YARARLANMANIN SAPTANMASI

Transkript

1 164 İŞLETME DÜZEYiNDE ORMANDAN ÇOK YÖNLÜ YARARLANMANIN SAPTANMASI MULTIPLE USE FORESTRY BY REGIONAL BASIS Dr. Osman SUN._..._._._~.-.u=--.~=-----~---..-~.u.anm-.--.a.-nauw~~--~--~~--~=-~au ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYlNLARI Teknik Bülten Serisi No : 164

2 ÖNSÖZ Ormanlardan çok yönlü yararlanma, çağımız ormancılığının bir gereğidir. Bununla birlikte ülkemizde ormanlar sadece odun üretimine yönelik olarak planlanmaktadır. Bu çalışma ile, ormanların çok yönlü yararlanmaya göre düzenlenmesinde optimum arazi kullanımı ve kaynakların çeşitli üretim faaliyetlerine tahsisinde izlenebilecek işlemler ayrıntıları ile belirtilmiştir. Çalışmanın gerçekleşmesinde emekleri geçen Matematik Mühendisi Enver Öztekeşin ve Solmaz Giilsoy'a teşekkür ederim. Bu yapıtın, uygulayıcılara yararlı olmasını dilerim. Ankara, Ekim 1985 Dr. Osman SUN 3

3 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ... 3 ı. GİRİŞ Onnan ve Onnan Topraklanndan Çok Yönlü Yararlamııanm Tarihsel Gelişimi Çok Yönlü Yararlamııanın İlkeleri ARAŞTIRMA YÖNTEMİ ve VERİLERİN TOPLAN- MASI Çok Yönlü Yararlamııa ve Arazi Kullanıını Çok Yönlü Yararlanmada Yürütülen İşiemierin Sayısallaştırılınası... ~ Çok Yönlü Yararlamııanın Ekonomik Anlamı Ormancılıkta Çok Yönlü Yararlanma ve Birleşik Üretim Onnancılıkta Üretim, Ürün, Üretim Faktörleri, ve Üretim Fonksiyonu Çok Yönlü Yararlamııanın Öğeleri Su ve Erozyon Kontrolünün Ekonomik Yönü Orman Rekreasyonu Yçıban Hayatı...,...,

4 2.6. Çok Yönlü Yararlanmaya Temel Olacak işletme B.. ''kl''ğü' uyu u VERİLERİN DEGERLENDİRİLMESİ Verilerin Değerlendiıilmesinde Kullamlan Matematiksel Programlama Teknikleri f':s0al (Amaç) Programlama.., Goal (Amaç) Programlamanın Uygulanınası BULGULAR ve TARTIŞMA SONUÇ ve ÖNERiLER ÖZET SUMMARY KA YNAKÇA

5 1. GİRİŞ 1.1. Orman ve Orman Topraklarından Çok Yönlü Yararlanmaum Tarihsel Gelişimi Ormanların çok yönlü yararlanmaya göre işletilmesi düşüncesi, 1960 ve daha önceki yıllara kadar uzanmaktadır. Çok daha eski zamanlarda ise (16. yüzyıl), Almanya'da özel orman sahipleri, ormanlarını, öncelikle av hayvanlarını barındırma, avlanma, şehir su kaynaklarını koruma ile birlikte, civardaki halkın gereksinmesi olan yapacak ve yakacak odunu üretme amaçları için işletmişlerdir. Diğer Orta Avrupa ülkeleri ve Britanya'da da, ormanların buna benzer şekillerde işletilclikleri bilinmektedir. Daha sonraları, Amerika Birleşik Devletlerinde, ormanların ve orman topraklarının çok yönlü yararlanmaya göre işletilmesi düşüncesi ağırlık kazanmış ve bu yönde etkili adımlar atılmıştır yılında, çok Yönlü Yararlanma Sürekli Hasılat kavramı, Birleşik Devletler Kongresinelen geçerek kanunlaşmıştır. Bu kanunun gerekçesinde, ormanlardan çok yönlü yararlanma, yenilenebilen ulusal orman kaynaklanndan halka sunula: bilecek her türlü faydalanınanın yönetimi şeklinde tanımlanmıştır yılından sonra, ormanların ve orman alanlarının çok yönlü yararlanmaya göre planlanması olgusu, Kanada ve Avmpa ülkelerinde değişik şekillerele algılanmış ve her ülke kendi yöresel yetişme yeri koşullarına özgü planlama teknikleri geliştirmiştir. İstanbul'un fethi ve daha sonraki clevirlerde, Türklerin, büyük şehir yakınındaki tarihi konıluklardan ve özel nitelikteki ormanlardan (Belgrad Ormanı vb.) mesire/eğlence, avianma ve su kaynaklarını koruma yönün" de yararlandıkları bilinmektedir. Bugün, ülkemizdeki ormanlar ve orman toprakları, genellikle odun üretimine tahsis edilmiş olup, topraleve mer'a ıslahı, gezi, konaklama, dinlenme, yaban hayatı, avcılık vb. bireysel faaliyetler, amenajman planları dışı tutulmuştur. Orman ve orman topraklarının çok yönlü yararlanma görüşüyle planlanmasında üç ana faaliyet göz önünde bulunclurulmaktadır : 7

6 Planlamava temel olacak orman ve orman topraklarım çe. şitli kullanım şekillerine tahsis etmek suretiyle, çok yönlü yararlanmayı düzenlemek, e Münavebe ile, aynı alanı çeşitli kullamm şekillerine tahsis etmek suretiyle, yararlanmayı düzenlemek, Bir zaman diliminde, aynı alanı birden fazla ~ullanım şekline tahsis etmek suretiyle, yararlanmayı düzenlemek. Bu ana faaliyetlerden anlaşılacağı üzere, orman ve orman topraklarımn sadece sürekli odun üretimine tahsis edilmesi yeterli değildir. Önemli olan, plan alanındaki (işletme, bölge, seri vb.) orman topraklarında, orman taşıyan kısımların odun üretimine, açıklık ve mer'alann ot üretimine, dolayısıyla otlatmaya, gerekli görülen diğer yerlerin ise, ihtiyaç ölçüsünde gezi, konaklama, kamp kurma, yaban hayatını geliştirme, avcılık, erozyonu önleme ve su kaynaklarını koruma gibi faaliyetlere tahsis edilerek, her birisinin kapladıkları alan Iann ağırlıkları oramnda bütünleşik çok yönlü yararlanmaya sokulmasıdır. Belirli faaliyetlere tahsis edilen alanların, belli bir süre sonra başka bir değişik faaliyete tahsis edilmesi olağandır. Örneğin, mer'aya tahsis edilen alanlarda, birim alandaki ot verimi yeterinden fazla arttırılmış ise, alanın bir kısmı ağaçlandırmaya tahsis edilebilir. Bunun gibi, daha önce belli faaliyetlere tahsis edilen alanların birin ci derecedeki amaçları gerçekleştididikten sonra, aynı alanlar, bir dizi önlemlerle iyileştirilerek, başka arınancılık faaliyetlerine devredilebilirler. Gerçekte, odun üretimine yönelik arınancılık uygulamaları, uzun sürede sonuç veren sürekli çalışmalardır. Bu nedenle, daha kısa zamanda sonuç verecek faydalanmalara tahsis edilen alanlarda yürütülecek çalışmalarla, sadece odun üretimine tahsis edilen alanlarda yürütülecek çalışmaların ideal bileşimi (11armonize edilmesi), çözülmesi gerekli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir ormanın çok yönlü yararlanmaya göre düzenlenmesi amaçlanmış ise, birbirinden farklı zamanlarda üretime geçecek alanların değerlendirilmesinde, yeni tekniklerin kullanılması zorunludur Çok Yönlü Yararlanmanın ilkeleri Ormanların çok yönlü yararlanmaya göre düzenlenınesinde karşılaşılan sorunların çözümünde dikkate alınan ilkeler aşağıda belirlenmiştir: 8 Orman toprağını kullanma ekonomisi,

7 e Matematiksel programlama, Üretim kuramı (teorisi). Toprağı kullanma ekonomisi, plana temel olan ve orman topraklarının en iyi kullanım faaliyetlerine dağıtılması olarak tanımlanabilir. Üzerinde orman taşıyan alanların konum ve çevresel koşullara göre dinlenıne, konaklama veya rekreasyonel faaliyetlere tahsisi, o yerin odun üretim gelirlerine tercih nedeni olabilir. Her nasıl olursa olsun, burada önemli olan, plan birimi içindeki toprakların, değişik üretim faaliyetlerine optimum dağıtımını gerçekleştirmektir. Ormancılığın çok yönlü yararlanmaya göre düzenlenınesi durumunda, gerek başlangıç, gerekse üretim aşamasında ortaya çıkabilecek sorunların çözümünde matematiksel programlama etkili rol oynamaktadır. Özellikle, toprakların çeşitli kullanım faaliyetlerinden en verimlisine tahsis edilmesini öngören ve değişik zaman sürecindeki üretimierin parasal gelir kısıtlarına bağlı olarak kurulan amaç fonksiyonunun enbüyüklemesinde -maksimizasyonunda- doğrusal programlama (DP) yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Ancak, tek bir amaç fonksiyonunun enküçüklemesi veya enbüyükleınesine çözüm getiren DP uygulaması, çok amaçlı fonksiyonların enküçüklemesi veya enbüyüklemesinde yerini bu amaç için geliştirilmiş diğer matematiksel programlama tekniklerine bırakmıştır. Bunlar, GOAL (Amaç) PROGRAMLAMA ve Çok Amaçlı Doğrusal Programlama (Multiple Objective Linear Programıning - MOLP)' dır. Daha sonraki bölümlerde bu programlama teknikleri hakkında bilgi verilecektir. Ormancılıkta birleşik üretim esastır. Diğer bir deyişle, aynı yetişme yerindeki ormanlardan, bir üretim sürecinde, tomruk, maden direği, tel direği, sanayi odunu, kağıtlık ve yakacak odun aynı zamanda üretilmektedir. O halde, sözkonusu ürünler ile çok yönlü yararlanmaya katılan, gezi, dinlenme, konaklama, avcılık, yaban hayatı, su kaynaklarını koruma, erozyon ve mer'a ıslahı faaliyetlerinin üretim sürecindeki biyolojik ve fiziksel ilişkilerinin saptanması gerekmektedir. Böylece, herhangi bir faaliyete tahsis edilen topraktan, aynı koşullarda belli bir süre sonra, hangi ürünün ne miktarda elde edileceği saptanmış olur. ülkemizde,. ormanlardan yukanda bahsedildiği şekilele çok yönlü yararlanmaya yönelik bir planlama ve böyle bir uygulama şimdiye kadar ele alınmamıştır. Ormanlarımızdan çok yönlü yararlanmaya 9

8 yöneliş, doğrudan doğruya odun üretimi yanında, belli yerlere özgü ve küçük ölçülerde, erozyonu önleme, mer'a ıslahı, dinlenme, konaklama, kamp kurma, yaban hayatı, avcılık, orman içi sularda balık üretme ve/veya rekreasyon gibi çalışmaları, birbirinelen bağımsız olarak planlama ve yürütme şeklindedir. Diğer bir anlatımla, çok yönlü yararlanmaya temel olan faaliyet kolları, bir plan birimi içinele etkileşimli olarak ele alınmamaktaclır. Bu çalışmada, daha önce yürütülmüş ve bu kapsama giren bireysel faaliyetlere ait toplanmış bilgi/ veriler işletme düzeyinde ele alınarak, matematiksel programlama tekniği ile değerlendirilmiş ve sonuçlan irdelenmiştir. Çalışmada izlnen yönteme, bilgi/verilerin toplanmasına, değerlendirilmesine ve bulguların tartışılmasına yönelik ayrıntılı açıklamalar, bundan sonraki bölümlerde verilmiştir. 2. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE VERİLERİN TOPLANMASI 2.1. Çok Yönlü Yararlanma ve Arazi Kulianımı Günümüz ormancılığında, çok yöniii yararlanma ve arazi kullanımı deyimleri eş anlamda kullanılmaktadır. Ayrıca, bunlarla eş anlamda kullanılan, kaynak veya orman dağılımı cleyiınine, literatürele sık sık rastlıyoruz. Ormancılıkta çok yönlü yararlanmanın temelini, arazi kullanımı oluşturur. Bu nedenle, orman topraklarının çeşitli kullanım faaliyetlerine tahsis edilmeden önce, sözkonusu toprakların hangi faaliyetler için uygun olacağı belirlenmelidir. Bununla ilgili atılacak adımlar, aşağıda verilmiştir: 10 Plan birimi içindeki orman topraklarının sımflandırılması, Sınıflandırılan toprakların seçenekli olarak hangi faaliyetielere tahsis edilmesinin uygun olacağına ışık tutacak bilgi/verilerin toplanması, Her bir faaliyet alanının alt hedef ve amaçlarının belirlenmesi, Ormanların yeri ve konumuna göre çevre ile olan ilişkilerinin belirlenmesi, Orman içindeki ve çevresindeki halkın, değişik kullanım alanlarındaki faaliyetlere hangi oranlarda katılacaklarının belirl ennıesi,

9 Plan birimi içindeki karmaşık ve etkileşimli faaliyetlerin belirlenınesi. Bugüne kadar ormanların planlanmasına temel olan envanter çalışmalarında, orman topraklarının sınıflandırılmasına ilişkin bilgi 1 veriler toplanmamıştır. Diğer bir deyişle, halihazırdaki orman topraklarının odun üretimi dışında diğer önemli ve yararlı faaliyetlere tahsis edilmesi söz konusu olmamıştır. Bu durum, ormanların çok yönlü yararlanmaya göre düzenlenmesi 1 planlanması olgusuna ters düşmektedir. Çok yönlü yararlanmada, sınıflandırılan topraklann 1 alanların birden fazla faaliyete tahsisinin çok iyi saptanmış olması gerekmektedir. Örneğin, plan alanındaki su kaynaklannın aynı zamanda kullanım, sulama ve balık üretimine; erozyonu önleme ve mer'a ıslahı yapılan yerlerin denetimli otlatmaya ve av hayvanlarının barınmasına; orman taşıyan alanların, daha fazla ürün çeşidi üretimine (birleşik üretim); uygunluğu saptanan yerlerin, dinlenme, konaklama ve diğer rekreasyonel faaliyetlere dönüşümlü olarak tahsisi düşünülebilir. Önemli olan, her bir alanın, yaratabileceği birinci, ikinci ve üçüncü derecedeki yaradanınalara hangi ölçülerde tahsis edileceğinin düşünülmesidir. Çok yönlü yararlanmanın bütünleşik bir işlem olduğuna daha önce değinmiştik. Ormanın çok yönlü yararlanmaya göre plan~anması amaçlanmış ise, sürekli odun üretimi ile diğer üretim faaliyetlerine tahsis eelilecek yerlerin birbirlerine tercihinele buralann hangi üretim şekline daha uygun olacağına ve bir idare süresi boyunca sağlayabilecelderi yıllık gelir miktarlarına göre karar verilecektir. Durum böyle olunca, plan birimi içinde hangi toprakların hangi ormancılık faaliyetlerine tahsis edileceğinin çok dikkatli olarak saptanması gerekmektedir. Daha açık bir anlatımla, bir yerin av hayvanı üretme ve avcılığa tahsis edilebilmesi için, o yerin, av hayvanlarının odayabileceği verimli m er' a ve yer yer ağaçlıklı zengin flora ile kaplı olması, hayvanl'arın barınacağı yoğun ağaçlıklara, tehlikelerden kaçabileceği geniş alanlara ve su kaynaklarına sahip bulunması zorunludur. Bu ve diğer faaliyetlerin optimum faydaya dönüştürülebilmesi için, alanların özellikleri ile bu alanlar üzerinde yürütülecek faaliyetler arasında göreli ilişkilerin bulunması gözetilmektedir. Ormanların çok yöniü yararlanmaya göre planlanmasında, orman topraklarının konumu ve çevre ile olan ilişkileri çok önemlidir. ll

10 Orman topraklarının turistik alanlara yakın ve onlarla iç içe olması veya yü.ksek rakımlarda yer alması, faydalanma şeklinin tayininde etkili olabilir. Örneğin, sahile kadar uzanan orman topraklarında rekreasyonel ve turizm n~ ilgili faaliyetler, diğer arınancılık faaliyetleri ile birlikte mütalaa edilebilir. Yüksek rakımlarda yer alan orman topraklannda ise, dağcılık, kış sporları vb. faaliyetler ile ormancılık faaliyetlerinin bileşimleri, faydalanmaya temel alınabilir. Gerçekte, klasik ormancılığm bile istenen düzeyde planlanamadığı ülkemizde, yukarıda söz konusu edilen faydalanmanın düzenlenmesi düşüncesi, abartılmış bir olgu olarak görülebilir. Ancak, çağımızda kazanmaktadır. So insanların doğaya olan özlemleri gittikçe ağırlık runa bu yönü ile bakıldığında, doğa kökenli faaliyetlerin ulusal ve uluslararası turizme büyük katkıları olabileceği düşünülebilir. Ormanların içinde ve dışında yaşamlarını sürdüren halkımız, ülkemizde yürütülen arınancılığın vazgeçilemez bir parçası olmuştur. Bu nedenle, ormanların çok yönlü yararlanmaya göre düzenlenmesinde, orman köylüsiinün etkileri ve etkinlikleri kesinlikle göz önünde bulundurulmalı ve bu düzenlernede daha fonksiyonel bir duruma getirilmelerine öncelik verilmelidir. Çok yönlü yararlanmada belirlenen amaçlara göre, her bir üretim faaliyetine tahsis edilen alanlarda yürütülecek işlemler, bağımsız işlemler değildir. Diğer bir deyişle, çok yönlü yararlanmaya katı Ian tüm faaliyetler, birbirine bağlı bütünleşik faaliyetler olup, bir sistem kuramı içinde ele alınmalıdır. Bununla, plan birimi içindeki tüm üretim faaliyetlerinin üretim sürecindeki toplam yıllık gelirlerinin arttırılması amaçlanmaktadır Çok Yönlü Yararlaınnada Yürütülen İşlemleıin Sayısallaştınlması Daha önce değindiğimiz gibi, çok yönlü yararlanmaya katılan değişik üretim faaliyetlerinin matematiksel bir programlama ile değerlendirilebilmesi için, bunların sayısallaştırılmaları zorunludur. Örneğin, odun üretimine tahsis edilen alanlardan elde edilecek odun m 3 /TL/yı1; mer'alardan elde edilecek ot ton/ha/ay veya yıl; erozyon alanlarından taşman toprak ton/ha/yıl; dinlenme, konaklama ve rekreasyonel faaliyetler gün sayısı/yıl; av~avlanma faaliyetleri gün sayısı/yıl; av eti kg veya ton/ha/yıl; su kaynaklarmdan balık üretimi kg veya tati/yıl gibi birimierk belirlenmelidir. Bunların yanında, çok 12

11 yönlü: yararlanmaya katılacak diğer üretim ve üretim nitelikli faaliyetlerin değişik birimlerle simgelenmesi olasıdır. Örneğin, belli yaştaki ibreli bir ormanın ürettiği oksijen kg/ha/yıl; yılı içinde dökülen ibrelerin taşıdığı azot miktarı kg/ha/yıl olarak belirlenerek, işlemlere sokulması istenebilir. Bu açıklamalardan anlaşılacağı üzere, bir ormanın çok yönlu yararlanmaya göre planlanmasında, işlemlere katılan üretim ve üretim nitelikli tüm faaliyetlerin parasal değerlere çevrilmesi her zaman mümkün olmayabilir. Yararlanmaların değişik birimlerle temsil edilmesi zorunlu olan bu gibi durumlarda, bütünleşik değerlendirmelerin yapılabilmesi için, özel matematiksel programlama tekniklerinin devreye sokulması gerekmektedir. Daha sonraki bölümlerde bu konulara ilişkin ayrıntılı bilgiler verilecektir Çok Yöniii Yararlanmanın Ekonomik Anlamı Eskielen olduğu gibi, yurclumuz ormancılığının ve orman alanlannın hala sadece alışılagelmiş odun üretimine tahsisine devam edilmesi, bugün gerçekten ağırlığı olan dinlenme, konaklama, yaban hayatı, erozyonu önleme, mer'a ıslahı, su kaynaklarının korunması, balık üretimi ve rekreasyonel faaliyetlerin ekonomik anlamda değerlendirilmesini önemli ölçülerele kısıtlamıştır. Artık çağımızda, yenilebilen orman kaynaklannın çok yönlü yararlanmaya göre düzenlenmesinde, orman alanlarının çeşitli üretim faaliyetlerine tahsisi temel alınmakta ve bu faaliyetlerden elde edilen parasal gelirlerin yıl sonu bilançolarında yer alması zonmlu kılınmaktadır. Diğer bir anlatımla, yetişme muhiti ve çevre koşulları uygun olan ormanların çok yönlü yararlanmaya göre planlanmasında, değişik karakterlerdeki alanların en uygun üretim ve üretim nitelikli faaliyetlere tahsisi esastır. Bununla, plan birimi alanında yararianınaya konu olan her türiii iiretim faaliyetlerinin yiirütülmesi gerektiği vurgulanmak istenmektedir Ormancılıkta Çok Yönlü Yararlanma ve Birleşik Üretim Ormancılıkta birleşik üretim esastır. Yani bir üretim faaliyeti ile, aynı alandan birden fazla ürün aynı zamanda elde edilebilmelidir. Örneğin, sadece odun üretimine tahsis edilen orman alanlanndan bir idare süresi boyunca aynı ormancılık işlemleri yürütülerek, her yıl tomruk, maden direği, tel direği, sanayi odunu, kağıt ve yakacak odun, kabuk ve kozalak, dolayısıyla tohum gibi daha birçok ürünleri 13

12 hep beraber üretme olanağı vardır. Aynı işletme birimi içinde ormancılık işlemlerini değiştirmeden orman içi ve bitişiğindeki açık alanlardan önemli miktarlarda ot üretimi yapılabilir. Bu örneklerden görüleceği gibi, alışılagelmiş ormancılık faaliyetlerini fazla değiştirmeden birbirinden oldukça farklı ürünlerin aynı zamanda üretilmesi mümkündür. Ülkemizde de bu gibi faaliyetler mevcuttur, fakat birbirlerinden bağımsız ve düzensiz olarak yürütüldüklerinden tam anlamda birleşik üretim kapsaını içine girıneınektedirler. Nitekim, orman içi ve bitişiğindeki köylülere ait hayvanlar, orman içi mer'alarda atlamak suretiyle yem gereksinimlerini belli oranlarda buralardan karşılaınaktadırlar. Böylece, ülke ormanlarını işletmekle yükümlü kılınan Orman Genel Müdürlüğünün, kendi üretim faaliyetleri içinde değerlendiremediği bu ve buna benzer üretim faaliyetleri, bir başka kanaldan, yararlanma olgusuna dönüşmektedir. Gerçekte bu iki üretim faaliyeti, göreli olarak değerlendirilebilir. Gregory (1972), birbirinden farldı iki üretim faaliyetinin belli bir alandaki bileşiminin sabit maliyetlere göre oluşturulan eşdeğer eğrilerine dayalı olarak hesaplanabileceğini belirtmektedir. Örneğin, aynı yazar, plan birimi içinde birinci derecede kullanıma ayrılan değişik alanlarda, rekreasyon faaliyetleri (ziyaret gün sayısı/yıl) ve odun üretimi (ın 3 /ha/yıl )arasında, yine maliyete dayalı geliştirilen eşdeğer eğrilere göre, sözkonusu üretim faaliyetlerinin değişen bileşimlerinin nasıl değerlendirilebileceğini açıklamaktadır. Durumu biraz daha somutlaştırmak için, sözkonusu iki üretim faaliyetinin değişik bileşimleriııi, belirlenen bir maliyete göre simgeleyen eşdeğer eğrilerin verildiğini ve bu iki üretim faaliytinin rekabet içinde olduklarını varsayalım. Bu durumda,.birine ait üretimin arttırılması, diğerinin kısıtlanrrı.ası 1 azaltılması anlamını taşıyacaktır. Her iki ürüne ait üretimin arttırılınası ise, daha fazla harcamayı zorunlu kılacaktır. Önemli olan, her iki ürünün üretiminde optimum bileşimi saptamaktır. Olayı daha açık bir şekilde ifade etmek İstersek, her iki üretim faaliyetine ayrılan alanlardan, en fazla parasal geliri sağlayacak bileşi min saptanması gerekir, diyebiliriz. Diğer bir deyişle, plana konu olan tüm alanın bir kısmı 1/5 oranında odun üretimi ile rekreasyonel faaliyetlere tahsis edilediğinde en fazla gelir sağlanabiliyorsa, iki üretim faaliyetinin bu bileşimi optiınum'dur, denir. Yukarıda iki iiretim faaliyetini kapsamış olan bu işlem, bir plan birimi içindeki tüm üretim faaliyetlerinin optimtun bileşimlerinin saptanması için de kullanılabilir. 14

13 Buraya kadar, üretim ve çok yönlü yararlanmaya ilişkin genel kavramlara değinıneye çalıştık. Bundan sonraki bölümlerde, çok yönlü yararlanmaya katılan veya katılabilecek değişik üretim faaliyetleri ele alınarak irdelenecektir Ormancılık.ta Üretim, Ürün, Üretim Faktörleri ve Üretim Fonksiyonu Genel anlamda üretim, temel girdiden daha çok değerli bir ürünün oluşturulması olarak tanımlanabilir. Diğer bir deyişle, orijinal girdilerin ürüne dönüşmesi olayıdır. Ormancılıkta üretimin tanımı güç ve karmaşıktır. Ekonomik anlamda ormancılık üretiminin, teknik ve biyolojiye dayalı olarak, daha dar bir çerçeve içinde belirlenmesi olasıdır. Ormancılık üretimi, odun üretimi temel olmak üzere, ormanların teknik ve biyolojik fonksiyonlarının çevre etkileri ile birlikte üretim sürecine sokulması olarak da tanımlanabilir. Ormancılıkta ürün sözcüğünün belirlenmesine ilişkin çeşitli görüşler/ölçütler vardır. Ancak, bu sözcüğün ormancılıktaki anlamını, genel ekonomideki ürünler, ikincil üriinler, ve artık ürünler şeklinde belirlemek olasıdır (Frich, 1965). Ormancılıkta ikincil ürünler gelenekseldir ve uzun zamandan beri bilinmektedir. Son zamanlarda ise, pazarlanabilen ve pazarlanamayan ürünler şeklinde bir ayırım yapılmaktadır. Diğer ülkelerde olduğu gibi, tomruk ülkemizde pazarlanabilen temel bir üründür. Ancak, arınanda yetişen mantar vb. üıiinler, pazarlanamayan ürünler sınıfına girmektedir. Mamafih, ülkemiz ormanlanndan bu gibi birçok ürünler, yerli halk tarafmdan, izne bağlı olmayarak değerlendirilmektedir. Genel anlamda ürünü etkileyen tüm faktörler, üretim faktörleri olarak belirlenebilir. Alışılagelmiş üretim faktörleri (doğa, kapital, iş ve yönetim) dışında, denedenebilen ve denedenemeyen faktörler de sözkonusu olabilir. Ayrıca, sabit ve değişken faktörlerden söz edilebilir. Sabit faktörler, işletilen arınanın tüm alanı ile ilgili olup, birim alandan en fazla ürün alma olayını içerir ve bu nedenlerden ötürü sabit faktörler yapılan analizierin dışında tutulur (Toplam, Ortalama ve Marjinal Ürün, Gregory 1972). Değişken faktörler (işçi, gübre vb.) üretim miktarı ile ilgilidir. Bu nedenle, yapılan hesap işlemlerinde, etkililiklerinin belirlenmesi zonmludur. Üretim fonksiyonu, ürün miktan ile faktörler arasındaki teknik ilişkidir. Literatürele bu kavram, çeşitli şekillerde belirlenmekıs

14 le birlikte, çoğı.mlukla doğrusal, ayııı yapıda (homojen) ve sürekli bir özellik taşıdığı vurgulanmaktadır. Doğrusallık özelliği, üretim eşitliğinin matematiksel yönünü belirlemektedir. Gerçekte, ormancılık üretim fonksiyonu, eğrisel biyolojik veya bu eğrilerin doğrusallaştnılmış ilişkilerine dayanılarak cleğerlendirilmektedir. Üretim fonksiyonuna ait homojenlik ve süreklilik kavramları göz önüne alınarak, ilişkiye temel olan çift veriler ekseniere taşınmaleta ve bu sağlan dağılımı yansıtan eğri 1 doğrulardan tahmin yapma olanağı maktadır (Naylor ve Vernon, 1969; Dano 1966) Çok Yönlü Yararlanmanm Ögeleri Daha önce birkaç kez değindiğimiz gibi, ormancılıkta ana amaç odun üretimidir. Ancak, çağımızda ormancılığın eliğer faaliyetleri olarak bilinen dinlenme, konaklama, rekreasyon, yaban hayatı vb. faaliyetler, gittikçe ağırlık kazanmaktadır. Diğer bir deyişle, söz edilen bu faaliyetlerin, ormanlardan yapılaıı yararlanma sonucu elde edilen gelir içindeki payları önemli derecede artmıştır. Durumun ülkemiz için yeterince etkin olduğunu, şimdilik söyleyemeyiz. Bununla birlikte, ülkemizele çok yönlü yararlanmaya göre planlanarak işletilebilecek önemli sayıda ormanların olduğunu, özellikle belirtmek isteriz. Bu kısa girişten sonra hipotetik uygulamamıza girecek, su ve erozyon koııtrolii, onnan rekreasyonu ve yaban hayatı. konularının sayısal ve ekonomik yönlerine değineceğiz Su ve Erosyoıı KontroiUnün Ekonomik Yönü Onnancılık uygulamalarının ayrılmaz bir parçası olan su ve erozyon kontrolü çalışmaları, ormancılık kadar eski bir tarihe sahiptir. Anadolunun eski yerleşme merkezlerinde su taşkınianna karşı yapılmış çeşitli set, bent vb. yapılara her zaman rastlanır. Özellikle, orman ve bitki örtüsünün suyun niteliği 1 niceliği ve çevre kirlenınesi üzerindeki etkileri saptandıktan sonra, su ve erozyon kont. rolü çalışmaları, ormancılığın ana konularından birisi olmuştur. Ülkemizde, 1940 ve 1950'li yıllardan bu yana erozyon kontrolü, su kaynaklarının düzenlenmesi ve taşkınların önlenmesi konusunda küçük boyutlarda ayrıntılı çalışmalar yapılmış, kamuya, taşınan topraklar konusunda kesin olmayan açıklamalarda bulunulmuştur. Gerçekte, orman ve bitki örtüsü bakımından zengin olmayan ülke- 16

15 ınizde, orman, toprak ve su ilişkilerinin dengesizliği önemli boyutlara ulaşmıştır. Bu sorumuı bilimsel bazda ele alınarak irdelenmesi ve buna ilişkin gerçekçi sayıların üretilmesi gerekmektedir. Bugüne değin, su ve erozyon kontrolü ile ilgili gerçekleştirilen çalışınalann üretim, masraf 1 maliyet ve gelirleri yönünden, sayısal bir irdeleınesi yapılmamıştır. Bu konu ile ilgili kaynaklardan çıkartılan bilgiler, aşağıda özet olarak verilmiştir. Bir işletme biriminde (orman işletmesi, seri vb.), orman 1 su kaynakları ile açıklıklar içiçedir. Yetişme yeri niteliği temel olmak üzere, belirlenen kaynakların oluşumu belli bir zamanda gerçekleşmektedir. Örneğin, bu ortamda su, miktar, nitelik ve zaman'dan oluşan üç boyutun bir ürünüdür. Su miktarı, m 3 veya ton/ha olarak ölçülebilir. Aynı şekilde suyun niteliği de belirlenebilir. Ancak, suytuı oluşumunda en etkin olan zamanın saptanması, sürekli uğraş ister. Diğer bir deyişle, ileri teknoloji uygulanınasını ve dolayısıyla yatırımı zorunlu kılar. Ülkemizde, suyun niceliği ve niteliği konusundaki işlemleri yürüten kuruluşlar vardır. Burada biz, orman, toprak ve su arasındaki karınaşık yapıyı basit düzeyde ele alarak, sayısallaştıı-mak istiyoruz. Bilindiği gibi, orman işletmelerinde mevcut su kaynaklarının korunınası ve yararlanmaya sokulması her zaman olası değildir. Ancak, mevcut böyle bir kaynağm, toprak ve bitki ile ilişkilerinin irdelenmesi ve ekonomik analizlere olanak sağlayan ölçüdere göre ' ' değerlendirmesi yapılabilir. Belli bir zamanda oluşan suyun, havza amenajmanı için taşıdığı önemi, bir üretim fonksiyonu şeklinde belirlemek olanaklıdır. Diğer bir anlatımla, bir zaman sürecinde, suyu oluşturan girdiler ile, su çıktısı (belirli bir niteliğe sahip) arasında S-Sigmoid'e yakın eğrisel bir ilişki vardır (Gregory 1972, S: 442). Bu olguda, gerek girdi, gerekse çıktıların belirlenmesi 1 tanımlanması kolay değildir. Sözkonusu ilişki, su girdilerinin iyileştirilmesi sonucu daha nitelikli suların elde edileceği anlamını taşır. Olayı biraz daha somutlaştıralıın. Bir havzada var olan su kaynakları, ilkbaharda artmaya başlar ve yaz ortasına kadar bu durum devam eder. Daha sonra bir kurak devre başlar. Bu devre, su kaynaklarının miktar olarak tek düze bulunduğu devredir. Eğer sözkonusu havzada gereği şekilde su ve toprak komm.ası önlemleri alın- 17

16 mış ise, kurak devredeki nitelikli su miktarları daha istikrarlı bir seviyede tutulabilir. ülkemizde su ve su kaynaklarının korunması ve niteliklerinin iyileştirilmesi konusunda yeterli düzeyde önlemlerin alındığını söylemek, mümkün değildir. Örneğin, baraj havzalarında su niteliğini arttırıcı önlemler (baraj çevrelerinin ağaçlandırılınası, bitldlendirilınesi, salıayı ve diğer kirletici faaliyetlerin etidierinden arındırılınası vb.) geciktirildiği sürece, bu iş için gerekli işlemler, daha fazla harcamayı zorunlu kılacaktır (Fayda/Masraf Analizi). Bu durumun, 'Ormancılık uygulamalan içindeki payı pek öneınli olmayabilir. Ancak, ileride belli büyüklükteki bir havzada tutulup. değişik yararlanma şekillerine so kulması düşünülen suyun, bir girdi 1 çıktı analizi konusu olması, kaçınılmazdır. Daha açık bir anlatnnla, istenilen nitelikte 1 m 3 suyun elde edilmesi olayı, karmaşık ekonomik analizleri zorunlu kılacaktır. Yani su ve su kay~ naklarının korunması, niteliklerinin arttınlması ve çeşitli yararlanma işlemlerine sokulması olayları Devlet Su İşierini ne kadar ilgilendiriyorsa1 bir o kadar da ormancıları ilgilendirmek durumunda~ dır. İşte bu nedenlerden ötürü, ormanlarda mevcut su ve su kaynaklarının korunması, niteliklerinin arttırılması ve bunlara ilişkin yapilacak ekonomik değerlendirme gibi işlemler hakkında özet bil~ giler vermeyi yeğledik. Ayrıca, havza amenajmanı çalışmalarında, su girdilerine karşılık dakikada elde edilen su miktarı (m 3 1 dakika), dakikadaki su çıktısına karşılık maliyet ve gelirde sözkonusu olan toplam maliyet ve toplam gelir arasında, eğrisel ilişkilerin olduğu bilinmektedir. Özellikle bu gibi çalışmalarda, fayda 1 masraf analizi söz konusu olduğunda, maliyet (TL) 1 fayda (TL), dakikadaki su çıktısı (m 3 /dak) 1 mal~yet ve gelir gibi ilişkilerin irdelenmesi gerekmektedir: Ormancılıkta odun hammaddesi dışında tutulan su ve su kaynaklarının kullanım yerleri, aşağıda olduğu gibi özetlenebilir : 18 Kullanım suyu olarak, Köy 1 kent ve sanayi gereksinimi, Baraj-elektıik üretimi, Çeşitli maden tuzu üretimi, Tarım alanlarının sulanması., Hayvanların su gereksinimi. Su ve su kaynaklarının korunması ve yararlanmaya sunulma-

17 sına ilişkiı~ olarak yukanda belirlemeye çalıştığımız hususlar, bu konunun çok önemli olduğunu göstermektedir. Özellikle, bitki örtüsü ve ormanların su ve su kaynakları üzerindeki iyileştirici etkileri dikkate alınırsa, bu uğraşın ormancılık uygulamalannın ayrılmaz bir parçası olacağı kuşkusuzdur Onnan Rekreasyonu Onnan rekreasyonu, doğada boş zaman uğraşı olarak tanımlanabilir. Eğlence ve fiziksel amaçlıdır. Kişi bu işi, gönüllü olarak yapar. Ev ve işyeri dışı uğraşı olarak belirlenebilir. Avcılık, balık tutma, gezme 1 tırmanma, kamp kurma, kayak, yüzme, seyretme ve diğer birçok uğraşılar, orman rekreasyomı tanımına girerler. Her yaştaki kişiler, tüm bu faaliyetleri, severek ve eğlence amacı ile yarar. Bu kişilerin, yukarıda belirlenen faaliyetler için doğa ile bütünleşmesinin nedenlerini açıkça ortaya koymak zordur. Tüm bu işler nasıl yorumlanırsa yorumlansın, mantıksal bir dürtii veya gereksinim olarak değerlendirilmelidir. Bilindiği gibi, gelişmiş ülkelerele rekreasyonel faaliyetler yoğunlaşmış ve insan yaşamının bir parçası olmuştur. Son zamanlarda ülkemizde, bu gibi faaliyetler gittikçe artmaya ve bir üretim konusu olmaya başlamıştır. Gregory (1972), orman rekreasyonunun ekonomik değerlendirilmesini yaparken, aşağıdaki faaliyetleri günlük ziyaret ve kullanını değeri olarak işlemlere sokmaktadır. Manzara seyretme 1 doğada ilginç yerleri görme, Orman içinde araba kullanma, Yürüme 1 gezme, Atla clolaşma, Oiğer araç ve hayvanlara binme, etrafı görme, Kayıkla dolaşma, Grup sporu ve oyunlar, Orman içi sularda 1 göllerde yüzme, daima ve su kayağı, Balık tutma, 19

18 Bireysel kamp kurma, Teşkilatlı 1 amaçlı kamp kurma (izcilik, eğitim vb. işler için), Günlük piknik yap:rı:;ıa, Mesire, Rekreasyonel yerleşim, e Kayak, Diğer kış sporları, Avcılık 1 avlanma, Doğa üzerine araştırma, programlar, turlar vb. işler. Doğal olarak burada belirlediğimiz tüm rekreasyonel faaliyetlerin hepsini, bir yörede gerçekleştirmek mümkün değildir. Ülkemizde mevcut milli park ve benzeri yerlerde bu faaliyetlerin bir çoğu yapılmaktadır. Ancak, ne var ki, bu faaliyetjer, şimdilik bir üretim faaliyeti olarak değerlendirilmemektedir. Gerçekte, bir milli parkta veya benzeri bir yerde ücret karşılığı herhangi bir rekreasyonel faaliyete katılanlar, ekonomik bir değer üretmektedirler. Diğer bir anlatımla, rekreasyonel faaliyetlere uygun hale getirilen bir doğa parçasında alt yapı harcamaları yapıldığına göre, sözkonusu faaliyetlere katılanların sayısı ile maliyet 1 gelir arasındaki ilişkide, toplam gejir,, maliyetlere nazaran daha hızlı değişmekte ve bir parabol eğrisini izlemektedir (Gregory 1972, S : 460). Orman rekreasyon faaliyetlerinin ekonomik bir çıktı olarak düşüni.ilmesi dummunda, üretim fonksiyonunu aşağıda olduğu gibi yazabiliriz : 20 OR = f (A, Tv, I) OR, Orman rekreasyonu alanı (Ha) A, Orman alanı (Ha) TV, Orman serveti (m 3 ) I, İşletme şekli (m 3 /ha) Böyle bir bağıntının gerçekleşmesi için, faaliyet karşılığı elde

19 edilen üıünün tüketilmesi gerekmektedir. Buna göre bağıntı aşağıdaki şekle dönüşmektedir (Bak. : Economics of Multiple Use ot Forestry In The Şaariselka Forest And Fell Area, Helsinki 1982) : R;= f (OR, AY, S) R, Rekreasyon faaliyeti (TL/ gün sayısı) OR, Orman rekreasyonu alanı (Ha) AY, Herhangi bir rekreasyon faaliyetine sağlanan kolaylıklar (kamp yeri, kalacak yer, alt yapı tesisleri vb. karşılığı- TL) S, Servis/verilen hizmet (işçi girdisi) Burada verilen bağıntılan çoğalt:ı;nak mümkündür. Önemli olan, rekreasyonel faaliyetlerin ziyaret gün 1 kullanım karşılığı harcadıkları paranın miktar olarak bilinmesidir. Doğal olarak, idarenin kendi işlettiği ormanlarda, orman rekreasyon talebini arttırmak için çeşitli girişimlerde bulunması gerekir. Bu durum, rekreasyon faaliyetlerinin bir arz 1 talep olayı olduğunu ortaya koymaktadır. Diğer bir anlatımla, idare, önce rekreasyonel faaliyetlere ayrı Iabilecek yerleri belirleyecek, daha sonra bu yerlerde faaliyetlerin gerekli kıldığı alt yapı ve diğer hizmetleri en iyi şekilde sunacaktır. Hatta daha ileri giderek, bu faaliyetlere katılacak aile ve kişilerin taleplerini soru kağıtları ile saptamak zorundadır. Böylece, artan taleplere karşılık daha gerçekçi önlemler alınabilecektir. Rekreasyonel faaliyetlerde arz ve talep, aynı yerden bu amaçlar için yararlanan aile ve kişi sayısı ile, bu kişilerin eğlence karşılığı ödedikleri para ara~ındaki ilişki olarak tanımlanabilir. Bu ilişkide, arz ve talebe ait eğrilerin kesim noktası, rekreasyon faaliyetlerine katılan aile ve kişi sayısına bağlı olarak değişmektedir (Gregory 1972, S : 471). Doğal olarak, taleb ve arz etkileyen birçok etkenler vardır. Örneğin talebi, rekreasyonel faaliyetlere ayrılan yerin nüfus yoğunluğu, nüfusun geliri, nüfusun sahip olduğu boş zamanlar ve ulaşım kolaylıkları önemli derecede etkilemektedir. Arzı ise, rekreasyon deneyi, seyahat masrafları., mevsim, yere uygun alt yapı ve tesisler, ziyaretçilere verilen hizmetler, alış-veriş merkezleri, her türlü araç için park ve yollar (otomobil, karavan, bisiklet vb), rekreasyon alanlarına ait her türlü tamtıcı bilgi vb. hususlar,etkilemektedir. Bütün bunların kısa ve uzun süreli planlara dayalı gerçekleştirilmesi gerekmektedir. 21

20 Yaban Hayatı Ormanların çok yönlü yararlanmaya göre düzenlenmesinde önemli bir öge olan yaban hayatı, avlanma, balık t utma ve doğa çalışması olarak tanımlanabilir. Daha önceki ögeler gibi yaban hayatı da, günümüzde ekonomik bir olgu olarak değerlendirilmektedir. Gerçekte yaban hayatı, rekreasyonel faaliyetlerin bir uzantısıdır. Yaban hayatı çalışmaları zor ve pahalıdır. Son zamanlarda ülkemizde, bu konuya ilişkin etldli çalışmalar yapılmaya başlamıştır. Örneğin, ülkemizde bugüne değin 27 av üretme istasyonu, 81 adet av konıma ve üretme sahası kunılmuştur. Yaban hayatı çalışmaları ekonomik bir olgu olduğuna göre, buna ilişkin üretim fonksiyonunu, aşağıda olduğu gibi yazabiliriz : Ov, O~ = f (A, Tv, I) Yaban hayvanlarının ot gereksinimi (kg, ton/ha) A, Orman alanı (Ha) Tv, Orman serveti (m 3 ) I, İşletme şekli (m 3 /ha) Bir yerde yaban hayatı oluşturmanın o yerin ot verimi ile çok sıkı ilişkileri vardır. Özellikle, geyik, karaca, alageyik, yaban keçisi, yaban koyunu, yaban domuzu vb. hayvanların yetiştirileceği yerlerin, ot verimi bakımından (kg, ton/ha) yeterli düzeyde olması zonmludur. Aynı şekilde, sözkonusu yerin, kuşlar için barınmaya elverişli olması gerekir. Hangi yaban hayatı olursa olsun, bu faaliyetlerin yürütüleceği alanların uygun bir şekilde seçilmesi zorunludur. Yaban Jıayatı oluşturulduktan sonra, bunların yararlanmaya sunulması sözkonusudur. Aşağıda bu olguyu belirleyen ilişki kurulınuştur: 22 D, Hayvan sayısı H O,., D = f(ov, W) H Ot gereksinimi (kg, ton/ha) W, Yaban hayatı işletme şekli (üretilen et- kg, ton/ha) Burada verilen fonksiyonel ilişkilerin dışında, başka üretim