T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI AZERBAYCAN DIŞ POLİTİKASINDA KİMLİK, TEHDİT ALGILAMASI VE GÜVENLİK YAKLAŞIMLARI Doktora Tezi Rafig RUSTAMOV Ankara-2008

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI AZERBAYCAN DIŞ POLİTİKASINDA KİMLİK, TEHDİT ALGILAMASI VE GÜVENLİK YAKLAŞIMLARI Doktora Tezi Rafig RUSTAMOV Tez Danışmanı Doç.Dr.İlhan UZGEL Ankara-2008 i

3 ii

4

5 İ Ç İ N D E K İ L E R GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KURAMSAL ÇERÇEVE: KONSTRÜKTİVİZM VE GÜVENLİKLEŞTİRME I. Yeni Nesil Yaklaşım olarak Konstrüktivizm... 8 A.Uluslararası İlişkiler Kuramlarının Tarihsel Yapısına Kısa Bakış... 8 B. Konstrüktivizmin Genel Tanımı ve Uluslararası İlişkiler Kuramlarına Katkıları C. Yeni bir Paradigmatik Kopuşa Doğru mu? II. Konstrüktivist Dış Politika Analizinde Güvenlik Boyutu ve Kimlik A. Kopenhag Okulu ya da Güvenlikleştirme Yaklaşımının Genel Tanımı B. Güvenlikleştirme Sürecinin Temel Nitelikleri C. Bölge Merkezli Güvenlikleştirme D. Konstrüktivist Çözümlemelerde Kimlik Faktörü III. Azerbaycan Dış Politikası Açısından Güvenlikleştirme Yaklaşımının Uygulanabilirliği A. Bir Uygulanabilirlik Sorunu Var mı? B. Azerbaycan`da Siyasal-Toplumsal Yapı Açısından Devlet ve Demokrasinin Genel Görünümü C. Güvenlikleştirici ya da İşlevsel Eden olarak Partiler, STÖ`ler ve Basın Kuruluşları i

6 İKİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN`IN KİMLİK MESELESİ I. Azerbaycan Kimliğine Yönelik Temel Tartışmalar ve Bazı Güncel Sorunlar A. Seçilmiş Temel Kaynaklara İlişkin Kısa Değerlendirme B. Yöntem ve Kavram Sorunları II. Azerbaycan Kimliğinin Tarihsel Arka Planına İlişkin Bir Kaç Önemli Not A Yılına Kadar Olan Tarihsel Gelişmelere Kısa Bakış B. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti`ne Doğru Kimlik Oluşumunun İlk Aşaması C AHC Dış Politikasında Kimliğin Dışavurumu ve Temel Güvenlik Kaygıları III. Sovyet Dönemi ve Sovyetlerin Çözülmesi Aşamasında Azerbaycan`da Kimlik Sorunu A. Sovyet Döneminin Azerbaycan`ın Ulusal Kimliğindeki Dönüşüme Başlıca Etkileri B. SSCB`nin Çözülmesi: Mutallibov ve Elçibey Dönemlerinde Azerbaycan Kimliği. 160 IV. Haydar Aliyev Dönemi ve Azerbaycan Ulusal Kimliğinde Yeni Açılımlar A. Azerbaycancılığın Ön Plana Çıkışı ) Azerbaycancılık ve Türkçülük ) İslam, Batı ve Modernite: Günümüzde Azerbaycancılık Açısından Genel Değerlendirme B. Azerbaycancılık ve Yeni Muhafazakarlık ii

7 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SSCB SONRASI DÖNEMDE AZERBAYCAN DIŞ POLİTİKASINDA GÜVENLİK BOYUTU I. Azerbaycan`ın İçinde Bulunduğu Bölgesel Güvenlik Kompleksinin Tanımı A. Bir Tanımlama Sorunu: Kafkasya mı, Güney Kafkasya mı Ya da Transkafkasya mı? B. Azerbaycan`ın Yaklaşımı Açısından ) Genel Tarihsel Süreç ) Bölge Faktörü ve Azerbaycan Kimliği Arasındaki Örtüşmeler II. Dış Politikada Kavramsal ve Uygulamalı Güvenlik Yaklaşımları A. Azerbaycan`ın Ulusal Güvenlik Belgesi B. Farklı Güvenlikleştirme Gündemleri, Farklı Yoğunluklar: Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ Çatışması`ndan Yansıyanlar ) Savunma Sanayii Politikaları ve Silahlanma Açısından Güvenlikleştirme Söylemleri: Bir Askeri Güvenlikleştirme Örneği ) Ermeni(stan) Sorununa Karşı Azerbaycan ve Türkiye`nin Ortak Tutumu: Bir Siyasal Güvenlikleştirme Örneği SONUÇ KAYNAKÇA iii

8 GİRİŞ Soğuk Savaş`ın sona ermesi politikadan ekonomiye, ideolojiden kültüre uluslararası toplumun yaşamında önemli bir dönüm noktasına neden olmuştutr. Bu süreçte doğal olarak dış politika belirleme ve uygulama parametreleri de belirli dönüşüm geçirmek durumunda kalmıştır. Bu açıdan bakılırsa, Soğuk Savaş`ın 1989 yılında Berlin duvarının yıkılmasıyla "şeklen" ve iki yıl sonra Sovyetler Birliği'nin çözülmesiyle (1991) "resmen" sona ermesinden itibaren sürdürülen dış politika süreçlerinde yeni nitelikleriyle etkin konuma geçen iki temel kavram dikkat çekmiştir: bölge ve kimlik. Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki, Soğuk Savaş döneminde uluslararası politika bu kadar bölgeselleşmiş ya da bölge merkezli değildi. Belli coğrafyalarda belli etkin güçler öne çıksalar da, bu durum çoklu rekabetten ziyade tek taraflı etkinliklere işaret ediyordu. Örneğin, Batı Avrupa da Amerika Birleşik Devletleri (ABD) etkindi. Buna karşın, Sovyetler Birliği Doğu Avrupa`da başat konumda idi. Oysa Soğuk Savaş`ın sona ermesinden itibaren daha farklı bölgeler ve bu bölgelerde çoklu rekabet politikaları öne çıkmaya başlamıştır. Öte yandan, yine Soğuk Savaş`ın bitmesini takiben ideolojilerin işlevsel olarak anlamını kaybetmesiyle, ulusal kimliklerin önemli bir konum kazandığı, ideolojilerden boşalan yeri doldurmaya çalıştığı gözlemlenmiştir. Başka bir deyişle, Soğuk Savaş döneminde görece olarak daha dar ve daha kapalı olmak üzere iki temel kampa bölünen ideolojiler, bu dönemin sona ermesiyle kendi yerlerini çoklu (ulusal) kimliklere bırakmak durumunda kalmışlardır. Fariz İsmayılzade`nin de tanımladığı üzere, tarihsel olarak Rusya, İran ve Türkiye gibi önemli bölge güçlerinin arasında sıkışıp kalarak sandviç durumuna düşen

9 Azerbaycan, bölge ve kimlik merkezli dönüşüm sürecinin etkilerini kendi üzerinde hep en açık şekilde hisseden ülkelerden olmuştur. 1 Ayrıca yeni koşullara paralel olarak ABD, Avrupa Birliği ve İsrail gibi yeni güçlerin Azerbaycan`ın da içinde bulunduğu bölgeye yönelik rekabet sürecine katılmaları mevcut durumu iyice zorlu hale getirmiştir. Bir taraftan 1991`de ulusal bağmsızlığın kazanılması ve bu tarihten itibaren bağımsız devlet olarak varlığını sürdürme çabası, diğer taraftan etnik kimlik merkezli Ermenistan- Azerbaycan Dağlık Karabağ çatışması Azerbaycan`ın ilgilenmesi gereken en acil gündemlerden idi ve hala bu özelliğini koruduğu görülmektedir. Başka bir deyişle, yeni dönemde Azerbaycan bir yandan kendi ulusal özgünlüğünü, kimliğini geliştirerek uluslararası topluma entegre olmanın yollarını deneyecekti. Diğer yandan ise (gerek coğrafi konumu nedeniyle, gerek barındırdığı doğal kaynaklar nedeniyle) içinde bulunduğu bölgeye yönelik önemli güçlerin etkilerini de hesaba katarak ulusal kimlik parametrelerine uyacak şekilde kendi dış politika davranışlarını belirleyecekti. Bu kapsamda uluslararası enerji güvenliği, gerçekleşen petrol-doğal gaz projeleri (Bakü- Tiflis-Ceyhan Boru hattı ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğal gaz hattı), gerçekleşmekte olan ve/veya planlanan projeler (Bakü-Tiflis-Kars demiryol hattı, NABUCCO, Trans-Hazar vd.) gibi faktörlerle kısa sürede uluslararası gündemin ilgi odağı olan Azerbaycan`ın dış politika uygulamaları, bu uygulamalar sırasında temel alınan tehdit inşası ve güvenlik yaklaşımları büyük önem kazanmıştır. Bir genelleme yapmak gerekirse, günümüzde Azerbaycan dış politikasını konu edinen incelemelerin daha çok reel politik varsayımlar üzerine odaklandığı 1 Fariz Ismayilzade, Azerbaijan`s Tough Foreign Policy Choices, UNISCI Discussion Papers, October

10 belirtilebilir. Buna karşın, Azerbaycan`ın dış politika süreçlerini besleyen ve buna paralel olarak kendisi de dönüşüm geçiren ulusal kimlik konularının gün geçtikçe kendi önemini daha fazla hissettirdiği gözlemlenmektedir. Başka bir deyişle, uzun süredir başta Batılı ülkeler olmak üzere birçok ülkenin dış politikalarını açıklamak için uygulanan kimlik merkezli yaklaşımlar, (sınırlı sayıda ve küçük çaplı araştırmalar dışında) şimdiye değin Azerbaycan örneği için kapsamlı şekilde pek denenmemiştir. Azerbaycan dış politikasındaki güvenlik boyutunun kimlikle ilişkisi ise epey ilgi dışında kalmıştır. Zira bu konuda küçük bir literatür taramasında bile sürekli realist/neorealist yaklaşımların başat konumda olduğu fark edilecektir. Bu kapsamda jeopolitik, jeostratejik ya da jeoekonomik çıkar çatışmaları gibi kavramların tercih edildiği, diğer bir ifadeyle Azerbaycan dış politikasının biçimlenmesinde ve uygulanmasında kimlik faktörünün pek önemsenmediği görülecektir. En iyi halde ise, neoliberal yaklaşımlardan yola çıkılarak Azerbaycan`ın da içinde bulunduğu Güney Kafkasya bölgesinde yer alan ülkeler arasında işbirliği sürecinin mevcut ve potansiyel yönlerine dikkat çekilmektedir. Bu tür neoliberal perspektifli araştırmalarda kimlik konularına sınırlı şekilde yer verilmekle birlikte, ele alınan konular daha çok Azerbaycan kimliğinin ülke içi düzeyi ile ilişkili olup Azerbaycan toplumunun tarihsel, kültürel, sosyal ve siyasal tercihlerini açıklamaktadır. Dolayısıyla, ulusal kimliği diğer ülkelerle karşılıklı etkileşim sonucunda dışarıdan besleyen dinamikler gözardı edilmektedir. Durum böyle olunca, doğal olarak, Azerbaycan kimliğinin dış politika üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi hep eksik kalmıştır. Öte yandan Azerbaycan kimliğini ele alan yerli ve yabancı çalışmaların da gerek nitelik, gerek nicelik bakımından pek tatmin edici olduğu söylenemez. İzleyen 3

11 bölümlerde daha detaylı şekilde görüleceği üzere, günümüze değin Azerbaycan kimliğini konu edinen çalışmalarda daha çok tarihselci ve etnik ögeleri merkeze alan bir yöntem tercih edilmiştir. Üstelik, bu tür çalışmalarda Azerbaycan kimliğini siyasetbilimi veya Uluslararası İlişkiler kuramlarına entegre etme veya bu kuramlar üzerinden okuma denemeleri oldukça sınırlıdır. 2 Bu nedenle, Azerbaycan dış politikasını ve sözkonusu politikada benimsenen güvenlik yaklaşımlarını kimlik üzerinden okumak için öncelikle Azerbaycan kimliğini bir kuramsal çerçeveye oturtma gerekliliği ortaya çıkacaktır. Bu tür boşlukları doldurmak amacıyla bu çalışmada Uluslararası İlişkiler`in yeni nesil kuramlarından sayılan Konstrüktivizm ve literatürde Kopenhag Okulu olarak bilinen bir grup yazar tarafından Konstrüktivizm`in alt-bileşeni olarak geliştirilen Bölgesel Güvenlik Kompleksi Kuramı ve Güvenlikleştirme yaklaşımının sağlamış olduğu analitik araçlarla Azerbaycan dış politikasında kimlik, bölge, tehdit inşası ve güvenlik yaklaşımları arasındaki ilişkiye eğilmeye çalışılacaktır. Böylece, bir taraftan Azerbaycan kimliğini ülke içi düzeyde besleyen tarihsel, kültürel, toplumsal ve siyasal dinamiklerle beraber, sözkonusu kimliği bölgesel etkenler çerçevesinde dışarıdan besleyen dinamikler de ele alınacaktır. Azerbaycan kimliğini genel hatlarıyla tanımladıktan sonra, gerek Azerbaycan Halk Cumhuriyeti döneminde, gerek 1991`de bağımsızlığın yeniden kazanılmasından sonraki dönemde Azerbaycan kimliği ile Azerbaycan`ın dış politika ve güvenlik yaklaşımları arasındaki ilişkilere odaklanılacaktır. Çalışmanın genel içeriğini özetle anlatmak gerekirse, aşağıdakileri belirtmek mümkündür. 2 Bu çalışmada uluslararası ilişkiler kavramı bir sosyal bilim alanını belirtirken büyük, belirli bir sosyal ilişki türüne işaret ederken küçük harfle yazılmıştır. 4

12 Birinci bölüm Kuramsal Çerçeve`yi içermektedir. Burada önce Uluslararası İlişkiler Kuramı`nın tarihsel yapısı ele alınarak genç nesil kuramlardan sayılan ve bu çalışmanın analitik temelini oluşturan Konstrüktivizm`in sözkonusu yapıda nereye oturduğuna, Uluslararası İlişkiler epistemolojisine ne gibi katkılar sağladığına dair güncel tartışmalara kısaca yer verilmektedir. Arkasından Konstrüktivizm`in alt-bileşeni olarak geliştirilen Kopenhag Okulu yaklaşımı ele alınmakta, sözkonusu yaklaşımın temel argümanlarından yola çıkılarak dış politikada güvenlik uygulamaları sürecinin temel niteliklerine değinilmekte ve güvenlik söylemlerinin gelişim süreçlerinden (güvenlikleştirme) bahsedilmektedir. Yine bu yaklaşım kapsamında Bölgesel Güvenlik Kompleksi Kuramı`ndan hareketle kimlik, bölge merkezli tehdit inşası ve güvenlik politikaları arasındaki ilişkilere odaklanılmakta ve bu ilişkilerde bölge faktörünün yerinin saptanmasına çalışılmaktadır. Ayrıca bölümün sonunda 17 yıllık genç bir cumhuriyet olarak Azerbaycan`ın kırılgan demokrasi ortamı gözönünde bulundurularak konstrüktivist güvenlikleştirme yaklaşımının Azerbaycan koşullarına uygulanabilirlik olanakları ele alınmaktadır. Daha kapsamlı bir bölüm olan İkinci Bölüm ise Azerbaycan`ın kimlik meselesini içermektedir. Bu bölümde ilk önce Azerbaycan kimliği üzerine yapılan yerli ve yabancı çalışmaların mevcut durumuyla ilgili tablo sunularak bir takım güncel kavramsal sorunlara değinilmektedir. Daha sonra Azerbaycan kimliğinin tarihsel arka planı genel hatlarıyla tanımlanarak Azerbaycan toplumunu 1918 yılında ilk defa ulus devlet ve uluslaşma aşamasına götüren toplumsal-siyasal dinamikler betimlemlenmektedir. Aynı zamanda günümüzle de örtüşecek şekilde o dönemde oturuşmaya çalışan Azerbaycan kimliğinin üç temel sütununa (İslam ve modernleşme sentezi; Türkçülük ve 5

13 Azerbaycancılık) değinilmektedir. Öte yandan yine günümüz açısından önemli bir tarihsel hafıza olduşturduğu varsayımıyla, 23 aylık Azerbaycan Halk Cumhuriyeti`nin (Mayıs 1918-Nisan1920) izlemiş olduğu dış politika uygulamalarında kimlik, bölge merkezli tehdit inşası ve güvenlik yaklaşımları arasındaki ilişkilerin genel özellikleri tanımlanmaktadır. Yine bu bölümde 1920 yılında Sovyetlerin Azerbaycan`da kontrolü ele geçirmesiyle Azerbaycan kimliğinin karşılaşma durumunda kaldığı dönüşüm sürecine temel hatlarıyla değinilmektedir. Ayrıca, Sovyet döneminde güçlü devlet aygıtının etkisiyle daha çok sosyo-kültürel alışkanlıklıklar bağlamında Azerbaycan kimliğine yerleşen kimi ögelere değinilmekte ve Sovyet devlet uygulamaları gereği önemli yoksunluklara rağmen korunmaya ve sürdürülmeye çalışılan bir takım kimlik değerlerine atıfta bulunulmaktadır. İkinci bölümün en önemli kısmını Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği`nin (SSCB) çözülmesini takiben ortaya çıkan süreçteki gelişmeler oluşturmaktadır. Burada 18 Ekim 1991`de yeniden bağımsızlığına kavuşan Azerbaycan`da kısa bir süre için görevde bulunan Devlet Başkanı Ayaz Mutallibov yönetimi döneminde kimlik süreçlerinin karmaşık özelliklerine, arkasından Ebülfez Elçibey`le başlayan dönemde Azerbaycan kimliğinin Türkçülük merkezli gelişimine değinilmekte ve bu süreçler ile dış politikadaki güvenlik kaygıları arasında paralelliklerin ele alınmasına çalışılmaktadır. Arkasından 1993 yılında Haydar Aliyev`in yönetime geçmesiyle sosyo-politik alanda baş gösteren dönüşümlerin Azerbaycan`ın kimlik sürecine yansımalarına ve sözkonusu yansımaların dış politikadaki etkilerine değinilmektedir. Ayrıca, bu 6

14 dönemden itibaren Azerbaycan`da devletin desteklemekte olduğu Azerbaycan kimliğine özgü Azerbaycancılık sütununun temel nitelikleri tanımlanmaya çalışılmaktadır. Nihayet Üçüncü Bölüm`de bu çalışma için benimsenen kuramsal ölçütlerle günümüzde Azerbaycan dış politika uygulamalarının temel çizgileri biraraya getirilerek genel hususların saptanmasına çalışılmaktadır. Bu bağlamda Azerbaycan dış politikasını etkilediği varsayılan Güney Kafkasya bölgesinin tarihsel-kavramsal evrimi ele alınmakta, söz konusu bölgenin temel dinamikleri ile Azerbaycan kimliği arasındaki örtüşmelere dikkat çekilmektedir. Öte yandan H.Aliyev`in yönetime geçmesiyle Azerbaycan kimliğinde ön plana çıkan Azerbaycancılık fikrinin ve bu fikir bağlamında dengeli dış politika (balanslı harici siyaset) söylemlerinin Bakü`nün güncel güvenlik yaklaşımlarını hangi ölçüde belirlediği ele alınmakadır. Aynı zamanda Ermenistan- Azerbaycan Dağlık Karabağ çatışması örneklem vaka seçilerek bu vaka üzerinden sürdürülen güvenlikleştirme süreçlerine değinilmektedir. Ayrıca, 2007 yılında kabul edilen Azerbaycan Ulusal Güvenlik Belgesi`nden temel hatlarıyla bahs edilerek, bu konudaki temel tartışmalara yer verilmektedir. Sonuç bölümü ise tüm kuramsal ve ampirik veriler sonucunda edinilen bilgilerin genel değerlendirilmesini kapsamaktadır. 7

15 BİRİNCİ BÖLÜM KURAMSAL ÇERÇEVE: BIR KONSTRÜKTİVİST YAKLAŞIM OLARAK GÜVENLİKLEŞTİRME I. Yeni Nesil Yaklaşım olarak Konstrüktivizm A. Uluslararası İlişkiler Kuramlarının Tarihsel Yapısına Kısa Bakış Kuşkusuz, Uluslararası İlişkiler displininin bir sosyal bilim dalı olarak gelişiminde ve biçimlenmesinde bu alanda yapılmış olan kuramsal çalışmalar büyük önem taşımış ve halen de taşımaktadır. O kadar ki, sözkonusu çalışmalar daha alanın belirmeye başladığı yıllarda bir taraftan tarih, siyasetbilimi, uluslararası hukuk gibi yakın sosyal bilim dallarından Uluslararası İlişkiler disiplininin özerkliğini kuşku altına alan, biraz da alaycı meydanokumalara karşıkoyarken, diğer taraftan disipline özgü ontolojik, epistemolojik ve metodolojik önceliklerin saptanmasını, dolayısıyla bağımsız bir sosyal bilim dalı olarak gelişimini sağlamıştır. Şunu da hemen belirtmek gerekir ki, bu doğrultuda gerçekleştirilen girişimler içerdikleri öncelikler bakımından tarihsel olarak farklılıklar göstermiştir. Kimi zaman metodolojik çalışmalar ağırlık kazanırken, kimi zaman epistemolojik ya da ontolojik sorgulamalar disipliniçi araştırma gündemine hakim olmuştur. 3 İşin ilginç yanı, takip eden dönemlerde bahsedilen akademik çalışmalar disipline yönelik dışarıdan saldırılara yanıt vermeye çalışırken, kendi içinde belirli bir bütünsellikten yoksun olmuşlardır. Başka bir deyişle, kendi doğuşunu ilan 3 Örneğin, 1950`lerde başlayan Gelenekselci-Davranışsalcı tartışma eksenindeki yöntemsel sorgulamalar veya 1970`lerden itibaren alevlenen, hatta izleri günümüze kadar devam eden Neorealizm ve Neoliberalizm arasındaki tartışmalar gibi. Bu konuda daha geniş bilgiler için bkz: Atila Eralp (der.), Devlet, Sistem ve Kimlik: Uluslararası İlişkilerde Temel Yaklaşımlar, İletişim Yayınları, İstanbul,

16 ettikten kısa bir süre sonra olgunlaşma sürecine paralel olarak Uluslarası İlişkiler alanının kuramsal ikliminde hızlı bir adem-i merkeziyet eğilimi belirerek, çeşitli yaklaşımların ortaya çıktığı gözlemlenmiştir. Hatta disipliniçi yaklaşımsal farklılığın gelişim süreci öyle bir boyuta varmıştır ki, artık alanın ilgili çalışanları deyim yerindeyse, dışarısıyla ilgilenmeye zaman bulamayarak, kendi aralarındaki kuramsal tartışmaların ortaya çıkardığı soruları yanıtlamaya öncelik vermek durumunda kalmışlardır. Böylelikle, Miles Kahler`in deyimiyle, alanın ilk efsanesi sayılan İdealizm- Realizm tartışmasıyla başlayan serüven, günümüzde artık Ulusalararası İlişkiler akademik çevresinin önde gelen yazarlarının bile saptamakta zorlandığı bir aşamaya ulaşmıştır. 4 Aşağıda da görüleceği üzere bu serüven, Uluslararası İlişkiler araştırmacılarınca tanımlanan tartışma (debate) dönemleri ile açıklanagelmiş ve bu biçimiyle ilgili literatüre yansımıştır. 5 4 Miles Kahler, Inventing International Relations: International Relations Theory after 1945, Michael Doyle ve G.John Ikenberry (der.), New Thinking in International Relations Theory, Westview, Boulder, 1997, s Uluslararası İlişkiler kuramının tartışma dönemlerine ilişkin bazı temel kaynaklar için bkz: Arend Lijphart, International Relations Theory: Great Debates and Lesser Debates, International Social Science Journal, 26 (1), 1974, s.11-21; Arend Lijphart, The Structure of the Theoretical Revolution in International Relations, International Studies Quarterly, 18 (1), 1974, s.41-74; John A. Vasquez, The Power of Power Politics: From Classical Realism to Neotraditionalism, Cambridge University Press, Cambridge, 1998; Hedley Bull, International Theory: The Case or a Classical Approach, World Politics, 18(3), 1966, s ; Morton Kaplan, The New Great Debate: Traditionalism vs. Science in International Relations, World Politics, 19(1), 1966, s.1-20; David J. Singer, The-Level-of-Analysis Problem in International Relations, James N. Rosenau (der.), International Politics and Foreign Policy: A Reader in Research and Theory, The Free Press, New York, s.20-29; Robert O. Keohane ve Joseph S. Nye, Power and Interdependence, Scott (Foresman), Boston, 1977 (2. baskı 1989); Robert O. Keohane, Theory of World Politics: Structural Realism and Beyond, Ada W. Finifter (der.), Political Science: The State of the Discipline, American Political Science Association, Washington, DC, 1983, s ; Kenneth N. Waltz, Theory of International Politics, MA, Addison-Wesley, Reading, 1979; Andrew Linklater, Beyond Realism and Marxism: Critical Theory and International Relations, Macmillan, Basingstoke, 1990; Robert W. Cox, Gramsci, Hegemony and International Relations: An Essay in Method, Millenium, 12(2), s ; James Der Derian ve Michael J. Shapiro (der.), 9

17 Bu çalışmanın kuramsal temeli olan Konstrüktivizm ve Konstrüktivizmin altbileşeni olarak nitelendirilebilecek Güvenlikleştirme yaklaşımı sözkonusu tartışma dönemleri içerisinde yeni nesil yaklaşımlar olarak değerlendirilmektedir. Ama bu yaklaşımların içeriğine geçmeden önce, Uluslararası İlişkiler kuramının tarihsel-biçimsel özellikleriyle ilgili, aynı zamanda Konstrüktivizm ve konstrüktivist eksenli Güvenlikleştirme yaklaşımının sözkonusu tarihsel-biçimsel yapıda nereye oturduğuna/oturtulduğuna ilişkin birkaç hususun dile getirilmesinin faydalı olacağı düşünülebilir. Geleneksel olarak Ulusalarası İlişkiler Kuramının gelişim süreci üç dönem temelinde ele alınmaktadır. 6 Her biri Tartışma (Debate) olarak isimlendirilen bu dönemler Fuat Keyman`ın da belirttiği üzere, Ulusalararası İlişkiler disiplininin kuramsal gelişme sürecindeki paradigmalar-arası tartışmalara ve bu tartışmaların belirledği yoğun akademik gündeme işaret etmektedir. 7 Bu varsayıma göre, Uluslararası İlişkiler`in bir disiplin olarak akademik yaşama ilk adımlarını atmasından günümüze kadar sürdürülen tartışmalar şu başlıklar arasında gerçekleşmiştir: İdealizme karşı Realizm (Birinci Tartışma); Gelenekselcilere karşı Davranışsalcılar (İkinci Tartışma) ve; Neorealistlere karşı Eleştirel Dönüş (Critical Turn) 8, Rasyonalistlere karşı Konstrüktivizm, Pozitivizme karşı Post-pozitivizm (Üçüncü Tartışma). International/Intertextual Relations:Postmodern Readings of World Politics, Lexington Books, Lexington, Yosef Lapid, The Third Debate: On the Prospects of International Theory in a Post-Positivist Era, International Studies Quarterly, 33(3), 1989, E.Fuat Keyman, Küreselleşme, Devlet, Kimlik/Farklılık: Uluslararası İlişkiler Kuramını Yeniden Düşünmek, çev. Simten Coşar, Alfa Yayınları, İstanbul, 2000, s Eleştirel Dönüş kavramı ilk defa Andrew Linklater tarafından kullanılmıştır. Bunun için bkz: Andrew Linklater, Beyond Realizm and Marxism, MacMillan, London, Aktaran: Keyman, a.g.e., s.201. Bu 10

18 Birinci ve İkinci Tartışmanın sınırları konusunda disiplin içinde yaygın bir görüş birliği olmakla birlikte, Üçüncü Tartışmanın kapsam alanı ile ilgili önemli sorunlar hala güncelliğini korumaktadır. Kimileri artık yeni bir tartışma döneminin başladığının ilan edilmesinin gerekliliğini vurgularken, kimileri buna gerek duymaksızın şimdilik Üçüncü Tartışma`nın yeterince kapsayıcı olduğu inancındadır. Doğal olarak bu durum disiplin içinde belirli kavramsal ortak platformun geliştirilmesinde sorun yaratabilmektedir. Örneğin, Richard Price ve Christian Reus-Smit`in, birlikte yaynlamış olduğu makalede Eleştirel Dönüş Uluslararası İlişkiler Kuramı ile Konstrüktivizm`i Üçüncü Tartışma çerçevesinde birleştirmeye yoğunlaştıkları görülmektedir. 9 Buna benzer eğilimler Emannuel Adler`in çalışmasında da sunulmaktadır. 10 Antje Weiner ya da Lars-Erik Cederman ve Christopher Daase gibi bir grup yazarlar ise, genel içerik bakımından bu varsayıma karşı çıkmasalar da, kuramsal gelişim sürecine ilişkin dönemsel sınıflandırma konusunda üstüörtülü şekilde yeni bir tartışma döneminin (Dördüncü Tartışma?) bir takım özelliklerini ima etmektedirler. 11 Burada yeni tartışma döneminin eklenmesinin gerekçesi ise Üçüncü Tartışma dönemi içerisine konumlandırılan Rasyonalizm-Konstrüktivizm tartışmalarının akademik çalışmada kullanılan Eleştirel Dönüş kavramı Frankfurt Okulu`yla özdeşleşen Eleştirel Kuram`ı da içerecek şekilde post-yapısalcı ve postmodernist yaklaşımları ima etmektedir. 9 Richard Price ve Christian Reus-Smit, Dangerous Liaisons? Critical International Theory and Constructivism, European Journal of International Relations, 1998, Cilt 4, Sayı 3, s Emannuel Adler, Seizing the Middle Ground: Constructivism in World Politics, European Journal of International Relations,1997, Cilt 3, Sayı 3, s Weiner kendi makalesinde Neorealizme karşı Eleştirel Kuramı Üçüncü Tartışma`nın konusu olarak belirleyerek, Pozitivizme karşı Post-pozitivizm veya Rasyonalizme karşı postmodernist ve post-yapısalcı yaklaşımları da kapsayacak şekilde Konstrüktivizmi Dördüncü Tartışma çerçevesinde ele almaktadır. Bunun için bkz: < Rafig Rustamov, İran`da İslam, Kimlik ve Dış Politika: Konstrüktivist bir İnceleme, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), 2004; Lars-Erik Cederman ve Christopher Daase, Endogenizing Corporate Identities: The Next Step in Constructivist IR Theory, European Journal of International Relations, 2003, Cilt 9, Sayı 1, s

19 gündemde yaratmış olduğu yeni sonuçların önemli bulunması iddiası ile ilintilendirilmektedir. Benzer içerikteki zımni göndermelere, James Fearon ve Alexander Wendt`in birlikte yazmış oldukları makalede de rastlamak mümkündür. 12 Öte yandan tartışma sınıflandırmasını geleneksel Üç Tartışma dönemi şeklinde sunan girişimleri daha sert biçimde eleştiren yazarlar da bulunmaktadır. Örneğin, bu kategorideki yazarlardan biri olan Brain C.Schmidt, kendi makalesinde geleneksel sınıflandırma (Üç Tartışma) girişimlerini çeşitli açılardan eleştirmektedir. 13 Öncelikle, bu tür dönemlere ayırma girişiminin bir genelleme olacağını belirten Schmidt, bunun bilimsel açıdan objektifliğine kuşku duyduğunu açık şekilde dile getirmektedir. O, özellikle neoliberalizm ve neorealizm arasındaki tartışmalar ile 1980`li yıllardan itibaren Uluslararası İlişkiler`e Eleştirel Dönüş`ün (Critical Turm) uyarlanmasıyla beliren yeni meydanokumaları (konstrüktivist, post-yapısalcı, feminist yaklaşımları) aynı potada (Üçüncü Tartışma) birleştirme girişimini indirgemeci bulmaktadır. Bu konuda Schmidt`in gündeme getirmiş olduğu eleştirilerde önemli bir haklılık payının bulunduğunu inkar etmek pek olanaklı görünmüyor. Özellikle de 1980`ler sonrası Uluslararası İlişkiler kuramında alt-yaklaşımların hızla geliştiği göz önünde bulundurulursa, gerçekten de Üçüncü Tartışma kavramı mevcut kuramsal gelişmeleri içermekte deyim yerindeyse, dar gelmektedir. Tabii ki, bu husus, gelişmekte olan Uluslararası İlişkiler epistemolojisinin kuramsal içeriğini doğrudan etkilememektedir. Daha çok biçimsel bir sorundur. Bununla birlikte, Uluslararası İlişkiler çalışanlarının 12 James Fearon ve Alexander Wendt, Rasyonalizm Konstruktivizme Qarşı: Bedbin Baxış, Walter Carlsnaes, Thomas Risse ve Beth A. Simmons (der.), Beynelxalq Elaqeler üzre Beledçi, Bilik Neşriyyatı, Bakı, 2005, s Brain C. Schmidt, Beynelxalq Elaqelerin Tarixi ve Tarixşünaslığı Haqqında, Walter Carlsnaes, Thomas Risse ve Beth A. Simmons (der.), Beynelxalq Elaqeler üzre Beledçi, Bilik Neşriyyatı, Bakı, 2005, s.15 12

20 kendi aktivitelerini daha sistematik şekilde, daha ortak bir kavramsal dilde yürütebilmeleri için çoktan hakettiği yeniden düzenleme ihtiyacını bekleyen bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte, bir takım kuramsal yükümlülükler Schmidt`in önermeleri doğrultusunda tartışmaların sınıflandırılmasının yeniden düzenlenmesi konusunda önemli potansiyel sorunlar barındırmaktadır. Bu konuda ileri sürülmesi muhtemel olan eleştirilerden başlıcası, tartışmalararası farkları belirleyen nedenin paradigmalar-arası kesin kopuş sürecinin olduğu, dolayısıyla da Üçüncü Tartışma kapsamında henüz böyle bir sürecin yaşanmadığı iddiası ile ilgili olacaktır. Sonuç itibarıyla, akademik çalışmaların daha belirgin ortam ve kavramsal düzlemde yürütülmesini sağlamak amacıyla bu ve buna benzer eleştirileri yanıtlayarak, Uluslarası İlişkiler Kuramının biçimsel açıdan sınıflandırılmasının dönüştürülmesi veya yeniden düzenlenmesi acil çözüm bekleyen sorunlardan biri olarak değerlendirilebilir. Belki de şimdiki durumda, Ole Waever`in tesellisi ile yetinmek, en uygun seçenek olarak görülmeyi daha fazla hak etmektedir. Waever`e göre, disiplinin tarihsel gelişimini anlatmak için bundan yani, geleneksel sınıflandırmadan daha uygun bir aracın şimdilik mevcut olmadığını üzücü olsa da, kabul etmek durumundayız. 14 Aynı şekilde Steve Smith ve Kjell Goldman gibi yazarlar da geleneksel sınıflandırma biçimini disiplinin anlaşılması için şimdilik en makul portrelerden biri olarak değerlendirmemizi öğütlemektedir Ole Waever, The Sociology of a Not So International Discipline: American and European Developments in International Relations, International Organization, 1998, 52 (4), s Steve Smith, The Self-images of a Discipline: A Genealogy of International Relations Theory, Ken Booth and Steve Smith (der.), International Relations Theory Today, Pennsylvania State University Press, 13

21 Genel olarak sunulmaya çalışılan bu tablonun hemen arkasından asıl konuya geçiş amacıyla birkaç hususun yeniden dilegetirilmesi faydalı olabilir. Daha önce de belirtildiği gibi, bu tez çalışmasının temelini oluşturan Konstrüktivizim, uygulanabilecek şu veya bu sınıflandırma biçimine bağlı olmaksızın en son sırada, başka bir deyişle en yeni nesil yaklaşımlar kategorisinde yer alacaktır. Takip eden bölümlerde önce Konstrüktivizmin genel çerçevesi, kavramsal araçları, diğer yerleşik kuramlarla ilişkisi ve güncel sorunları ele alınmaya çalışılacak, arkasından da bu çalışmanın çekirdek kuramı ve Konstrüktivizmin bir alt-bileşeni sayılabilecek Güvenlikleştirme yaklışmına değinilmeye gayret gösterilecektir. B. Konstrüktivizmin Genel Tanımı ve Uluslararası İlişkiler Kuramlarına Katkıları Aslında Konstrüktivizm kavramı Uluslararası İlişkiler`e içkin otantik bir kavram değildir. Başka bir deyişle, erken konstrüktivist araştırmalar Sosyoloji alanında yapılmıştır. 16 Bunlardan en önemlileri, Peter Berger ve Thomas Luckmann ın birlikte yazmış oldukları The Social Construction of Reality adlı yapıt ve Anthony Giddens in yapılandırma (structurationism) üzerine çalışmalarıdır 17. Bu nedenle olsa gerek, birçok konstrüktivist Uluslararası İlişkiler yazarları kendi yaklaşımlarını Sosyolojik Perspektif University Park, 1995, s.1-37; Kjell Goldman, International Relations: An Overview, Robert E. Goodin ve Hans-Dieter Klingenmann (der.), A New Handbook of Political Science, Oxford University Press, Oxford, 1996, s Rafig Rustamov, a.g.e., s.8 17 Bunun için bkz: Peter L. Berger ve Thomas Luckmann, The Social Construction of Reality, Anchor, New York, 1966; Anthony Giddens, The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration, Polity Press, Cambridge,

22 olarak tanımlamışlardır. Konstrüktivizmin temel kaygısı ontolojik olarak sosyal gerçekliğin inşası ve epistemolojik olarak bilginin sosyal inşası sorunsallarına odaklanmaktır. Sosyolojik bağlamda Konstrüktivizm in temel özelliği, doğa ve sosyal dünyayı birbirinden ayırmasında yatmaktadır. Buna göre sosyal bilimler ve doğa bilimleri arasındaki en büyük fark, özne maddesinin doğasında yatmaktadır. Örneğin, bir doğa biliminde çeşitli şekillerde temel özellikleri ve karşılıklı etkileşim biçimleri değişmeyen gerçek maddeler ve enerji üzerinde çalışılır, kontrollü deney yapılır. Burada nesne maddesi öz fiziksel kurallara bağlıdır, sadıktır. Sosyal gerçeklik ise farklıdır. Salt olguların yanı sıra öyle olgular vardır ki, sadece biz onlara işlevsellik veya anlam yüklediğimiz için mevcutturlar. Örneğin para, sadece bir metal veya kağıt parçasıdır. Ancak biz ona anlam yüklediğimiz için bir olguya dönüşmüştür. Sosyal gerçeklik insan yaşamını tanımlayan kültürleri, karşılıklı etkileşim biçimlerini, siyasal sistemleri, sosyal oluşumları kapsamaktadır. Tüm bunlar insan kurgularıdır, insan inşalarıdır. Konstrüktivistlere göre, diğerlerinin (konstrüktivist olmayanların) problemi, onların insan doğasından yola çıkarak insan davranışına aşırı vurgu yapmalarıdır. Elbette, konstrüktivistler de bir insan doğasının var olduğunu kabul etmektedirler. Ancak bunu bir sosyal bilim araştırması için yeterli kaynak olarak görmemektedirler. Her şeyin ötesinde buna göre, dünyayı biz kuruyoruz, kültürleri biz 15

23 yaratıyoruz. Daha sonra da ürettiğimiz bu kültürler tarafından programlanarak kurduğumuz dünyayı doğal olarak kabul ediyoruz 18. Konstrüktivist anlayışa göre toplumlar, içinde doğdukları sosyal gerçekleri yeniden üretme eğilimindedirler. Bu süreç genelde din, gelenek ve görenek, felsefe, kültür ve zamanla değişen diğer düşünce sistemleri aracılığıyla takviye edilmektedir. Sosyal normlar veya sosyal gerçekler, yeniden üretildiği gibi, dönüşüme de tabidirler. Sosyal gerçeklik, temel insan doğasının doğal bir sonucu olarak kabul edilmemektedir. Sosyal gerçeklik, insanın seçim ve inançlarına içkin doğmaktadır 19. İnşaetme ya da inşacılık anlamları taşıyan Konstrüktivizm`in Uluslararası İlişkiler alanındaki entellektüel kökleri, 1980`lere kadar gitmektedir. Şöyle ki, bu tarihten itibaren Uluslararası İlişkiler Kuramı`nda neorealizm ve neoliberalizm gibi yerleşik yaklaşımlara eleştirel düşünce tarzı temelinde önemli meydanokumalar başlamış, takip eden yıllarda bu süreç daha da belirginleşmiştir. 20 Dahası, yerleşik kuramlara yönelk Eleştirel Dönüş cephesinden yapılan meydanokumalar zaman geçtikçe farklılaşarak kendi içerisinde komplike nitelik kazanmıştır. İşte Uluslararası İlişkiler kuramında Konstrüktivizm`in ortaya çıkışı sözkonusu komplike sürecin bir parçası olarak vücut bulmuştur. Uluslararası İlişkiler literatüründe Konstrüktivizm ya da Sosyal Konstrüktivizm etketi ilk kez Nicholas Onuf un 1989 yılında yazdığı Worlds of Our Making adlı 18 Alexander Wendt, "On Constitution and Causation in International Relations", Review of International Studies, Cilt 24, Sayı 5, (Aralık)1998, s ; Ted Hopf, "The Promise of Constructivism in International Relations Theory," International Security, Cilt 23, Sayı 1, (Yaz) 1998, s Scott Erb, < ; Stephen M. Walt, International Relations: One World, Many Theories, < 20 E.Fuat Keyman, Eleştirel Düşünce: İletişim, Hegemonya, Kimlik/Fark, Atila Eralp (der.), Devlet, Sistem ve Kimlik: Uluslararası İlişkilerde Temel Yaklaşımlar, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997, s

24 yapıtında kullanılmıştır. 21 Bundan evvel John G. Ruggie, David Dessler ve Alexander Wendt gibi yazarlar Anthony Giddens dan etkilenerek eden-yapı formülasyonu bağlamında Yapılandırma Teorisi kavramını kullanmışlardı. 22 Temel esin kaynağı olarak Linklater`in deyimiyle, Eleştirel Dönüş`ten beslenen Konstrüktivizm`den bugün yekpare bir kuramsal program olarak bahsetmek neredeyse olanaksız görünmektedir. Başka bir deyişle, günümüzde Konstrüktivizm`in çeşitli varyantları bulunmakta, hatta bu çeşitlilik kimi zaman önemli kavramsal karışıklıklara bile neden olabilmektedir. O kadar ki, örneğin, uluslararası ilişkileri konu edinen herhangi bir çalışmaya kavramsal çerçeve olarak konstrüktivist yaklaşımların temel olacağı ifade edildiği an, doğal olarak hemen akla Hangi Konstrüktivizm? sorusu gelecektir Bkz: Nicholas Onuf, Worlds of Our Making,University of South Carolina Press, Columbia, John G. Ruggie, Constructing the Global Polity: Essays on International Institutionalization, Routledge, London, 1998, s Daha detaylı bilgi için bkz. Anthony Giddens, Central Problems in Social and Political Theory, University of California Press, Berkeley/Los Angeles, 1979; Alexander Wendt, Social Theory of International Politics, Cambridge University Press, Cambridge, 1999; Alexander Wendt, The Agent-Structure Problem in International Relations Theory, International Organization, Cilt 41, Sayı 3, 1987, s ; David Dessler, What s at Stake in the Agent-Structure Debate, International Organization, Cilt 43, Sayı 3, 1989, s Örneğin, John G. Ruggie`ye göre Konstrüktivizm, sosyal bilimlerin çeşitli alanlarına uyarlanması mümkün olan ve bu konuda geniş açıklama yetisine sahip felsefi bir yaklaşımdır. Aynı zamanda, bir sosyal bilim alanında çeşitli alt başlıklarda (sosyolojik varyantlar, feminist varyantlar, hukuksal (jurisprudential) yaklaşımlar, genolojik yaklaşımlar vb) ele alınması da gayet doğaldır. Bu bağlamda Ruggie, Uluslararası İlişkiler kuramında belirgin özellikleri ile birbirinden seçilen üç farklı konstrüktivist alt yaklaşımdan sözetmektedir: Neo-Klasik Konstrüktivizm, Postmodernist Konstrüktivizm ve Natüralistik Konstrüktivizm. O, kendisiyle beraber Ernst Haas, Friedrich Kratochwil, Nicolas Onuf, Emannuel Adler, Martha Finnemore ve Peter J. Katzenstein ile Jean Elshtain gibi bazı feminist yazarları Neo-Klasik konstrüktivist olarak tanımlamaktadır. David Campbell, James Der Derian, R.B.J. Walker ve Spike Peterson gibi yazarları ise Postmodernist konstrüktivistler olarak belirtmektedir. Natüralistik konstrüktivist kategoride ise Alexander Wendt ve David Dessler gibi yazarları göstermektedir. Bkz: Ruggie, Constructing s Öte yandan, diğer daha kapsamlı sınıflandırmanın Emannuel Adler tarafından yapıldığı görülmektedir. Adlere göre, günümüzde Konstrüktivizm`in dört alt bileşeni bulunmaktadır: modernist konstrüktivizm, modernist lingüistik konstrüktivizm, eleştirel konstrüktivizm ve radikal konstrüktivizm. Bkz: Emannuel Adler, Constructivism and International Relations, Walter Carlsnaes, Thomas Risse ve Beth A. Simmons (der.), Handbook of International Relations, Sage Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi, 2002, s Aslında Adler`in burada belirttiği ve postmodernist/post-yapısalcı yaklaşımlara işaret ettiği anlaşılan Radikal Konstrüktivizm`in günümüzde 17

25 Neorealizm ve neoliberalizm gibi rasyonalist kuramlara, bir ölçüde de postyapısalcı yaklaşımlara meydan okuma iddiasıyla akademik yolculuğa başlayan Konstrüktivizm`in başlıca olarak ampirizm ve idealizmin, nesnel doğru ve kültürel göreceliğin açtığı gedikleri kapatma çabası sergilediği söylenebilir. Konstrüktivizm`in, hesaplanabilir stratejik eylemlere indirgenmeyecek şekilde rasyonalizm den farklı olduğu ileri sürülmektedir. Bir sosyal teori olarak konstrüktivist Uluslararası İlişkiler kuramı, rasyonel teorilerin bir dizi temel iddialarını (ki, buna göre aktörler önemlilik mantığına dayanarak dışsal olarak belirlenmiş tercihlerinin peşindedirler) reddetmektedir. Bunun yerine Konstrüktivizm, kendi dış politika davranışı anlayışında bir uygunluk (appropriateness) mantığının işlediğine inanmaktadır. 24 Özgün davranışa ilişkin norm, değer esaslı ortak paylaşılan beklentiler ve kimlik gibi sosyo-kültürel genel konstrüktivist etiket çerçevesinde tanımlanıp tanımlanmaması kendi başına bir sorun oluşturmaktadır. Şöyle ki, Adler`le beraber Ruggie, Hopf ve Reus-Smit gibi konstrüktivist yazarlar da farklı sıfatlar ekleyerek (postmodern konstrüktivizm, eleştirel konstrüktivizm ya da radikal yorumsamacılık gibi) postmodernist/post-yapısalcı yaklaşımları Konstrüktivizmin alt-bileşeni olarak göstermeye çalışmışlardı. Bkz: Ruggie, a.g.y.; Chris Reus-Smit, The Constructivist Turn: Critical Theory after the Cold War, < ; Ted Hopf, "The Promise of Constructivism in International Relations Theory," International Security, Cilt 23, Sayı 1, (Yaz) 1998, s Oysa modernist konstrüktivistleri pozitivizmle flört etmekle ve onları geleneksel yaklaşımların maskelenmiş hali olmakla suçlayan postmodernist/postyapısalcı yazarlar konstrüktivist şemsiye altına girmeyi kesin şekilde reddetmektedirler. Belki de bu durumu kendisi de bir postyapısalcı olan Lene Hansen daha iyi açıklamaktadır. Öncelikle o, bunca yıl sürdürülen çalışmalara rağmen postmodernist/postyapısalcı yaklaşımların kuram içindeki konumlarında görülen belirsizliği, kendilerini tanımlamama/tanımlayamama sorununu önemli bir eksiklik olarak itiraf etmektedir. Hansen bu sorunun temel kaynağını postmodernist/post-yapısalcı tanımlamalarıyla ilgili mevcut önyargılara bağlamaktadır. Şöyle ki, Uluslararası İlişkiler disiplini içinde herhangi bir çalışmanın postyapısalcı olarak tanımlanacağı takdirde, bu çalışmanın entellektüel köklerini klasik postyapısalcı felsefe, dilbilimi, sosyal kuram, edebiyat veya sanatta arama ihtiyacının ortaya çıkacağını, bu ilişkilendirmenin de doğal olarak ilgili yazarları rahatsız edeceyini belirtmiş ve eklemiştir: (...)Düşünce ve akademik yaklaşım okullarına etiketin uygulanması (mesela, realist, idealist, konstruktivist vs.) disiplin içi tartışmaların sürdürülmesi bakımından önemlidir. Etiketler okur için kod işlevi görür ve teori oluşturma ve araştırma programları için çıkış noktası sağlar. Post-yapısalcılığın açık şekilde programlanmamış olması post-yapısalcı olmayanlara bu yaklaşımın geçerliliğinin izah edilmesinde zorluk çıkarıyor. Bunun için bkz: Lene Hansen, Security as Practice:Discourse Analysis and the Bosnian War, Routledge, London and New York, 2006, s.5 24 Uygunluk (appropriateness) mantığı konusunda daha geniş bilgi için bkz: Harald Müller, Arguing, Bargaining and All That: Communicative Action, Rationalist Theory and the Logic of Appropriateness in International Relations, European Journal of International Relations, Cilt 10, Sayı 3, 2004, s

26 kavramlar, konstrüktivist çözümlemelerin bağımsız değişkenleri olarak kabul edilmektedir. Buna göre normlar aktörlerin kimlik ve tercihlerini biçimlendirmekte, kollektif hedefleri tanımlamakta ve herhangi bir davranışı emretmekte veya yasaklamaktadır 25. Adler`in tanımıyla postmodernizm ve post-yapısalcılığı içeren Radikal Konstrüktivizm dışında Konstrüktivizm`in diğer alt-bileşenleri (modernist, modernist lingüistik ve eleştirel konstrüktivizmler) epistemolojik ve metodolojik açıdan kimi farklılıklar göstermekle birlikte, üç temel ontolojik önermeye sahip olmaktadırlar 26 : i) Normatif veya tinsel yapılar, maddi yapılardan üstündür: Konstrüktivistlere göre, anlam sistemleri aktörlerin kendi maddi çevrelerini nasıl yorumladıklarını belirtmektedir. Ayrıca konstrüktivistler; aktörlerin sosyal kimliklerinin onların çıkarlarını ve eylemlerini nasıl belirlediklerini sorunsallaştırmakta ve sosyal kimliklerin kurumsallaşmış anlama sistemleri tarafından nasıl oluşturulduğunu incelemektedirler. ii) Uluslararası İlişkiler`de çıkar ve eylemleri oluşturan kimliklerdir: Birinci önermeye paralel olarak geliştirilmiştir. Neorealist ve neoliberallere göre çıkar ve tercih formasyonu sistemik karşılıklı etkileşimden önce, dışsal olarak belirlenmektedir. Konstrüktivistler ise, rasyonalistlerin (neorealist, neoliberal) görmediği veya görmezden geldiği bir dizi uluslararası olguların (norm, kültür, kimlik gibi) geniş bir şekilde izah edilmesi durumunda, çıkarların nasıl oluştuğunun açıkça anlaşılabileceğini savunmaktadırlar. 25 Henning Boekle,Volker Rittberger ve Wolfgang Wagner, Norms and Foreign Policy: Constructivist Foreign Policy Theory, < Önermeler için bkz: Reus-Smit, a.g.y.; Aktaran: Rustamov, a.g.e., s

27 iii) Eden (agent) ve yapı, sürekli karşılıklı etkileşim içerisindedir: Başka bir deyişle eden ve yapı, öznelerarası sosyal karşılıklı etkileşimin eşoluşturucusulardır (co-constitutive). Sosyal karşılıklı etkileşim, bilginin yapısı ile eylem ve kimliklerin türlerini oluşturmaktadır. Yapılar aktörün anlam ve kimliğini, aynı zamanda uygun ekonomik, siyasal ve kültürel davranışlarını tanımlamaktadır. Yapıların oluşturucu gücünün daha çok ön plana çıkarılması ile beraber, konstrüktivistler, yapıların sosyal edenlerin bilgisel pratiklerinden bağımsız olmadığını ileri sürmektedirler. Konstrüktivistler yukarıda verilen ontolojik önermeler temelinde geleneksel kuramlar (Neorealizm, Neoliberalizm gibi) ile Postmodernizm ve Post-yapısalcılığı birkaç açıdan eleştirmektedirler: 27 Neorealizm e karşı: Konstrüktivistlere göre, bir klasik neorealist olan Kenneth Waltz, uluslararası sistemin anarşik mantığının benzer birimler i nasıl ürettiğinden bahsederken, devletlerin bencil ve egemen karakterlerini a priori olarak almaktadır. Burada, devletlerin kimlik ve çıkarlarının sorunsallaştırılmadığı belirtilmektedir. Buna göre Waltz, maddi yetenekleri, yapının belirleyici unsuru olarak algılamaktadır. Waltz ın oyun kuramına dayanan modeller kullanarak maddi yapının, özgün davranış türlerinin oluşumundaki teşvik edici yönlerine odaklandığı ileri sürülmektedir. Bu perspektifle çatışmaların nasıl yönetileceği üzerine yoğunlaşırken, kimlik ve çıkarların dönüştürülmesi ile sağlanabilecek çözüm stratejilerini ihmal ettiği belirtilmektedir. Kısacası, çatışma yönetimi ile ilgili analitik problemin, dışsal olarak verilen yarışmacılar arasında dengeleme veya işbirliği sorunsalına indirgendiği iddia edilmektedir. 27 Reus-Smit, a.g.y; Rustamov, İran`da s.23 20

28 Neoliberaller e karşı: Buna göre, neorealistlere oranla neoliberal literatürde norm, kurum ve diğer kültürel faktörler göreli daha çok önem kazanmıştır. Bununla birlikte, aktörlerin kimliklerinin inşasının onların çıkar ve davranışları üzerindeki etkilerine yeterli düzeyde yoğunlaşmadıkları belirtilmektedir. Öte yandan konstrüktivistler açısından neoliberal kuramlar devletlerin dış politikalarının belirlenmesinde norm, kimlik gibi unsurların etkileyici olduğunu itiraf etseler de, bunları daha çok ülkeiçi düzeydeki boyutları ile (domestic-level forces) ele almaktadırlar. Oysa daha sonra da belirtileceği üzere Konstrüktivizm`de sistem düzeyindeki karşılıklı etkileşim oldukça büyük önem taşımktadır. Aynı zamanda neoliberal kurumsalcılığın (neoliberal institutionalism) realist önermelerden etkilenerek devleti rasyonal varlık olarak temel almaları, devlet tercihlerinin dışsal olduğu ve rasyonel aktör olarak devletlerin kendi aralarındaki bilgisel belirsizlik problemlerini (informational uncertainty) çözerek işbirliğini geliştirdikleri varsayımı da konstrüktivistlerce redd edilmektedir. Postmodernist/Post-yapısalcı yaklaşımlara karşı: Aslında modernist, modernist lingüistik ve eleştirel konstrüktivizmden oluşan Konstrüktivist Troyka`nın postmodernist ve post-yapısalcı yaklaşımlara yönelik değerlendirmeleri hem içeriksel, hem de biçimsel sorunsala tekabül etmektedir. Şöyle ki, kendilerinin kabul etmemelerine rağmen Konstrüktivist Troyka (modernist, modernist lingüistik ve eleştirel konstrüktivizm) tarafından radikal konstrüktivizm ya da radikal yorumsamacılık olarak tanımlanan postmodernist/post-yapısalcı yazarlara yöneltilen eleştirilerin temelinde onların söylem (discource), anlatı (narrative) ve konuşma eylemi (speech acts) gibi kavramlara yüklemiş oldukları misyonun niteliği yatmaktadır. Postmodernist/post-yapısalcı 21

29 yazarların sosyal dünya konusundaki kötümser bakışları, hiç bir önermeyi diğerinden daha güvenilir görmeme eğilimleri, bilimin sadece hegemon anlatıdan ibaret olduğu görüşleri Konstrüktivist Troyka şemsiyesi altında birleşen yazarlarca onlara karşı ileri sürülen eleştirilerin ana eksenlerini oluşturmaktadır. Ayrıca, postmodernist/postyapısalcı yazarların minimal kuruculuklara (foundationalism) dahi tahammül göstermemeleri önemli bir eksik olarak görülmektedir. C. Yeni bir Paradigmatik Kopuşa Doğru mu? Konstrüktivistlerin yukarıda açıklanmaya çalışılan sözkonusu kuramsal duruşları karşısında doğal olarak diğer yaklaşımlar (neorealist, neoliberal, postmodernist/postyapısalcı) da kendi karşı argümanlarını geliştirmişlerdir. Bu süreç özellikle son yıllarda diğer konstrüktivistler arasından sıyrılmayı başararak ve önemli çıkışlar yaparak sesgetirici çalışmaları ile konstrüktivist gündemin merkezine yerleşen Alexander Wendt`in görüşleri bağlamında daha da belirginleşmiştir. Hatta Wendt`in geliştirdiği görüşler öyle bir boyuta ulaşmıştır ki, Konstrüktivizm`in çeşitli açılardan değerlendirilmesi neredeyse onun argümanları üzerinden yapılır hale gelmiştir. Dahası, Wendt`in çalışmaları sadece diğer yaklaşımların (rasyonalist ve postmodernist/postyapısalcı) tepkisini çekmekle kalmamış, aynı zamanda Konstrüktivizmin çekirdek üyeleri arasında bile bir çeşit aile içi tartışma nın gündeme gelmesini sağlamıştır. Bu süreç 1999 yılında Macaristan`a yerleşik Orta Avrupa Üniversitesi`nce (Central European University) başlatılan ve 2000 yılında Budapeşte`de, 2001 yılında ise 22

30 Kopenhag`da sürdürülen ve Wendt`in ünlü çalışması sayılan Social Theory of International Politics eserini hedef alarak Konstrüktivizmi sorgulayan çalıştaylarla deyim yerindeyse, doruk noktasına ulaşmıştır. 28 Bu çalıştaylara Avrupa ve ABD başta olmak üzere dünyanın önde gelen Uluslararası İlişkiler yazarları katılmışlardır. Neorealistlerden post-yapısalcılara, konstrüktivistlerden neoliberallere kadar farklı görüşleri temsil eden katılımcılar bir taraftan Wendt`in konstrüktivist anlayışı ile ilgili eleştirilerini dile getirirken, diğer taraftan da Konstrüktivizm`in bir takım içeriksel özelliklerine ışık tutmaya çalışmışlardı. Sözkonusu çalıştayların sonuçları 2006 yılında Stefano Guzzini ve Anna Leander tarafından derlenerek Constructivism and International Relations: Alexander Wendt and His Critics başlığıyla kitap şeklinde yayınlanmıştır. 29 Aşağıda sözkonusu kitaptan bazı seçilmiş makalelere değinilerek Wendt ağırlıklı Konstrüktivizm`e yönelik farklı perspektiflerden gelen eleştirilere değinilmeye çalışılacaktır. Bunun yaparken adı geçen çalıştay sonuçlarına odaklanmanın iki açıdan faydalı olabileceği düşünülmektedir. Birincisi, burada öne sürülen görüşler - ortalama bir akademik tartışma gündeminin süresi göz önünde bulundurulursa - oldukça yeni sayılabilir. Hatta bu çalıştaylarda ileri sürülen bir takım önemli argümanlara henüz detaylı şekilde yanıt verilmesine fırsat bulunamayacak kadar yeni. Örneğin, çalıştayın nihai aşamasında yayınlamış olduğu bir makaleyle Wendt`in rasyonalist (neoliberal, neorealist) ve postmodernist/post-yapısalcı yaklaşımları Newtoncu düşünce tarzının takipçileri olarak değerlendirmesi, dolayısıyla onları tek bir cepheye yerleştirmesi, 28 Alexander Wendt, Social Theory of International Politics, Cambridge University Press, Cambridge, 6. Baskı, Stefano Guzzini ve Anna Leander, Construsctivim and International Relations: Alexander Wendt and his critics, Routledge, London and New York,