS Öy. Lejant yok. İmp. II. Constans, ayakta, cepheden ve uzun sakallı; askeri giysili ve tüy sorguçlu miğfer giymiş; sağ elinde haçlı uzun asa tutuyor ve sol eli kalçasında. Solda tarih,?; sağda, M, yukarıda haç, aşağıda Off. harfi: Є Ay. Heraclius, IV. Constantinus ve Tiberius ayakta, cepheden; her üçü de haçlı taç, khlamys giyiyor ve sağ ellerinde haçlı globus tutuyorlar. Solda Tiberius un bir kısmı görünüyor. 90*- AE Follis 1,60 g 17,34 mm(kırık) Ky. 6 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/2, 457, No. 86b; MIB III, No Çift Baskı Class 5 Darp Yılı: MS ? Öy. Lejant yok. İmp. II. Constans, ayakta, cepheden; askeri giysili; sağ elinde haçlı uzun asa tutuyor ve sol eli kalçasında. Sağda IV. Constantinus, ayakta, cepheden; khlamys giymiş. Sağ elinde haçlı globus tutuyor. II. Constans ın sağ elindeki haçlı asa görünmüyor ve Heraclius Dönemi ne ait sikke baskısı arka yüzü üzerine ikinci darp yüzünden betimler ve lejant birbirine karışmış durumda. İlk baskının lejantı okunabiliyor; M; solda monogram, ; sağda tarih, ԿI/III; aşağıda Off.

146 127 harfi: A; kesim, okunaksız. Ay. K; solda, [A]/N/N/[O]; yukarıda,?; sağda tarih, okunaksız; aşağıda Off. Harfi: okunaksız. Heraclius, Martina ve Heraclius Constantinus betimleri üzerine çift baskı yapılmış. Lejantlar ve betimler karışmış. 91*- AE Yarım Follis 6,40 g 23,84 mm Ky. 6 Env. No. T10-10 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/2, 462, 463, No. 94a. Çift Baskı 21. yıl: MS ? Öy. Lejant yok. İmp. II. Constans ın uzun sakallı ve bıyıklı büstü, cepheden; haçlı taç ve khlamys giymiş; sol boşlukta haç var. İlk baskıya ait ön yüz lejant izleri görülebiliyor. Ay. I; solda tarih, X/X/I?; sağda Off. harfi: A; kesimde, CON İlk baskıya ait arka yüz lejantı görülebiliyor. 92*- AE Decanummium 2,75 g 25,07 mm Ky. 6 Env. No. T10-24 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Ref. DOC II/2, 464, No. 96; MIB III, No Teşhis Edilemeyen Bizans Sikkeleri MS Yüzyıllar Nicomedia Darp Yılı: Bilinmiyor

147 128 Öy. [ ] [ ] Belirsiz. Ay. M; solda, A/N/[N/O]; yukarıda, haç; sağda tarih, X; aşağıda Off. harfi: okunaksız; kesimde, NIKO? 93*- AE Follis 9,65 g 29,49 mm Ky.? Env. No. T10-02 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Belirsiz Darphane Darp Yılı: Bilinmiyor Öy. [ ] [ ] İmp. büstü, cepheden; haçlı taçlı ve zırhlı; sağ elinde haçlı globus tutuyor. Ay. K; solda, A/N/N/O; yukarıda, haç; sağda tarih, okunaksız; aşağıda Off. harfi: okunaksız; kesimde, okunaksız. 94*- AE Yarım Follis 4,65 g 21,45 mm Ky. 7 Env. No. T9-47 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Darp Yılı: Bilinmiyor Öy. DNIVSTI[ ] Belirsiz. Ay. Haç; Lejantlar belirsiz. 95*- AE? 0,35 g 11,04 mm Ky.? Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu

148 129 Darp Yılı: Bilinmiyor Öy. [ ] [ ] İmp. büstü, cepheden; sağ elinde haçlı globus tutuyor. Ay. Belirsiz. 96*- AE? 0,60 g 10,12 mm Ky.? Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu Darp Yılı: Bilinmiyor Öy. [ ] [ ] İmp. büstü, cepheden; Betim ve lejant belirsiz. Ay. Belirsiz. 97*- AE? 1,95 g 15,82 mm Ky.? Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu TANIMLANAMAYAN SİKKELER Öy. Bozuk. Ay. Bozuk. 98- AE 0,75 g 11,22 mm Ky.? Env. No. SD. I B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 99- AE 0,25 g 10,63 mm (kırık) Ky.? Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 100- AE 0,15 g 8,94 mm Ky.? Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 101- AE 0,10 g 10,55 mm (kırık) Ky.?

149 130 Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 102- AE 0,20 g 10,52 mm (kırık) Ky.? Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 103- AE 0,50 g 9,68 mm (kırık) Ky.? Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 104- AE 0,95 g? (kırık) Ky.? Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 105- AE 0,20 g 10,03 mm Ky.? Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 106- AE 1,50 g 14,16 mm Ky.? Env. No. T B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 107- AE 0,40 g 9,36 mm Ky.? Env. No. T5-17 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 108- AE 0,60 g 12,54 mm Ky.? Env. No. T9-23 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu 109- AE 1,40 g 12,10 mm Ky.? Env. No. T9-27 B.Yeri. Tiyatro Skene Doğu

150 131 KAYNAKLAR Akalın, A. G. (2005). Antik Grek Yerleşim Tipleri, Kavramlar ve Tartışmalar. Olba, (XII), Akalın, A. G. (2006). Hellenleştirmede Bir Yerleşim Ögesi: Katoikia. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 25 (39), Akçay, T. (2008). Olba Mezarları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin. Akçay, T. (2011). Olba da Hıristiyan Mezarları. Seleucia ad Calycadnum, (I), Akçay, T. (2012). Olba Mezarlık Alanları. Seleucia ad Calycadnum, (II), Akdoğu Arca, E., Gökalp, N. ve Tüner Önen, N. (2011). Pamphylia Bölgesi nin Mısır ve Kıbrıs ile Olan İlişkileri. Olba, (XIX), Akşit, O. (1985). Roma İmparatorluk Tarihi (M.Ö. 27 M.S. 395). (Birinci Baskı). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları: Albright, W.F. (1922). The Origin of The Name Cilicia. American Journal of Philology, 43, Alkaç, E. (2012). Korykos (Kilikia) Yüzey Araştırmalarında Bulunan LR1 Amphoraları. Olba, (XX), Ammianus Marcellinus. Rerum Gestarum Libri Qui Supersunt. (Çev. J. C. Rolfe). London: Harvard University Press, ( ). Arslan, Melih. (1993). Anadolu Medeniyetleri Müzesi ndeki Roma Dönemi Kilikya Şehir Sikkeleri. Anadolu Medeniyetleri Müzesi 1992 Yıllığı, (VII), Arslan, Melih. (2001). Roma Dönemi Tarsus Şehir Sikkeleri. Anadolu Medeniyetleri Müzesi 2000 Yıllığı, (XV), Arslan, Murat. (2003). İ.Ö. 188 Yılından İ.Ö. 67 Yılına Kadar Lykia, Pamphylia ve Kilikia Trakheia Sahillerindeki Korsanlık Faaliyetleri: Nedenleri ve Sonuçları. Adalya, (VI), Aşkın, E. (2006). Kent Planı ve Mimari Yapılanması Açısından Cilicia ve Lycia Bölgelerindeki Roma Dönemi Kentlerinin Karşılaştırılması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin. Atlan, S. (1976) Yılları Side Kazıları Sırasında Elde Edilen Sikkeler. (Birinci Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

151 132 Aydınoğlu, Ü. (1998). Olba Bölgesi Yol Ağı. Olba, (I), Aydınoğlu, Ü. (1999). Doğu Dağlık Kilikia da Villae Rusticae. Olba, 1(II), Aydınoğlu, Ü. (2002). Dağlık Kilikia da Hellenistik Dönem Kentleşmesi: Olba Tapınak Devlet Modeli. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Aydınoğlu, Ü. (2004). Yerel İrade-Dış Baskı Tartışmaları Arasında Olba Territorium ndaki Yerleşim Düzenlemesi ve Hellenistik Dünyadaki Yeri. Olba, (X), Aydınoğlu, Ü. (2005a). Yerleşim Modeli Oluşturmak Mümkün müdür? Dağlık Kilikia dan İki Yerleşim Modeli Denemesi. Olba, (XII), Aydınoğlu, Ü. (2005b). Kilikia da Hellenistik Dönem Kentleri: Hellenistik Dönem Kentleşmesi, Kentler ve Kurucuları. Tarih İçinde Mersin: Kolokyum II, I, Aydınoğlu, Ü., ve Alkaç, E. (2008). Rock-Cut Wine Presses In Rough Cilicia. Olba, (XVI), Aydınoğlu, Ü. (2009a). Antik Çağda Mersin ve Çevresinde Zeytinyağı ve Şarap Üretimi., Y. Özdemir. (Editör). Mersin Sempozyumu Kasım 2008 Bildiriler. Birinci Baskı. Mersin: Güven Ofset, s Aydınoğlu, Ü. (2009b). Dağlık Kilikia Bölgesinde Antik Çağda Zeytinyağı ve Şarap üretimi: Üretimin Arkeolojik Kanıtları. (Birinci Baskı). İstanbul: Ege Yayınları. Aydınoğlu, Ü. ve Çakmak, Ü. (2011). A Rural Settlement in the Rough Cilicia- Isauria Region: Karakabaklı. Adalya, (XIV), Bahadır, G. (2011). Anadolu da Bizans-Sasani Etkileşimi (IV.-VII. Yüzyıllar). Turkish Studies, Prof. Dr. Gürer Gülsevin Armağanı, 6(1), Baydur, N. (1998). Roma Sikkeleri. (Birinci Baskı). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Baydur, N. (2001). İmparator Kültü ve Tarsus., C. Özgünel ve O. Bingöl. (Editörler). Günışığında Anadolu: Cevdet Bayburtluoğlu İçin Yazılar / Anatolia in Daylight: Essays in Honour of Cevdet Bayburtluoğlu. Birinci Baskı. İstanbul. Homer Kitapevi, s Bellinger, A. R. (1992). Catalogue of Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection. Volume I. Anastasius I to Maurice, (Second İmpression). Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. (DOC I).

152 133 Bent, J.T. (1891). A Journey in Cilicia Tracheia. The Journal of Hellenic Studies, 12, Börker, C. (1971). Die Datierung des ZeusTempels von Olba-Diokaisareia in Kilikien. Archäologischer Anzeiger, l, Burrell, B. (2004). Neokoroi: Greek Cities and Roman Emperors. (First Edition). Leiden-Boston: Cincinnati Classical Studies-Brill. Bruun, P.M. (1966). The Roman Imperial Coinage, Vol. VII. Constantine and Licinius A.D Sutherland, C.H.V. and Carson, R. A. G. (Eds.). London: Spink and Son Ltd. (RIC VII). Cameron, A. (2001). The Mediterranean World in Late Antiquity AD London and New York: Routledge is an imprint of the Taylor & Francis Group. Canevello, S.A. (2004). Iconiumlu Azize Thecla, Yaşamı ve Mucizeleri. Olba, (X), Canevello, S.A. (2008). Roma Dönemi nde Küçük Asia da Yahudiler. Arkeoidea, (V), Canevello, S.A. ve Özyıldırım, M. (2009). Constantinopolis Tahtında Isaurialı Bir İmparator: Zeno. Lucerna, Klasik Filoloji Yazıları, (Yaşam Öyküsü), Canevello, S.A. (2011). Some Observations On Monotheism In Cilicia. Seleucia ad Calycadnum, (I), Carson, R. A. G. and Kent, J. P. C. (1989). Late Roman Bronze Coinage. Part II, Bronze Roman Imperial Coinage of the Later Empire A. D (1989 reprint of 1978 version). New York: Sanford J. Drust. (LRBC II). Çakmak, Ü. (2009). Dağlık Cilicia (Olba) Bölgesi nin IV.- VII. Yüzyıllar Arasındaki Sosyal Yaşam ve Ekonomik Yapısına Genel Bir Bakış. Arkeoidea, (VII), Çakmak, Ü. (2010a). Dağlık Kilikia Bölgesi nde Karakabaklı Antik Yerleşimi: Arkeolojik Buluntular, Bölgesel Yerleşim Düzenlemesi ve Tarımsal Organizasyon Açısından İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin. Çakmak, Ü. (2010b). Güneydoğu Isauria Bölgesinde Bulunan Karakabaklı Tetrapylonları. Gephyra, 7, Çakmak, Ü. (2011). Geç Antik Dönem de Cilicia ve Isauria da Kilise Sayısının Artış Nedenleri Üzerine Bir Deneme. Seleucia ad Calycadnum, (I),

153 134 Demirtop, B. (2009). Antik Çağ da Batı Kilikia ile Doğu Pamphylia Arasındaki İlişkiler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Dignas, B. and Winter, E. (2007). Rome and Persia in Late Antiquity, Neighbours and Rivals. (First Edition, e-book). New York: Cambridge University Press. Durugönül, S. (1995a). Kilikia Kulelerinin Tarihteki Yeri. Arkeoloji Dergisi, (III), Durugönül, S. (1995b). Olba: Polis mi, Territorium mu?. Lycia, (2), Durugönül, S. (1998a). Türme und Siedlungen im Rauhen Kilikien, Eine Untersuchung zu den archäologischen Hinterlassenschaften im Olbischen Territorium, Asia Minor Studien 28. (Birinci Baskı). Bonn: Habelt Verlag. Durugönül, S. (1998b). Seleukosların Olba Territoriumu ndaki Akkulturation Süreci Üzerine Düşünceler. Olba, (I), Durugönül, S. (1999a) Yılı İçel İli (Antik Dağlık Kilikia) Yüzey Araştırması. XVI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1(16), Durugönül, S. (1999b). Hellenistik Dönemde Olba Territorium u. E.E. Schneider (Ed.). Elaiussa Sebaste I: Campagne Di Scavo Roma: L'Erma di Bretschneider, s Durugönül, S. ( ). Development of Ancient Settlements in Cilicia. Adalya, V, Durugönül, S. (2002). Dağlık Kilikia ve Karpaz Bölgesi (Kuzey Kıbrıs) Antik Yerleşim Özellikleri. Olba, (VI), Durugönül, S. (2004). Krallar, Rahipler ve Korsanlar. Başlangıcından Roma Dönemi Sonuna Kadar Eskiçag da Mersin Bölgesi. F. Özdem. (Ed.). Sırtı Dağ, Yüzü Deniz: Mersin, cilt 1, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, s Durukan, M. (1998). M.Ö Arasında Olba Territoriumu nda Yaşanan Siyasi Gelişmeler. Olba, (I), Durukan, M. (1999). Hisarkale Garnizonu ve Bu Merkezde Poylgonal Teknikte İnşa Edilmiş Mezarlar. Olba, 1(II), Durukan, M. (2004). Olba Bölgesi ve Bölgede Kullanılan Polygonal Duvar Tekniği. Anadolu (Anatolia), (26), Erhat, A. (Ed). (1996). Mitoloji Sözlüğü. (6. Baskı). İstanbul: Remzi Kitapevi.

154 135 Erol, A. (2005). Perge Kazı Sikkeleri: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Erten, E. (1999). Kilikia da Cam. Olba, 1(II), Erten, E. (2003a). Olba (Uğuralanı) 2001 Yüzey Araştırması. XX. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1(XX), Erten, E. (2003b). Glass Finds From Olba Survey Olba, (VII), Erten, E. (2004). Olba 2002 Yüzey Araştırması. XXI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2(XXI), Erten, E. (2005). Mersin, Silifke Olba Yüzey Araştırması XXII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2(XXII), Erten, E. (2006). Mersin, Silifke Olba (Uğuralanı) 2004 Yüzey Araştırması. XXIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1(XXIII), Erten, E. ve Özyıldırım, M. (2006). Olba Arkeolojik Yüzey Araştırmaları Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler Dergisi, (21), 25. Erten, E. (2007). Olba daki Tapınak Planlı Anıt Mezar. B. Avunç (Editör). Patronvs, Çoşkun Özgünel e 65. Yaş Armağanı / Festschrift für Coşkun Özgünel zum 65. Gebustag. Birinci Baskı. İstanbul: Homer Kitapevi, s Erten, E. ve Özyıldırım, M. (2007). Olba Yüzey Araştırması XXIV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1(XXIV), Erten, E. ve Özyıldırım, M. (2008). Mersin Silifke Olba Yüzey Araştırması XXV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2(XXV), Erten, E. (2009). Olba da Romalılaşma Süreci. Y. Özdemir. (Editör). Mersin Sempozyumu Kasım 2008, Bildiriler. Birinci Baskı. Mersin. Mersin Valiliği ve Güven Ofset, s Erten, E., Özyıldırım, M. ve Akçay, T. (2012a). Mersin Silifke Olba 2010 Kazısı. XXXIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2(XXXIII), Erten, E., Özyıldırım, M. ve Akçay, T. (2012b). Olba Kazıları Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler Dergisi, (34), Erten, E. (2013). Olba Kazılarından Küçük Buluntular. Seleucia ad Calycadnum, (III), Ertekin, E. (2011). Roma Devletinin Hıristiyanlığı Ortadan Kaldırmaya Yönelik Son Hamlesi: Büyük Takibat ( ). Seleucia ad Calycadnum, (I),

155 136 Erzen, A. (1940). Kilikien bis zum Ende der Perserherrschaft. (Erste Ausgabe). Leipzig, Spezialbetrieb für Dissertationsdrück von Robert Noske İn Borna. French, D.H. (1980). The Roman Road-system of Asia Minor. H. Temporini (Ed.). Aufstieg und Niedergang des römischen Welt, II.7.2, Berlin-New York: Arthur Callignon GmbH, Frey, A.R. (1917). A Dictionary of Numismatic Names. (First Edition). New York: The Ameican Numismatic Society. Foss, C. (1990). The Persian Asia Minor and the End of Antiquity. C. Foss (Ed.), History and Archaeology of Byzantine Asia Minor. Reprint. Hampshire: Variorum, pp Gebhardt, A. (2002). Imperiale Politik und provinziale Entwicklung: Untersuchungen zum Verhältnis von Kaiser, Heer und Städten im Syrien der vorseverischen Zeit. Klio: Beiträge zur alten Geschichte, neue Folge Band 4. Berlin: Oldenbourg Akademie verlag. Gençler, Ç. (2009). Eleiussa Sebaste Antik Yerleşimi Cam Bulutuları, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Ankara. Gotter, U. (2001). Tempel und Grossmacht: Olba/Diokaisareia und das Imperium Romanum. É. Jean, A. M. Dinçol et S. Durugönül. (Édités). La Cilicie: Espaces et Pouvoirs Locaux, (2e millénaire av. J.-C.-4e siècle ap. J.-C.), Actes de la Tabla Ronde Internationale, D İstanbul, 2 5 Novembre 1999 / Kilikia: Mekanlar ve Yerel Güçler, (M.Ö. 2. binyıl-m.s. 4. Yüzyıl), Uluslararası Yuvarlak Masa Toplantısı Bildirileri, İstanbul, 2-5 Kasım Varia Anatolica, XIII. İstanbul: İnstitut Français D etudes Anatoliennes Georges Dumezil, Gough, M. (1954). A Tample and Church At Ayas (Cilicia). Anatolian Studies, 4, Gough, M. 1972). The Emperor Zeno and Some Cilician Churches. Anatolian Studies, 22, Demirel Gökalp, Z. (2007). Yalvaç ve Isparta Arkeoloji Müzelerinde Bulunan Bizans Sikkeleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir. Gregory, T.E. (2011). Bizans Tarihi. (Çev. E. Ermert). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. (Eserin Orjinali 2005 te yayımlandı). Grierson, P. and Mays, M. (1992). Catalogue of Late Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, From Arcadius and Honorius to the Accession of Anastasius. (First İmpression). Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. (DOC).

156 137 Grierson, P. (1993a). Catalogue of Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection. Volume II, Phocas to Theodosius III , Part 1, Phocas and Heraclius ( ). (Second İmpression). Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. (DOC II/1). Grierson, P. (1993b). Catalogue of Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection. Volume II, Phocas to Theodosius III , Part 2, Heraclius Constantine to Theodosius III ( ). (Second İmpression). Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. (DOC II/2). Grierson, P. (1993c). Catalogue of Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Volume III, Leo III to Nicephorus III , Part I, Leo III to Michael III ( ). (Second İmpression). Washington D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. (DOC III/1). Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage. (Second Edition). Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collections. Hahn, W. (1973). Moneta Imperii Byzantini. Band I, Von Anastasius I. Bis Iustinianus I. ( ). (Erste Ausgabe). Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. (MIB I). Hahn, W. (1975). Moneta Imperii Byzantini. Band II, Von Justinus II. Bis Phocas ( ). Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. (MIB II). Hahn, W. (1981). Moneta Imperii Byzantini. Band III, Von Heraclius Bis Leo III./ Alleinregierung ( ), mit Nahträgen zum 1. und 2. Band. (Erste Ausgabe). Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. (MIB III). Haldon, J. (2007). Bizans Tarih Atlası. (Çev. A. Özdamar). İstanbul: Kitap Yayınevi. (Eserin orjinali 2005 te yayımlandı). Harl, K. W. (1996). Coinage in the Roman Economy, 300 B.C. to A.D (First Edition). London: The John Hopkins University Press. Head, H.V. (1887). Historia Numorum, A Manuel of Greek Numismatics. (First Edition). Oxfort, At The Clarendon Press. Head, H.V. (1911). Historia Numorum, A Manuel of Greek Numismatics. (Second Edition). Oxfort, At The Clarendon Press. Hellenkemper, H. (1980). Zur Entwicklung des Stadtbildes in Kilikien. H. Temporini. (Ed.). Aufstieg und Niedergang des römischen Welt, II.7.2. Berlin-New York: Arthur Callignon GmbH,

157 138 Hellenkemper, H. (1986). Legionen im Bandenkrieg Isaurien im 4. Jahrhundert. C. Unz (Ed.). Studien zu den Militargrenzen Roms III, 13. Int. Limeskongreß, Aalen, Stuttgart. Landesdenkmalamt Baden-Württemberg. Abteilung Archäologische Denkmalpflege, pp Hendy, M. F. (1969). Coinage and Money in the Byzantine Empire Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies Trustees for Harvard University. Hendy, M.F. (1985). Studies in the Byzantine Monatery Economy c (First Edition). Cambridge: Cambridge University Press. Hicks, H. (1891). Inscriptions from Western Cilicia. The Journal of Hellenic Studies, 12, Hild, F. und Hellenkemper, H. (1990). Kilikien und Isaurien, Tabula Imperii Byzantini 5. H. Hunger (Herausgegeben), (Erste verlag). Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. Hill, G.F. (1897). Catalogue of the Greek coins in the British Museum, Catalogue of the Greek coins of Lycia, Pamphylia and Psidia. (First Edition). London: The Trustees of the British Museum. (BMC Pamphylia). Hill, G.F. (1899). Olba, Cennatis, Lalassis. The Numismatic Chronicle and Jorunal of The Numismatic Society, Third Series, (XIX), Hill, G.F. (1900). Catalogue of the Greek coins in the British Museum, Catalogue of the Greek coins of Lycaonia, Isauria, and Cilicia. (First edition). London: The Trustees. (BMC Cilicia). Hill, S. (1996). The Early Byzantine Churches Of Cilicia and Isauria. (First Edition). Aldershot: Brookfield, Vt., USA : Variorum. Hill, P.V. and Kent, J.P.C. (1989). Late Roman Bronze Coinage. Part I. The Bronze Coinage of the House of Constantine A.D (1989 reprint of 1978 version). New York: Sanford J. Drust. (LRBC I). Horden, P. (2005). Mediterranean Plague in the Age of Justinian. M. Maas (Ed.). The Cambridge Companion to The Age of Justinian. New York: Cambridge University Press, pp Howgego, C.J. (1985). Greek Imperial Countermarks, Studies in the provincial coinage of the Roman Empire. (First Edition). London: Royal Numismatic Society special publication no.17. Howgego, C. (2013). Sikkeler Işığında Eski Çağ Tarihi. (Çev. O. Tekin). İstanbul: Homer Kitapevi. (Eserin orjinali 1995 te yayımlandı).

158 139 İznik, E. (2009). Pagan Bir İmparatorluğun Hıristiyan İmparatorluğa Dönüşümü: Geç Antikçağ da Roma İmparatorluğu. Doğu Batı, Düşünce Dergisi, Romalılar I, (49), İznik, E. (2011). İmparator Diocletianus un Tavan (En Yüksek) Fiyatlar Fermanı, Edictum de pretiis Rerum Venalium. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 30(49), Johnston, A. (1982). Caracalla or Elagabalus? A Case of Unnecessarily Mistaken Identy. American Numismatic Society Museum Notes, (27), Jones, A.H.M. (1971). The cities of the Eastern Roman Provinces. Oxfort: Oxfort At The Clarendon Press. Kabaağaç, S. ve Alova, E. (1995). Latince/Türkçe Sözlük. (Birinci Baskı). İstanbul: Sosyal Yayınlar. Kaçar, T. (2009). Anadolu da Sasaniler ve Romalılar, M.S : Emperyal İdeoloji ve Kriz. Tarih Dergisi, (47), Kaçar, T. (2010). Doğu Roma Dünyasında Monofizit Reaksiyon ve İmparator Iustinianus. M. Dogan-Alpaslan, M. Alpaslan, H. Peker ve Y.G. Engin (eds.). Colloquium Anatolicum, Anadolu Sohbetleri IX. İstanbul: Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları, Kaçar, T. (2012). Dünyada İki Işık : Geç Antikçağ da İran ve Roma. Doğu Batı, Düşünce Dergisi, (61), Kaçar, T. (2013). Roma İmparatorluğu, Hıristiyanlar ve Milano Fermanı nın Yılı. Toplumsal Tarih Dergisi, (230), Kaegi, W. E. (2000). Bizans ve İlk İslam Fetihleri. (Çev. M. Özay). İstanbul: Kaknüs Yayınları. (Eserin orjinali 1995 te yayımlandı). Kaegi, W. E. (2003). Heraclius Emperor of Byzantium. (First Edition). Cambridge: Cambridge University Press. Kaplan, D. (2009). Roma İmparatorluk Çağı nda Kilikia: Kent Kurulumları, Bayındırlık Hareketleri ve İmparatorluk Kültü. Y. Özdemir. (Editör). Mersin Sempozyumu Kasım 2008, Bildiriler. Birinci Baskı. Mersin. Mersin Valiliği ve Güven Ofset, Kapossy, B. (1993). Sylloge Nummorum Graecorum, Schweiz II, Münzen der Antike, Katalog der Sammlung Jean-Pierre Righetti im Bernischen Historischen Museum. Switzerland, Verlag Paul Haupt Bern-Stuttgart-Wien. (SNG Schweiz II).

159 140 Keil, J. und Wilhelm, A. (Herausgegeben). (1931). Denkmäler aus dem Rauhen Kilikien, Monumenta Asiae Minoris Antiqua, Vol. III. Manchester [England]: Published for the Society by Manchester University Press. Kent, J.P.C. (1981). The Roman Imperial Coinage. Volume VIII, The Family of Constantine I, A.D , C.H.V. Sutherland and R.A.G. Carson. (Eds.). London: Spink and Son Ltd. (RIC VIII). Kent, J.P.C. (1994). The Roman Imperial Coinage. Volume X, The Divided Empire and The Fall of The Western Parts, AD R.A.G. Carson, J.P.C. Kent and A.M. Burnett. (Editörs). London: Spink and Son Ltd. (RIC X). Kosinski, R. (2010). The Emperor Zeno s Church Donations. E. Dąbrowy, M. Dzielskiej, M. Salamona, S. Sprawskiego (Eds.), Hortus Historiae, Księga pamiątkowa ku czci profesora Józefa Wolskiego w setną rocznicę urodzin. Krakow, Koşay, H.Z. (1968). Kilikya Tarihi (Bibliyografya). Belleten, XXXII(126), Köker, H. (2007). Perge Kazı Sikkeleri: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Kurt, M. (2009a). Roma Cumhuriyeti Yönetiminde Kilikya Bölgesi ve Yerel Güçler. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XI(1), Kurt, M. (2009b). Demir Çağında Kilikya da Politik Yapı. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (3), Kurt, M. (2009c). Marcus Antonius un Kilikya Politikası. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Tarih İncelemeleri Dergisi, XXIV(2), Kurt, M. (2010). Roma Egemenliğinde Kilikia ve Roma İç Savaşlarının Bölgedeki Yansımaları. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Tarih İncelemeleri Dergisi, XXV(2), Lenski, N. (1999a). Basil and the Isaurian Uprising of A. D Phoenix, 53(3/4), Lenski, N. (1999b). Assimilation and Revolt in the Territory of Isauria, from the 1st Century BC to the 6th Century AD. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 42(4), Levante, E. (1986). Sylloge Nummorum Graecorum, Switzerland I, Levante- Cilicia. Berne: Credit Suisse Numismatic Department. (SNG Levante). Levante, E. (1993). Sylloge Nummorum Graecorum, France 2, Cabinet des Médailles, Cilicie. Paris: Bibliothéque Nationale Numismatica Ars Classica. (SNG France 2, Cilicie).

160 141 Levante, E. (1994). Sylloge Nummorum Graecorum, France 3, Cabinet des Médailles, Pamphylie, Pisidie, Lycaonie, Galatie. Zurich: Bibliothéque Nationale De La France Numismatica Ars Classica. (SNG France 3, Pamphylie). Levick, B. (2000). The Government Of The Roman Empire. (Second Edition). London and New York: Routledge is an imprint of the Taylor & Francis Groups. Lieu, S.N.C. and Dodgeon, M.H. (2005). The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (AD ). (seventh edition, e-book). London-New York: Routledge: Taylor & Francis e-library. Lieu, S.N.C. and Greatrex, G. (2005). The Roman Eastern Frontıer And The Persıan Wars, Part II AD (Second Edition). London-New York: Routledge: Taylor & Francis e-library. MacKay, T. S. (1968). Olba İn Rough Cilicia. (First Edition). Michigan: Ph. D. Bryn Mawr College. MacKay, T.S. and MacKay, P.A. (1969). Inscriptions from Rough Cilicia East of the Calycadnus. Anatolian Studies, (19), MacKay T.S. (1990). The Major Sanctuares in Pamphylia and Cilicia, H. Temporini. (Ed.). Aufstieg und Niedergang des römischen Welt, II Berlin-New York, Arthur Callignon GmbH, s Magie, D. (1950). Roman Rule İn Asia Minor, to the End of the Third Century After Christ, Vol. I. (First Edition). Princeton, New Jersey: Princeton University Press. Malalas. The Chronical of John Malalas. (Çev. E. Jeffreys, M. Jeffreys and R. Scott). Melbourne: Australian Association for Byzantine Studies, Mattingly, H., Sydenham, E. A. and Sutherland. C.H.V. (1938). The Roman Imperial Coinage. Vol. IV Part II., Macrinus to Pupienus. London: Spink and Son Ltd. (RIC IV/2). Mattingly, H., Sydenham, E. A. and Sutherland, C.H.V. (1949). The Roman Imperial Coinage. Vol. IV Part III, Gordian III-Uranius Antoninus. London: Spink and Son Ltd. (RIC IV/3). Mitchell, S. (1987a). Cremna Araştırmaları. V. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1(5), Mitchell, S. (2007). A History of the Later Roman Empire, AD : The Transformation of the Ancient World. (First Edition). Malden: Blackwell Publishing Ltd.

161 142 Nollé, J. (1993). Sylloge Nummorum Graecorum, Deutschland, Pfälzer Privatsammlungen, 4. Band, Pamphylien, Nr München: Hirmer Verlag. (SNG Pfälzer, Pamphylien). Ostrogorsky, G. (2011). Bizans Devleti Tarihi. (Çev. F. Işıltan). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. (Eserin orjinali 1963 de yayımlandı ve Türkçe ilk baskısı 1981 de yayımlandı). Oyarçin, K. (2010) Yılı Kelenderis Agora Bazilikası Kazısında Bulunan Geç Antik Çağ (M.S. 3.-M.S. 7.) Sikkeleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Özyıldırım, M. (2003). İlkçağ ve Erken Hıristiyanlık Kaynaklarında Olba Sözcüğünün Değişik Kullanımları. Olba, (VIII), Özyıldırım, M. (2004). Seleucia ad Calycadnum ve Hıristiyanlığın İlk Üç Yüzyılı. Olba, (X), Özyıldırım, M. (2006). 359 Yılı Seleucia Konsili Kararlarının Çözümlenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Özyıldırım, M. (2007a). Ariminum ve Seleucia ad Calycadnum Konsilleri 359 İkiz Konsiller Yılı. Olba, (XV), Özyıldırım, M. (2007b). Olba Kentinin Arkeolojik Koruma Sorunları. İ. Öztürk. (Ed.). Silifke Müzesi Konferansları, Kasım 2005 Nisan 2006, Silifke: Taşeli Matbaası, Özyıldırım, M. (2008). Seleucia ad Calycadnum un Erken Hıristiyanlık Dönemi Açısından Önemi. Arkeoidea, (6), Özyıldırım, M. (2009). Olba da Hıristiyanlığın İzleri. Arkeoidea, (7), Özyıldırım, M. ve Ünalan, S. (2011). Isauvria Dağlarında Hıristiyan Manastırcılığının Bir Örneği: Olba Manastırı. Seleucia ad Calycadnum, (I), Özyıldırım, M. (2012). Olba Manastırı Hakkında Arkeolojik ve Yazınsal Yeni Bilgiler. Seleucia ad Calycadnum, (II), Özyıldırım, M. (2013). Olba Manastırı: 2012 Yılı Kazı Sonuçları ve Merkez Mekânlar Üzerine Düşünceler. Seleucia ad Calycadnum, (III), Pearce, J.W.E. (1951). The Roman Imperial Coinage. Vol. IX, Valentinian I Theodosius I. H. Mattingly, C.H.V. Sutherland and R.A.G. CARSON (Eds.). London: Spink and Son Ltd. (RIC IX). Polosa, A. (2003a). Addendum ai rinvenimenti monetali delle campagne : ripostiglio di frazioni di bronzo. E. E. Schneider. (a cura di). Elaiussa

162 143 Sebaste II, Un porto tra Oriente e Occidente. Roma: L erma, di Bretschneide, Polosa, A. (2003b). Monete dalle campagne di scavo E. E. Schneider. (a cura di). Elaiussa Sebaste II, Un porto tra Oriente e Occidente. Roma: L erma, di Bretschneide, Polosa, A. (2010). The Coins. E. E. Schneider. (a cura di). Elaiussa Sebaste III/ L agora Romana. İstanbul: Ege Yayınları, Ramsay, W.M. (1890). The Historical Geography of Asia Minor. (First Edition). London: William Clowes and Sons Ltd. Ruge, W. (1923). Side, G. Wissowa. (Ed.). Paulys Realencyclopädie der Klassischen Altertumswissenschaft (RE), (II/A). Stuttgart, 2208, Sayar, M. H. (1995). Kilikia da Epigrafi ve Tarihi Coğrafya Araştırmaları XII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (XII), Sayar, M. H. (1998). Kilikia da Epigrafi ve Tarihi-Coğrafya Araştırmaları XV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1(XV), Sayar, M. H. (1999). Antik Kilikya da Şehirleşme. XII. Türk Tarih Kongresi: Ankara, Eylül 1994, Kongreye Sunulan Bildiriler, 1(XII), Sayar, M.H. (2009). Eskiçağda Yerel Güçler ile Küresel Güçler Arasında Mersin de Hayat., Y. Özdemir. (Editör). Mersin Sempozyumu Kasım 2008, Bildiriler. Birinci Baskı. Mersin. Mersin Valiliği ve Güven Ofset, Sayar, M.H. (2013). Kelenderis te Antoninus Pius Dönemi nden Bir Hamam., M. Tekocak. (Editör). K. Levent Zoroğlu na Armağan. Birinci Baskı. Antalya: Suna İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Schneider, E.E. (2008). Elaiussa Sebaste, Doğu İle Batı Arasında Bir Liman Kenti. (Çev. L. E. Sakar). İstanbul: Homer Kitapevi. Seaby, H.A. (1982). Roman Silver Coins. Vol. IV. Gordian III to Postumus. (Second (Revised) Edition). London: Seaby Publications LTD. (RSC IV). Shaw, B.D.(1990). Bandit Highlands and Lowlands Peace: The Mountains of Isauria-Cilicia. Journal of Economic and Social History of the Orient, XXXIII(III), Sherwin-White, A.N. (1976). Rome, Pamphylia and Cilicia, B.C.. The Journal of Roman Studies, 66, Söğüt, B. (2001). Kilikya Bölgesindeki Roma İmparatorluk Çağı Tapınakları, İmparator Claudius Dönemi Tapınakları. É. Jean, A. M. Dinçol et S. Durugönül. (Édités). La Cilicie: Espaces et Pouvoirs Locaux, (2e millénaire av. J.-C.-4e siècle ap. J.-C.), Actes de la Tabla Ronde

163 144 Internationale, D İstanbul, 2 5 Novembre 1999 / Kilikia: Mekanlar ve Yerel Güçler, (M.Ö. 2. binyıl-m.s. 4. Yüzyıl), Uluslararası Yuvarlak Masa Toplantısı Bildirileri, İstanbul, 2-5 Kasım Varia Anatolica, XIII. İstanbul: İnstitut Français D etudes Anatoliennes Georges Dumezil, Söğüt, B. (2006). Dağlık Kilikya (Kilikia) Bölgesindeki Çokgen Taş Duvarlı Mezarlar. (Birinci Baskı). İstanbul: Ege Yayınları. Staffieri, G. M. (1978). La monetazione di Olba nella Cilicia Trachea. Lugano: Quaderni Ticinesi, di numismatica e antichità classiche, Quaderno monografico. Staffieri, G.M. (1987). La monetazione di Olba e di Diocaesarea in Cilicia. Addenda et corrigenda I. Numismatica e Antichità Classiche, XVI, Staffieri, G. M. (1994). La monetazione di Olba e di Diocaesarea in Cilicia, Addenda et corrigenda II. Numismatica e Antichità Classiche, (XXIII), Strabon. Coğrafya, Anadolu (Kitap: XII, XIII, XIV), (Geografika). (Çev. A. Pekman). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Sutherland, C.H.V. (1967). The Roman Imperial Coinage, Vol. VI, From Diocletian s Reform (A. D. 294) to the death of Maximinus (A. D. 313). Sutherland, C.H.V. and Carson, R. A. G. (Eds.). London: Spink and Son Ltd. (RIC VI). Şahin, H. (2003). Geç Roma İmparatorluk ve Erken Bizans Dönemlerinde Dağlık Kilikia (Kilikia Trakheia) Bölgesi Yazıtlarında Meslekler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Şahin, H. (2009). Ein neuer Meilenstein Diokletians aus dem östlichen Rauhen Kilikien. Gephyra, 6, Şahin, H., Yüksel, F. A. ve Görücü, Z. (2010). Korykion Antron ve Göztepesi: Eski Problemler, Yeni Bulgular, Yeni Çözüm Önerileri. Adalya, (XIII), Şen, N.T. (2004). Perge Akropolisi Kazı Sikkeleri: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Tek, A.T. (1996). Arykanda Kazılarında Bulunan Antik Sikkeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Ankara. Tek, A.T. (2002). Arykanda Kazılarında Bulunan Antik Sikkeler Üzerinde Yeni İncelemeler: Sezonları, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

164 145 Tekin, O. (1994). Yapı Kredi Kolleksiyonu, Grek ve Roma Sikkeleri / Greek and Roman Coins, The Yapı Kredi Collection. (Birinci Baskı). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Tekin, O. (1999). Yapı Kredi Kolleksiyonu. Bizans Sikkeleri / Byzantine Coins. The Yapı Kredi Collection. (Birinci Baskı). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Tekin, O. (2003). Catalogue of the Excavation coins found in the campaigns of 1998 and E. E. Schneider. (a cura di). Elaiussa Sebaste II, Un porto tra Oriente e Occidente. Roma: L erma, di Bretschneider, Tekin, O. (2007). Sikkeler. S. Durugönül. (Editör). Dağlık Kilikia'da Bir Antik Kent Kazısının Sonuçları: NAGIDOS / Results of an Excavation in an Ancient City in Rough Cilicia. Birinci Baskı. İstanbul. Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Tekin, O. (2008). Antik Nümismatik ve Anadolu (Arkaik ve Klasik Çağlar). (Üçüncü Baskı). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Tekocak, M. (2006). Kelenderis Roma Çağı Seramiği, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Thomas, E. (2007). Monumentality and The Roman Empire. Architecture in the Antonine Age. (First Edition). New York: Oxford University Press Inc. Topdal, E. (2007). Kilikia Eyaleti: Kentler ve Roma Yönetimi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Trampedach, Kai. (1999). Teukros und Teukriden, zur Gründungslegende des Zeus Olbios-Heiligtums in Kilikien. Olba, 1(II), Trampedach, Kai. (2001). Tempel und Grossmacht: Olba in Hellenistischer Zeit. É. Jean, A. M. Dinçol et S. Durugönül. (Édités). La Cilicie: Espaces et Pouvoirs Locaux, (2e millénaire av. J.-C.-4e siècle ap. J.-C.), Actes de la Tabla Ronde Internationale, D İstanbul, 2 5 Novembre 1999 / Kilikia: Mekanlar ve Yerel Güçler, (M.Ö. 2. binyıl-m.s. 4. Yüzyıl), Uluslararası Yuvarlak Masa Toplantısı Bildirileri, İstanbul, 2-5 Kasım Varia Anatolica, XIII. İstanbul: İnstitut Français D etudes Anatoliennes Georges Dumezil, s Von Aulock, H. (1966). Sylloge Nummorum Graecorum Deutschland. Sammlung von Aulock. 13. Heft: Kilikien Berlin: Verlag Gebr. Mann. SNG Aulock, Kililien. Wassink, A. (1991). Inflation and Financial Policy under the Roman Empire to the Price Edict of 301 A.D.. Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, 40(4),

165 146 Webb, P.H. (1968). The Roman Imperial Coinage. Vol. V Part I. H. Mattingly and E. A. Sydenham. (Eds.). (Second Editions). London: Spink and Son Ltd. (RIC V/1). Webb, P.H. (1968). The Roman Imperial Coinage. Vol. V, Part II. Sutherland, C.H.V. and Carson, R. A. G. (Eds.). London: Spink and Son Ltd. (RIC V/2). İnternet: Wilson, M. (2003). Cilicia: The First Christian Churches In Anatolia. Tyndale Bulletin, Web: adresinden 14 Mart 2012 de alınmıştır, Ziegler, K. und Sontheimer, W. (Herausgegeben). (1964). Side. Der Kleine Pauly (KP). (Erster Band). Stuttgart: Alfred Drucken Müller Verlag, Ziegler, R. (2001). Sylloge Nummorum Graecorum, Deutschland, Pfälzer Privatsammlungen, 6. Band, Isaurien und Kilikien, Nr München: Hirmer Verlag. (SNG Pfälzer, Kilikien). Zoroğlu, L. (1994). Kelenderis I. Kaynaklar, Kalıntılar, Buluntular. (Birinci Baskı). Ankara, Dönmez Ofset Basımevi.

166 EKLER 147

167 148 EK-1. ÖN VE ARKA YÜZ LEJANTLARI LİSTESİ ÖN YÜZ LEJANTLARI Roma Şehir Sikkeleri Kat. No. Lejant 2 [AVTKAIMAVPH] ΛIANTΩNINOCCЄ 4 AV[KAIΓM]ECKVINΔEKIOCTPAIANOC / n n 5 [AYKAI] - ANTω[N] 6 IOYΛIAΔOMNA[CEBAC]TH 7 [ ]MAVANTΩN-EINOC Roma İmparatorluk Sikkeleri Kat. No. Lejant 8 MAXIMVSCAESGERM 9 IMPCCVIBTREBGALLVSPFAVG 10 IMPCPLICVALERIANVSAVG 11 IMPCCVALDIOCLETIANVSAVG 12 IMPCCVALDIOCLETIANVSPFAVG 13 GALVAL ERIAAVG 14 IMPCVALLICINLICINIVSPFAVG 15 CONSTAN TINVSAVG 16 CONSTAN TINVSAVG

168 149 EK-1. (DEVAM) ÖN VE ARKA YÜZ LEJANTLARI LİSTESİ 17 CONSTAN TINOPOLI 18 VRBS ROMA 20 [DNCO]NSTA NSPFAVG 21 DNCONSTAN TIVS[PFAVG] 22 [DN]CONSTAN TIVSPFAVG 23 [ ] TIVSAV[G] 24 DNCONSTAN TIVSPFAVG 25 [DN]VALENTINI - [ANVSPFAVG] 26 DNVALENTIN[I] - ANVSPFAV[G] 27 [DNVAL]ENTINIAN[VSPFAVG] 28 DNVALENTINIANVSPFAVG 29 DNTHEODO SIVSPFAVG 30 [DNT]HEODOS[IVSPFAVG] 31 DNHONOR[IVSPF]AVG 32 DNARCADIVSPFAVG 33 [DN]ARCADIVSPFAVG 36 [ ]A[ ] 40 [ ]-[ ]AVG 41 [ ]-[ ]AVG 42 [ ]VSPFAV[G] 44 [ ]-[ ]AVG

169 150 EK-1. (DEVAM) ÖN VE ARKA YÜZ LEJANTLARI LİSTESİ Bizans Sikkeleri Kat. No. Lejant 50 DNIVSTINI ANVSPPAVC 51 DNIVSTINI ANVSPPAVC 52 DNIVST[I] NVSPPAVC 53 onmav-rctibєrppavc 54 ONmAVR - TIbЄRP[PAVC] 55 ONmAVRIC TIbЄRPPA 56 DNmA[ ]-[ ]PPAV 57 [ ]ma[ ] - [ ]AVC 58 NFOCAS-P[ ] 59 ONFOCA NЄPЄAV 60 [ ]ЄRACLIOCONSULII [ ] 𐰋𐰋 JJNhЄ JJNNhЄRACLIЧSЄ hє[ ] 63 ddn[ ] 73 [ ]C - LIЧSPPAV[C] 74 ddnn[ ] 75 NNhЄRACLIЧSЄ hraconstppav

170 151 EK-1. (DEVAM) ÖN VE ARKA YÜZ LEJANTLARI LİSTESİ 76 [ ]hƨє[ ] 77 [ ]NSIVᚴCЄ 78 [ ]NN[h]ЄRACINI[ ] 79 JJ[ ]CЄ[ ] 80 dnhra[ ] 81 [ ]NhЄRA[ ] 82 JJNNhЄRAC[ ] 83 ЄNTȢT - ONIK[A] 84 [ЄNTȢT] - ONI[KA] 85 [ ]NI[KA] 86 ЄNTȢT- [ONIKA] 87 ЄN[TȢT] - [ONIKA] 95 DNIVSTI[ ] ARKA YÜZ LEJANTLARI Roma İmparatorluk Dönemi Şehir Sikkeleri Kat. No. Lejant 1 ΟΛΒΕΩΝ 2 AΔPIANANT[ΩNI NIANΩN] OΛBEΩN MHTPOKEN 4 TAPCOVMHTPOΠOΛEΩC / A-M / K Γ / B

171 152 EK-1. (DEVAM) ÖN VE ARKA YÜZ LEJANTLARI LİSTESİ 5 [C I]ΔH [TωN] 7 [ ] - PTAT[ ]ΩC Roma Sikkeleri Kat. No. Lejant 8 PIETASAVG 9 AEQVITASAVG 10 PIETASAVGG 11 CONCORDIAMI LITVM 12 CONCORDIAM ILITVM 13 VENERIV ICTRICI 14 IOVICONS ERVATORI 15 DNCONSTANTINIMAXAVG 16 PROVIDEN TIAEAVGG 19 VOT/XX/MV[L]T/XXX 20 VOT/XX/MVLT/XXX 21 [FELTE]MPRE PARATIO 22 FELTEMPRE [P]ARATIO 24 FELTEMPRE PARATIO 25 [RESTI]TV- TOR[REIP] 26 [G]LORIARO - MANORVM

172 153 EK-1. (DEVAM) ÖN VE ARKA YÜZ LEJANTLARI LİSTESİ 27 SAL[VSREI PVBL]ICAE 28 [S]ALV[SR]EI - [P]VBLICAE 29 CONCOR DIAAVGGG 30 [SAL]VSREI PVBLIC[AE] 31 [VIR]TVS - [EXERCITI] 32 SALVSREI - PVBLI[CAE] 33 [V]IRTVS EXERCITI 35 GLORI [ARO]MA NORVM 44 [ ]-EXERCITI

173 154 EK-2. KONKORDANS CETVELİ Roma Şehir Sikkeleri Kazı Env. No: Katalog No: Kazı Env. No: Katalog No: T T T T T T T Roma İmparatorluk Sikkeleri Kazı Env. No: Katalog No: Kazı Env. No: Katalog No: T10-21&T T T T T SD.I T T T T T T T T T T T T T T T T SD.I SD.I

174 155 EK-2. (DEVAM) KONKORDANS CETVELİ T T SD.I T T T T T T T T T T T T T T T Bizans Sikkeleri Kazı Env. No: Katalog No: Kazı Env. No: Katalog No: T SD.I T T T SD.I T T T SD.I SD.I T SD.I T SD.I SD.I T T T T

175 156 EK-2. (DEVAM) KONKORDANS CETVELİ T T T SD.I SD.I SD.I SD.I SD.I SD.I SD.I SD.I SD.I SD.I T SD.I T SD.I T T T T T T T T T T T Tanımlanamayan Sikkeler Kazı Env. No: Katalog No: Kazı Env. No: Katalog No: SD.I T T T T T T T T T T T

176 157 EK-3. HARİTALAR Harita 2.1. Roma Dönemi Küçük Asya Haritası (Thomas, 2007, 251)

177 158 EK-3. (DEVAM) HARİTALAR Harita 2.2. Cilicia Bölgesi Haritası

178 159 EK-3. (DEVAM) HARİTALAR Harita 2.3. Dağlık Cilicia Bölgesi Haritası

179 160 EK-3. (DEVAM) HARİTALAR Harita 2.4. Olba Territorum u Haritası (Söğüt, 2006, 175)

180 161 EK-4. PLANLAR Plan 3.1. Olba nın Planı (Keil und Wilhelm, 1931, Taf. 35, Abb. 102)

181 162 EK-5. RESİMLER Resim 3.1. Olba Akropolisi nin Uydu Fotoğrafı Resim 3.2. Olba daki Vadi Oluşumlarını Gösteren Uydu Fotoğrafı

182 163 EK-5. (DEVAM) RESİMLER Resim 3.3. MÖ 1. yüzyıla Tarihlenen Olba Sikkesi

183 164 EK-6. ÇİZELGELER Çizelge yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Roma Şehir sikkelerinin imparator ve şehirlere göre dağılımı Olba Tarsos Side Belirsiz Şehir Toplam Antoninus Pius Marcus Aurelius Iulia Domna Elagabalus Traianus Decius Toplam

184 165 EK-6. (DEVAM) ÇİZELGELER Çizelge yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Roma İmparatorluk sikkelerinin imparatorlara ve darphanelere göre sayısal dağılımı Roma Heraclea Constantinopolis Nicomedia Cyzicus Antiocheia Belirsiz Darphane Toplam Maximus Trebonianus Gallus I. Valerianus Diocletianus Galeria Valeria I. Licinius I. Constantinus Constans II. Constantius I. Valentinianus II. Valentinianus I. Theodosius Honorius Arcadius Zeno Belirsiz İmparator Toplam

185 166 EK-6. (DEVAM) ÇİZELGELER Çizelge yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Bizans sikkelerinin imparatorlara, darphanelere ve birimlerine göre sayısal dağılımı Constantinopolis Constantinopolis Constantinopolis Thessalonica Nicomedia Cyzicus Cyzicus Antiocheia Seleucia Isauriae Seleucia Isauriae Alexandretta Belirsiz Darphane Belirsiz Darphane Belirsiz Darphane Toplam İmparatorlar & Birimler ? I. Iustinianus II. Iustinus Mauricius Tiberius Focas İmparatorsuz Dönem Heraclius II. Constans Belirsiz İmp Toplam

186 167 EK-7. ŞEKİLLER 60 Sikke Sayısı Roma Şehir Roma İmparatorluk Bizans Tanımlanamayan 12 Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan sikkelerin dönemlere göre sayısal dağılımı 44% 11% 39% 6% Roma Şehir Roma İmparatorluk Bizans Tanımlanamayan Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan sikkelerin dönemlere göre yüzdesel dağılımı

187 168 EK-7. (DEVAM) ŞEKİLLER Maximus - I. Constantinus I. Constantinus - Zeno Tanımlanamayan Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Roma İmparatorluk sikkelerinin dönemsel dağılımı MS 3. yy MS 4. yy MS yy MS 5. yy Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Roma İmparatorluk sikkelerinin yüzyıllara göre sayısal dağılımı

188 169 EK-7. (DEVAM) ŞEKİLLER Roma Heraclea Constantinopolis Nicomedia Cyzicus Antiochia Belirsiz Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Roma İmparatorluk sikkelerinin darphanelere göre sayısal dağılımı Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Bizans sikkelerinin İmparatorlara göre sayısal dağılımı

189 170 EK-7. (DEVAM) ŞEKİLLER Constantinopolis Thessalonica Nicomedia Cyzicus Antiochia Seleucia Isauriae Alexandretta Belirsiz Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Bizans sikkelerinin darphanelere göre sayısal dağılımı Constantinopolis 61% Belirsiz 15% Seleucia Isauria 8% Cyzicus 4% Nicomedia 6% Alexandretta 2% Antiochia 2% Thessalonica 2% Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Bizans sikkelerinin darphanelere göre yüzdelik dağılımı

190 171 EK-7. (DEVAM) ŞEKİLLER MS 6. yy MS yy MS 7. yy Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Bizans sikkelerinin yüzyıllara göre sayısal dağılımı 73% 10% 17% MS 6. yy MS yy MS 7. yy Şekil yılları Olba tiyatro kazılarında bulunan Bizans sikkelerinin yüzyıllara göre yüzdelik dağılımı

191 LEVHALAR 172

192 173 Levha

193 174 Levha

194 175 Levha

195 176 Levha

196 177 Levha

197 178 Levha

198 179 Levha

199 180 Levha

200 181 Levha

201 182 Levha

202 183 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Soyadı, adı : SARIİZ, Emin Uyruğu : T.C. Doğum tarihi ve yeri : 19/05/1980 Denizli Medeni hali : Bekâr Telefon : Faks : - eminsariiz@gmail.com Eğitim Derecesi Okul/Program Mezuniyet Tarihi Yüksek Lisans Gazi Üniversitesi/Arkeoloji Bölümü Devam Ediyor Lisans Mersin Üniversitesi/Arkeoloji Bölümü 2009 Ön Lisans S. Demirel Üniversitesi/Bilg. Donanım 2002 Lise Tavas Lisesi 1997 İş Deneyimi Yıl Çalıştığı Yer Görev 2013 Stratonikeia Antik Kenti Kazısı Arkeolog, (Nümismatik Araştırması) 2013 Fatsa Cıngırt Kayası Kazısı Arkeolog, Alan Koordinatörü 2012 Stratonikeia Antik Kenti Kazısı Arkeolog, (Nümismatik Araştırması) 2012 Fatsa-Ordu Yüzey Araştırması Arkeolog, (BAP Proje Asistanı) 2012 Fatsa Cıngırt Kayası Kazısı Arkeolog 2011 Olba Antik Kenti Kazısı Arkeolog 2010 Antakya Müze Kurtarma Kazısı Arkeolog, Alan Koordinatörü

203 184 Yabancı Dil Almanca, İngilizce Hobiler Doğa Sporları, Kitap Okumak, Bilgisayar ve Bilişim Teknolojilerini takip etmek.

204 GAZİ GELECEKTİR...

205