Şimdi ben sözü Sayın İlhan Avcı ya bırakıyorum. Yine sanıyorum genel kapsamda su ve şehir konusunu işleyecek.

Transkript

1 Şimdi ben sözü Sayın İlhan Avcı ya bırakıyorum. Yine sanıyorum genel kapsamda su ve şehir konusunu işleyecek. Prof. Dr. İlhan AVCI (İTÜ Öğretim Üyesi) Teşekkür ediyorum Sayın Başkan. Teşekkür ediyorum Sayın Başkan. Saygılar sunuyorum değerli katılımcılar. Benim işimi bir hayli rahatlattı Sayın Turhan Hocam ve Sayın Harmancıoğlu. Tabii işe başlarken genellikle havadan sudan bahsetmek gerekiyor. En kolay konuşulan konu da galiba böyle hep basit şeyler. Böyle yerleşmiş toplumun gündemine ne yazık ki. Onun için ben bazı küçük alıntılarla şehir ve su olgusuna yaklaşmak istiyorum. Genel bazı bilgileri paylaştıktan sonra da tipik bir örnek olması bakımından su ve şehir konusunda İstanbul dan bazı örnekleri vermeden geçemeyeceğim. Bu sanırım bize anlamlı ip uçları ve mesajlar verir değişik boyutlarda ve burada vurgulananlar bağlamında tipik bir örnek olacak. Dolayısıyla bana müsaade ederseniz tepegözün başına geçip oradan sürdürmeye çalışacağım konuşmamı. Evet, çok tekrarlandı; yaşam suda başlıyor. Büyük uygarlıklar büyük su yolu kenarlarında ortaya çıkmış. Nil, Mısır ı; Dicle ve Fırat Mezopotamya Uygarlıklarını, Ganj ve İndüs Hint Uygarlığı nı ve Sarı Nehir de Çin Uygarlığı nı suladı ve geliştirdi. Hepimiz tarih boyu bunları izledik, okuduk. Antik Çağ filozofları her şeyin 4 unsurdan meydana geldiğini düşünüyorlar: Su, toprak, hava ve ateş. Günümüzde ateş değil de enerji diyoruz artık buna. Çok uzaklarda değil, 50 yıl önce Orhan Veli; (genç nesiller belki çok fazla dinlememiş olabilirler ama bizler çok dinledik) Bedava yaşıyoruz, bedava. Hava bedava, bulut bedava, Dere tepe bedava Peynir ekmek bir yana, acı su bedava. Kelle fiyatına hürriyet Esirlik Bedava diyor. Ama artık temiz hava, gezilebilir dere tepe ve enerji bir yana, acı su bile bedava değil; yani eski filozofların dört unsuru toprak, hava, ateş veya enerji kelle fiyatına; çok çok pahalı. Yüz milyonlarca insan sağlıklı, içilebilir sudan mahrum. İnsan yerleşimlerinin, kentlerin temel sorunlarının başında su ihtiyaçlarının karşılanması geliyor. Su ihtiyacını gidermek günümüzde belki daha bir kolay hale geldi. Ancak, bunu kontrollü ve sağlıklı bir şekilde uzaklaştırmak veya kullanılabilir bir düzeye getirmek ayrı bir sorun olmaya başladı. Faturayı çifte katlayıp ödüyoruz, kullanıp ödüyoruz, atık su olarak ödüyoruz; ikisi birbiriyle ilintili.

2 Büyüklerimiz kendilerine sunulan suyun ardından su gibi aziz ol diyerek suya verdikleri değeri, suya olan sevgi bağıyla ifade ediyorlar. Bir zamanlar Baykal Gölü çevresinde yaşayan topluluklar gölün kenarında yüksek sesle konuşmazlarmış, bağırıp çağırmazlarmış. Nedeni, hem beslendikleri balığın, hem de içtikleri suyun kaynağına saygı ve şükran duydukları için. Bugün Baykal Gölü yok, kurudu. Atalarımız Akan su kirlenmez derlerdi. Bugün sadece evlerimizde akan su değil, uçsuz bucaksız denizlerimizi, gökten yağan yağmuru bile kirletiyoruz. Nüfusu 20 milyonları bulan mega kentler de başlı başına bir sorun. Suyu hem temin etmek, hem de kullandıktan sonra sağlıklı bir şekilde uzaklaştırabilmek çok zor ve ciddi bir iş; yani su yönetimi derken, atık yönetimi de bunun bir parçası. Mezopotamya daki Ur kenti ve Hindistan da İndüs Havzası ndaki Bohen Jadura kentlerinin geçmişte yok olmasına neden olarak içme suyu kıtlığı gösteriliyor. Günümüzde ise teknolojinin avantajlarının kullanılmasıyla su depolama tesislerinin yapılmasına karşın hala sorunlar devam etmekte ve günümüzün büyük kentlerinin geleceklerinin de aynı tehlikeyle karşı karşıya kalacakları açık saçık ifade ediliyor. Suyla olan ilgimiz ve ona yaklaşımımız böyle. Suyun bir başka duyarlı tarafı var; hiç dokunmaya gelmez, acımasız davranmaya hiç gelmez, anında değer kaybeder. Su hem dost, hem düşman bir meta. Olmazsa olmaz bir dost, ama aynı zamanda çok tehlikeli; korumasını da korunmasını da bilmek durumundayız. Kaynaklarımız belli: Yer altı suyu var, akarsularımız var, göller var, atmosfer var. Şimdi denizi saymıyorum, çok zor orası. Bunların içinde özellikle yerleşim alanları için kullanılan kaynakların başında yer altı suyu kaynakları ve gözümüzü açtığımız zaman gördüğümüz yüzeysel kaynaklar var. Bunların içerisindeki gölleri saymıyoruz; hassas bir ekolojik denge dolayısıyla onları potansiyele dahil edemiyoruz. Yer altı suyu kaynağı en kıymetlisi. Dünya daki 23 mega kentten 12 si yer altı su kaynaklarıyla besleniyor. Yüzeysel su kaynaklarıysa tamamen arz ve talep dengesine uygun olmayan bir şekilde dağılmış halde. Varolanlarını da sürekli olarak kirlettiğimizi hepimiz biliyoruz ve elden çıkıyor. İnanılmaz bir gidiş var ve günümüzde herkesin birleştiği olgu: Nüfus artışı salt sosyo ekonomik açıdan değil, sınırlı su kaynakları açısından da büyük bir zaman bombası gelecek nesiller için. Su sıkıntısı, su krizi kavramları artık toplumun gündemine yerleşti. Sanayi devrimi, aşırı kentleşme, ilaçlı kimyasal entansif tarım dedikleri tarımdaki gelişme; bütün bunların beraberinde var olan kaynakları da düzgün bir şekilde kullanılır olmaktan çıkardı. Bunları kullanılır hale getirmek için büyük faturalar ödemek zorunda kalındı ve her dönem o fatura ödenmediği için de bu kez suya ulaşılabilirlik iyice zorlaştı. SU VE ŞEHİR Dünya Nüfusunun yarısından fazlası şehirlerde ve bu şehirlerin kapladığı alan, dünyanın tam %25 i. Şehirlerde yaşayan nüfusun çok büyük bir bölümü sağlıklı içme suyu ve kanalizasyon alt yapısından yoksun. Çoğunluğu mega şehirlerde yaşayan 1.2 milyar nüfus içme suyu standartlarına uymayan nehir, göl ve yer altı suyu kaynaklarını kullanmakta.

3 Özellikle mega şehirlerdeki hızla artan şehir nüfusu, Plansız ve kontrol edilemeyen alan kullanımı, Gecekondulaşma, Kontrolsüz yüzeysel ve yer altı suyu kaynağı kullanımı ve kirletilmesi, taşkın, salgın hastalık, yoksulluk ve hızla artan toplumsal sorunlar. Bir Örnek: İSTANBUL KURULUŞ VE GELİŞME SÜRECİNDE Yerleşim alanları ve Çevre Dokusu Su Talebi, Su Kaynakları ve Su Arzı Roma Dönemi Osmanlı Dönemi Cumhuriyet Dönemi 2000 li yıllar YERLEŞİM ALANLARI VE ÇEVRE DOKUSU Tarihi Yarımadanın en doğu (Sarayburnu) ucunda M.Ö yılları arasında Grek Göçleri sırasında kurulan küçük bir köy Zamanla buraların Romalıların eline geçmesiyle büyüyerek batıya doğru genişleme ve Roma İmparatorluğu nun başşehri olması; Bizantion olan adının Konstantines olarak değiştirilmesi ve şehirde hızlı yapılaşma ve gelişme Osmanlı Döneminde Sur Dışına, Haliç, Üsküdar ve Boğaz a doğru olan genişlemeler ve yapılanmalar Cumhuriyet Dönemiyle başlayan genişleme, büyüme ve özellikle arasındaki göçler sonucu hızlı nüfus artışı ile başlayan kontrolsuz alan kullanımı, yapılaşma. Bunun sonucu olarak ortaya çıkan su kaynakları ile yerleşim alanlarının iç içe geçtiği bir coğrafya. SU TALEBİ, SU KAYNAKLARI VE SU ARZI Kuruluş yılları ve sonrasında uzunca bir süre yerleşim alanları içinde açılan kuyular ve yapılan sarnıçlardan sağlanıyor. Milattan sonraki ilk yıllardan itibaren şehrin batıya doğru büyümesiyle su talebi çok artmış; Roma ve Bizans döneminde tarihi yarımadanın dışına çıkılarak su kaynakları aranmış ve Halkalı, Belgrad Ormanları, hatta Istrancalara (bir iddiaya göre de Bulgaristan a) kadar gidilip yeraltı su kaynakları geliştirilerek uzun isale hatlarıyla kente su getirilmiş. İstanbul un fethi ile hızlı gelişme ve nüfus artışı başlamış; Sadece Tarihi Yarımada ve Haliç çevresi değil, Üsküdar Bölgesi ve Boğaz daki yerleşim alanlarının da su ihtiyacının karşılanması gündeme gelmiş. Fatih döneminde, eski isale hatları onarılmış; Halkalı Cebeciköy ve Turunçluk Su Yolları, Kırkçeşme Tesisleri yapılmış.

4 Kanuni döneminde İmparatorluğun büyüyerek üç kıtaya yayılmasıyla İstanbul un nüfusunda görülen büyük artış ve çekilen su sıkıntısı karşısında Kanuni devrinde yeni kaynak arayışları başlamış ve yeni isale hatları inşa edilmiş. Bu bağlamda Sinan a yaptırılan Kırkçeşme Tesisleri: (Süleymaniye Külliyesi nin maliyeti 35 milyon akçe iken, Kırkçeşme Tesisleri 50 milyon akçe!) Bu arayış ve yatırımlar karşısında dönemin sadrazamı Rüstem Paşa dan Kanuni ye bir öneri: ŞEHRE BOL SU GETİRİLDİĞİ TAKTİRDE ARAPTAN ACEMDEN ÇİFTİNİ ÇUBUĞUNU BIRAKANIN İSTANBUL A GELECEĞİNİ VE BESLENME, YERLEŞİM GİBİ PROBLEMLERİN ÇIKACAĞINI, BU YÜZDEN YENİ SU TESİSLERİNİN YAPILMASININ DOĞRU OLMAYACAĞI (Bu yaklaşım, 1990 lı yıllarda dönemin belediye Başkanı tarafından İstanbul a gelişlerde vize uygulamasına geçilmesi önerisiyle yeniden gündeme gelmiştir.) Zaman içinde diğer Padişahlar döneminde de su tesisleri yapımı devam etmiş ve Üsküdar Suları, Taksim Suyu, Hamidiye Suyu gibi isale ve su tesisleri yanında çok sayıda Vakıf Suları da tesis edilmiş. Şehir nüfusunun daha da artması, buna karşılık Vakıf Mütevellilerinin gelirlerinin azalması ve kurulan Vakıflar Nezareti nin bütçe yetersizliği sonucu su tesislerinin onarılamaması nedeniyle 1800 lü yılların ortalarında İstanbul da çok ciddi su sıkıntısı yaşanmış. Sultan Abdülaziz in kararıyla 1870 li yıllarda imtiyaz devirleriyle başlayan yabancı ve yerli şirketlerin Terkos ve I. Elmalı Barajı gibi su kaynakları yatırımlarıyla artık yüzeysel su kaynaklarının kullanılması zorunlu hale gelmiş. Nihayet 1937 yılında İstanbul Sular İdaresi (İ.S.İ) nin kurulmasıyla imtiyazlı şirketlerin tasarrufları sona ermiş. İ.S.İ. nin kurulduğu yıllarda şehre verilen su miktarı m yılına kadar İ.S.İ. ve D.S.İ. tarafından yapılan II. Elmalı Barajı ve Ömerli Barajı gibi tesislerle şehirde su sorunu çözülmüş görünürken, bu yıllarda başlayan ani göç hareketleriyle %14 lere varan nüfus artışı ve artan su ve altyapı ihtiyacı karşısında İ.S.İ. yerine yeni bir statü ile bugünkü İSKİ kurulmuş. 80 li yıllarda B.Çekmece Sazlıdere, Darlık, İsaköy ve Ömerli Barajı isale hattı projeleri gündemde iken 1990 lı yılların başında yaşanan çok ciddi kuraklık ve su sıkıntısı, bu projelerin yanında batıda Istranca Dereleri, doğuda ise Melen Çayı Su Kaynaklarının İstanbul a aktarılması projelerini gündeme taşımış. Bugün Istranca Dereleri Istanbul a akarken, Melen projesi yatırımı da hızla devam etmekte lı yılların su krizi ve Melen Projesi için DSİ tarafından esas alınan arz talep değerlendirmesini ekteki grafikten görüyoruz. Melen Proje ile ilgili İSKİ den güncel değerlendirme ise İSKİ Genel Müdürü Dursun Ali ÇODUR dan: İstanbul a günde 1 milyon 800 bin metreküp su veriyoruz. Kullanmadığımız 600 milyon metreküp fazladan suyumuz var. Bugünkü nüfusun 2 katına yakın bir nüfusa daha su verecek

5 potansiyelimiz var. Şu andaki mevcut su kaynakları 15 milyon nüfusa yetiyor. En fazla Yeşilçay Barajı nın yapımına ihtiyaç olabilir. İstanbul un nüfusu DSİ nin tahmin ettiği kadar artmayacağı için Büyük Melen Projesi gereksiz bir projedir. Bu projeyi yeniden gözden geçirsinler. Günümüzde ve gelecekte İstanbul için öngörülen İçme Suyu Kaynakları ve Su Havzaları Yönetimi için bugün söz sahibi olan ilgili kurum ve kuruluşlar ekte sunulan tablodan görüldüğü gibidir. Böylesine karmaşık bir yapı içinde su gibi bir kutsal değer nasıl korunabilir ve yönetilebilirse! SONUÇ Bu seminerin temel konusu olan SU VE ŞEHİR bağlamında verilen İstanbul örneği, sanırım benzer tüm şehirleri ve yaşanan su sorununu en açık bir şekilde tanımlamaktadır. Bu tipik örnekle ilgili öz bilgileri son kez tekrarlamakta yarar görüyorum. Bütün tarihi bilgi ve belgeler gösteriyor ki, İstanbul kuruluşundan beri hep suyu arayan bir şehir olmuş ve bu durum 2000 li yıllarda da hala devam etmektedir. Bu olumsuz durumun şüphesiz pek çok nedeni olduğu söylenebilir. Ancak, belki de bu nedenler içinde en önemli olanı, daha başta İstanbul için yanlış bir yer seçilmiş olması veya doğal olarak İstanbul un nüfusunun ve su talebinin bu boyutlara gelebileceğinin düşünülememiş olmasıdır. Evet, İstanbul u tarihi geçmişiyle, Boğazıyla, Haliçiyle, Marmarasıyla bir Dünya incisi olarak tanımlıyoruz; ama İstanbul un suyu yok. Tarih boyunca bütün yerleşim ve uygarlıklar hep önemli su kaynaklarına yakın konumlarda kurulup gelişmiş iken, İstanbul bu temel ilke ve ögeden uzak kalmış. Bunun içindir ki, yıllar sonra bu eksiğini tamamlamak üzere uzun bir yolculuğa çıkıp batıda Bulgar sınırındaki Mutlu (Rezve) deresine, doğudan ise Bolu sınırındaki Melen Çayına kadar giderek ve çok büyük bedeller ödeyerek, kenti kaynağın yanına götürmek yerine kaynağı kente getirmek zorunda kalınmış. Bu durumda, bir yüzeysel ve yeraltısuyu kaynağı ve kaynak öyenitimi kavramı, yerini bölge su kaynakları ve entegre havza yönetimi ne bırakmıştır. Burada artık tek bir havza ve tek bir il değil, Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, kısaca tüm Trakya Bölgesi ile Kocaeli, Sakarya, Düzce ve Bolu İllerini de içine alan geniş bir bölgedeki yerleşim ve yönetim sistemleri sistemin bir parçası haline gelmiş bulunmaktadır. Hatta, çok yakında sınır oluşturan bir su kaynağı niteliğindeki Rezve Deresi nedeniyle İstanbul için Uluslar arası havza ve su kaynakları yönetimi kavramı gündeme gelebilecektir. Böyle olunca da iller arası, hatta uluslar arası boyut kazanan böyle bir havzanın bugünkü yönetim modeli ile su kaynaklarının yönetilmesinin olanaksız hale gelebileceği açıkça görülmektedir. Teşekkür ederim. (Alkışlar)