BOZOK SANCAĞI NDA RİŞVAN OYMAKLARI

Transkript

1 BOZOK SANCAĞI NDA RİŞVAN OYMAKLARI Faruk SÖYLEMEZ 1 Özet XVI. yüzyılın başlarında Malatya Sancağı nda konargöçer hayatı yaşayan Rişvan Aşireti nüfusunun artması ve buna paralel olarak koyun sürülerinin kalabalıklaşması üzerine kendilerine yeni yurtlar aramaya başlamışlardır. Bu nedenle XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren oymakların bir kısmı Maraş üzerinden Uzunyayla ya giderken, bir kısım oymaklar ise Adana üzerinden Konya nın Cihanbeyli ve Kulu yörelerine gitmişlerdir. Konya daki Rişvan oymaklarında bir kısmı Bozok sancağındaki yaylalara gitmeya başlamışlar ve zamanla orada muhtelif kaza ve köyleri yurt edinmişlerdir. Diğer taraftan yine bir kısım Rişvan oymakları Arapgir-Divriği üzerinden Sivas ve Bozok yörelerine giderek oralarda yaylak-kışlak hayatı yaşamaya başlamışlardır. Böylece Rişvan Aşireti nin bir kısım oymakları XIX. yüzyılın başlarından itibaren Orta Anadolu da özellikle de yoğun olarak Bozok Sancağı dâhilinde konargöçer olarak yaşamaya başladılar. Koyunculukla uğraşan konargöçer Türkmenlerin Bozok Sancağı nı tercih etmelerinde en önemli etken elverişli yaylalara sahip olmasıdır. Rişvan Aşireti ne mensup Okçuyanlı, Mahyanlı, Hacebanlı (Hacevanlı), Hacı Bereketli, Cudikanlı, Nasırlı, Belikanlı, Mülûkanlı oymaklarının XIX. yüzyılda Bozok Sancağı nın Sorgun, Akdağ, Süleymanlı, Çiçekdağı İlkardağı, Karahisar, Behramşah, Kızılkoca, Süleymanlı, Selmanlı, Konur, Budaközü, Keskinler, Mamalı, Boğazlıyan, Hüseyinabâd, Karahisar-ı Behramşah Kasaba-i Balâ ile Yozgat kasabasında yaylak-kışlak hayatı yaşadıkları anlaşılmaktadır. Rişvan Aşireti nin bir kısım oymaklarının XIX. yüzyıldan sonra da Bozok Sancağı n dâhilinde koyunculukla uğraşarak yayalak-kışlak hayatı yaşadıkları anlaşılmaktadır. Günümüze kadar bu hayat tarzlarını sürdürmeye devam etmişlerdir. Günümüzde Yozgat ilinin başta Yerköy ve Akdağmani ilçeleri olmak üzere muhtelif kaza ve köyleri ile Kırşehir in Çiçekdağı kazasının birçok köyünde Rişvan Aşireti nin Mülukanlı, Okçuyanlı, Şeyhbalanlı, Bereketli ve diğer bazı oymakları koyunculukla uğraşmaktadırlar. Bu bildiride Bozok Sancağı nda konargöçer hayatı yaşayan Rişvan Aşireti ne tabi oymakların bulundukları kaza ve köyler ile yaylak ve kışlak hayatları ele alınacaktır. Aşiret mensuplarının köylerde meskun ve ziraatla uğraşan yerleşik halkla olan münasebetleri, asayiş durumları, Osmanlı Devleti nin uygulamış olduğu iskân politikası sonucunda bu oymakların iskânları, iskânın başarılı olup olmadığı ve aşiret mensuplarının iskandan kaçışın nedenleri ile ilgili tespitlere yer verilecektir. Konu, Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde bulunan belgeler ışığında ele alınacaktır. Anahtar kelimeler: Bozok, Rişvan, Yozgat, oymak, konargöçer. Abstract Rişvan Tribes İn The Bozok Sanjak Rişvan tribe living normadic life in Malatya at the beginning of the XVI. century began to look for new homeland with the increase of population in paralel with overcrowding sheep herds. Therefore, while some oymaks migrating toward Uzunyayla through Maraş some oymaks migrated to Cihanbeyli and Kulu regions through Adana from the second half of the XVI. century. Some of Rişvan oymaks living in Konya began to migrate to yaylas in Bozok Sanjak and settled in various villages and kazas there in time. On the 1 Prof.Dr., Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, fsoylemez@ksu.edu.tr 140

2 other hand, some Rişvan oymaks migrated to Sivas and Bozok regions through Arapgir-Divrigi and began to live yaylak-kışlak life in same place. Thus, some oymaks of Rişvan tribe began to live nomadic life in the Central Anatolia especially within the boundaries of Bozok Sanjak from the beginning of the XIX. century. Bozok Sanjak had a suitable yaylas and ıt was the most important reason of normadic Turkmens engaged in sheep raising choosing here. It is understood that Okçuyanlı, Mahyanlı, Hacebanlı (Hacevanlı), Hacı Bereketli, Cudikanlı, Nasırlı, Belikanlı, Mülûkanlı oymaks belonging to Rişvan tribe lived yaylak-kışlak life in Sorgun, Akdağ, Süleymanlı, Çiçekdağı İlkardağı, Karahisar, Behramşah, Kızılkoca, Süleymanlı, Selmanlı, Konur, Budaközü, Keskinler, Mamalı, Boğazlıyan, Hüseyinabâd, Karahisar-ı Behramşah Kasaba-i Balâ and Yozgat towns of Bozok Sanjak in the XIX. century. It is understood that a part of oymaks of Rişvan tribe lived yaylak-kışlak life engaged in sheep raising within the boundaries of Bozok Sanjak after the XIX.century as well. They have continued to pursue this lifestyle until today. Today many oymaks like Mülukanlı, Okçuyanlı, Şeyhbalanlı, Bereketli belonging to Rişvan tribe are engaged in sheep raising especially in Akdağmani and Yerköy districts of Yozgat city and many villages of Çiçekdağı town of Kırşehir. In this paper, ıt will be discussed the yaylak-kışlak life of the oymaks belonging to normadic Rişvan tribe as well as the kazas and villages they living. It will be given to place findinds about relationships of member of tribe with the inhabitants engaged in residential and agriculture in villages,public order situation, the settlements of this oymaks which was applied by the Ottoman Empire, whether this settlement has been successful and the causes of escape resettlement of tribal members. It will be discussed in the light of documents found in the Prime Ministry Ottoman Archives. Key Words: Bozok, Rişvan, Yozgat, oymak, nomad. 1. Giriş XVI. yüzyılın başlarında Malatya Sancağı nda konargöçer hayatı yaşayan Rişvan Aşireti, XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ilk olarak Antep, Maraş ve Urfa bölgelerinde kışlayıp, Uzunyayla da yaylamaya başlamıştır. XVIII. yüzyıldan itibaren ise aşiretin bir kısmı Batı Anadolu ya doğru yayılma gösterirken, diğer bir kısmı da yüzyılın ikinci yarısından itibaren Konya bölgesine giderek orada konargöçer yaşamlarını devam ettirnişlerdir. Rişvan Aşireti nin Belikanlı, Cudikanlı, Hacebanlı (Hacevanlı), Bereketli, Mahyanlı, Mülûkanlı Nasırlı, Okçuyanlı, Şeyhbalanlı (Şeyhbilanlı) gibi oymakları XIX. yüzyılın başlarından itibaren Orta Anadolu da özellikle de Konya bölgesinde yaylak-kışlak hayatı yaşarken bu oymakların bir kısım halkı Konya da kışlayıp, yaylamak üzere ise Bozok Sancağı nda bulunan yaylalara gitmekteydiler. Tarih süreç içerisinde Bozok Sancağı nı benimseyen adı geçen oymaklar buraları yurt edinerek aynı sancak içerisinde hem yaylak hem kışlak hayatlarını sürdürerek konargöçer olarak yaşamaya devam etmişlerdir. Ekonomik faaliyetlerin konargöçer toplumların göç güzergahlarında belirleyici ve yönlendirici olduğu gerçeğinden hareketle, temel ekonomik uğraşları genelde hayvancılık özelde koyunculuk olan söz konusu oymakların yeni yaşam alanı olarak elverişli yaylaklara sahip olan Bozok Sancağı ve civarını seçmelerini anlaşılır kılmaktadır. Adı geçen oymakların yaşam alanı olarak seçtikleri bu bölgede, coğrafi şartlar ve geçim kaynakları olan hayvancılığa bağlı olarak yaylak ve kışlak olmak üzere mevsimsel olarak yer değiştirmeleri ve yerleşik halk ile olan ilişkileri aynı zamanda genel karakteristlik özelliklerine dair bir portre ortaya koymuştur. Buna göre; bahar aylarında yaylalara çıkan konargöçer aşiretler, kış aylarını ise daha çok ovalarda geçirmiştir. Ancak yaylak-kışlakları arasında gidiş-gelişleri sırasında özellikle böyle bir amaç gütmemelerine rağmen ziraatle uğraşan halkın ekinlerine zarar vermeleri ve meydana getirdikleri toplumsal huzursuzluklar, salatanat makamına gerek toplu gerek ise bireysel olarak çok sayıda şikayetin ulaşmasına sebebiyet vermiştir. Bu durum ise devlet tarafından uygulanacak iskan politikasının gerekçeleri arasında sayılmıştır. 141

3 Çalışmada oymakların herbiri ile ilgili olarak, incelemeye tabi tututalan kaynaklar ışığında temel bilgiler verildikten sonra söz konusu oymakların yukarıda belirtilen çerçevede sosyal durumlarının yanı sıra gerek yerleşik halk gerek ise devlet ile olan ilişkilerine dair değerlendirmeler yapılacaktır. 2. Rişvan Oymakları 2.1. Belikanlı Oymağı Rişvan Aşireti nin Belikanlı Oymağı XVIII. yüzyılda Adıyaman, Maraş ve Nizip gibi Anadolu nun değişik yörelerininde konargöçer hayatı yaşıyordu 2. Söz konusu oymak hem nüfus olarak hem de koyun sürülerinin artması nedeniyle yeni yurtlar aramaya başlamıştır. Bu bağlamda XIX. yüzyılın başlarından itibaren koyunculuğa gayet elverişli olan Bozok Sancağı nda da konargöçer hayatı yaşamaya başladılar. Belikanlı Cemaati nden 27 hane Akdağ kazasındaki Çayır Şeyh Yaylası nda bulunuyorlardı. Bunların ileri gelen ağaları Sülo (Sülü) adında eşkıyalığı ile meşhur bir şahıs idi. Rişvan Aşireti eşkıyası, gasp ettikleri mal ve eşyaları bu yaylaya getirip buradaki Belikânlılara teslim edip aralarında bölüşüyorlardı. Çayır Şeyh Yaylası nın bu suretle eşkıya yatağı olmasından dolayı, söz konusu 27 hanenin buradan kaldırılarak Haymana Ovası na nakledilip, orada iskân edilmeleri zorunlu hale gelmiştir Cudikânlı Oymağı Rişvan Aşireti nin Cudikanlı oymağına kaynaklarda XVIII. yüzyılın başlarından itibaren rastlanmaktadır. Bu dönemde oymağın bir kısmı Adana daki Cerid Türkmenleri içerisinde 4 bir kısmı ise Hısn-ı Mansur (Adıyaman) 5 da konargöçer hayatı yaşmaktaydı. Cudikanlı Cemaati nin 1830 yılından itibaren Bozok Sancağı nın Çiçekdağı kazasında kışladığı, XIX. yüzyılın ortalarında gelindiğinde aynı kazanın sınırları dahilinde konargöçer bir hayat sürdüğü anlaşılmaktadır Hacebanlı (Hacevanlı) Oymağı Hacebanlı Cemaati XVIII. yüzyılın ilk yarısında Hısn-ı Mansur (Adıyaman) kazasında meskûn idi 7. Hacebanlı Cemaati nin bir kısım halkı 1821 yılında Bozok, Kırşehri, Ankara ve Haymanateyn kazalarında kışlamakta, baharda ise Bozok Sancağı nın Akdağ kazasındaki yaylalarda yaylamaktaydı Bereketli Oymağı Kaynaklarda Hacı Bereketli şeklinde de kaydedilen Bereketli oymağı, 1830 yılında Bozok Sancağı nın Çiçekdağı kazasında kışlamaktaydı 9. Bunun yanı sıra cemaat mensuplarının Adana, Niğde, Paşa ve Selanik sancaklarında bulundukları anlaşılmaktadır 10. Günümüzde Bereketli oymağı Çiçekdağı İlçesi nin merkezi ile Küngüş (Harmanpınarı), Şahinoğlu ve Baraklı köylerinde varlığını devam ettirmektedir. 2 BOA, M. AH. D, No. 1, s BOA, A. MKT. UM., Dosya: 206, Gömlek: BOA, M. AH. D, No. 1, s BOA, M. AH. D, No. 1, s BOA, CZ, NO BOA, M. AH. D, No. 1, s BOA, İMV, No BOA, CZ, No Türkay, Başbakanlık Arşivi Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu nda Oymak Aşiret ve Cemaatler, İstanbul 1979, s

4 2.5. Mahyanlı Oymağı Rişvan Aşireti nin Mahyanlı oymağı XVIII. yüzyılın ilk yarısında Malatya Sancağı nın Hısn-ı Mansur kazasında bulunuyorlardı 11. Söz konusu oymağın da diğer birçok oymak gibi Orta Anadolu ya geçerek Bozok Sancağı nda konargöçer bir hayat sürdükleri anlaşılmaktadır Mülûkanlı Oymağı Rişvan Aşireti nin Mülukanlı Oymağı XVI. yüzyılın başlarından itibaren Malatya Sancağı dahilinde konargöçer hayatı yaşarken XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Anadolu nun farklı coğrafyalarının yanısıra Bozok Sancağı sınırların içerisinde de hayatlarını sürdürmeye başlamışlardır 13. XIX. yüzyılın başlarından itibaren Bozok Sancağı na gelip konargöçer hayatı yaşayan Mülukanlı Cemaati günümüze kadar koyunculuk yapmaya devam etmişlerdir. Hâlen Yozgat ın Yerköy ilçesinde meskûn bulunan cemaat mensupları bağlı köylerde de koyunculukla uğraşmaya devam etmektedirler. Günümüzde Yerköy ilçesi nin merkezi ile Buruncuk, Arifoğlu ve Sekili köylerinde meskûn olarak ziraat ve koyunculukla uğraşmaktadırlar. Yerköy buruncuk köyünde meskûn 1924 Buruncuk doğumlu Mülukanlı Oymağı ndan Hasan Arık, tarihinde kendisiyle yapılan görüşmede, kendilerinin eskiden beri Buruncuk köyünde kışladıklarını baharda Akdağ a (Akdağmadeni) develerle göçüp yaylaya gittiklerini, güz mevsiminde tekrar kışlaklarına döndüklerini ifade etmiştir. Ayrıca kendilerinin hayvansal ürünlerin yapımında, halı ve kilim dokumaları, yemekler ve diğer kurt ağzı bağlama gibi adetlerin hâlen devam ettiğini belirtmiştir Nasırlı Oymağı Rişvan nın Nasırlı oymağı 1830 yılında Çiçekdağı kazasında kışlamaktaydı 14. Nasırlı oymağının bir kısım halkı Adıyaman ın Besni kazasına bağlı Yukarı Nasırlı ve Aşağı Nasırlı köylerinde XVIII. yüzyıldan konargöçer olarak koyunculuk yapmaktaydılar. Günümüzde aynı köylerde yerleşik olmalarına rağmen bir kısmı halen koyunculuk yapmaktadır. Nasırlı oymağının bir kısım haneleri yıllarında Konya nın Esbkeşan (Cihanbeyli) kazasında kışlamaktaydılar 15. Günümüzde Cihanbeyli nin Yeniceoba kasabası ve Kuşça köyü ile Kulu ilçesinin Şerefli köyü nde Nasırlı oymağı yerleşik olarak bulunmaktadırlar Okçuyanlı Oymağı Okçuyanlı oymağı XIX. yüzyılın ilk yarısında Konya eyaleti sınırları dahilinde koyuculukla uğraşırken daha sonra Bozok sancağına yaylaya gidip dönmüşlerdir 16. Ancak zamanla oymağın bir kısmı oralarda kalıp konargöçer hayatlarını yozgat çevresinde sürdürmüşlerdir. Rişvan Aşireti nden Okçuyanlı Cemaati Akdağ kazasında bunuyordu 17. Günümüzde Okçuyanlı oymağı Yozgat ın Yerköy ilçesi nin merkezi ile Kocaoğlu, Hacı Çeşmesi ve Belkavak köylerinde meskun olarak bulunmaktadırlar. Aynı şekilde Çiçekdağı ilçesinin merkezi ile Acı, Alan, Avanoğlu ve Konurkale köylerinde meskun olup büyük çoğunluğu halen koyunculukla uğraşmaktadırlar. 11 BOA, M. AH. D, No. 1, s Faruk Söylemez, Osmanlı Devletinde Aşiret Yönetimi-Rişvan Aşireti Örneği, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2011, s Söylemez, age, s BOA, CZ, No BOA, İMV, No BOA, İMV, No BOA, İMV, No

5 2.9. Şeyhbalanlı (Şeyhbilanlı) Rişvan Aşireti nin Şeyhbalanlı oymağı 1750 lerde Malatya Sancağı nın Hısn-ı Mansur kazası çevresinde konargöçer hayatı yaşamaktaydı 18. Daha sonraki dönemlerde Rakka, Halep, Maraş ve Sivas sancaklarına dağılmaya başladılar 19. XIX. yüzyılda söz konusu oymağın bir kısmı Yozgat Sancağı sınırlarında bulunan yaylalara giderek zamanla buraları yurt tuttular lerde Yozgat ta konargöçer hayatı yaşayan Şeyhbalanlı Cemaati Alişiroğlu Mehmet Ağa adında bir muhtarın yönetiminde bulunuyordu 21. Şeyhbalanlı oymağı günümüzde Çiçekdağı ilçe merkezi ile Mahmutlu, Zekeriya (Yalnızağaç), Çiğdeli, Çamoğlak ve Üçkuyu köylerinde meskûn olarak yaşamaktadır. 3. Rişvan Oymaklarının Bozok Sancağı nda Yaylak ve Kışlakları XIX. yüzyılın ortalarında ( yıllarında) Rişvan Aşireti nin bazı oymakları Haymana ve Çiçekdağı kazalarında kışlamakta, Sivas eyaleti dahilinde bulunan Uzunyayla da yaylamaktaydılar 22. Bu cümleden olarak Rişvan Aşireti nden Okçuyanlı ve Hacebanlı cemaatleri Bozok Sancağı nın bazı kaza ve köylerinde kışlamakta idiler 23. Rişvan Aşireti, Türkanlı Aşireti ve yine Rişvan Aşireti nin Hacebanlı Cemaati nin bir kısım halkı 1821 yılında Bozok, Kırşehri, Ankara ve Haymanateyn kazalarında kışlamakta, baharda ise Bozok Sancağı nın Akdağ kazasındaki yaylalarda yaylamaktaydı. Ancak bu bahar ve güz mevsimlerindeki gidiş-dönüşlerinde Akdağ kazasının köyleri civarında on gün süreyle çadır kurarak konaklıyorlardı 24. Bu konaklama sırasında yerleşik halkın ekinlerine zarar verdikleri, bir kısım eşkıyanın da Akdağ kazası ve köylerinde halkın davar, sığır, beygir ve sair hayvanlarını alenen sürüp götürdüklerini; halkın hanelerine girerek mal ve eşyasını yağmaladıklarından başka adam öldürme ve ırza tasalluta varıncaya kadar suçlar işlemeye cüret ettikleri ifade edilmiştir. Ayrıca adı geçen eşkıyanın yolculara da zarar verdiği, bu nedenle eşkıyanın şerrinden bir köyden başka bir köye gidilemez olduğu, halkın ekinleri kaldırmada ve diğer işlerini görmede büyük zorluklar çektiği ve bu nedenle perişan oldukları Akdağ kadısı Seyyid Mehmet Fazıl tarafından saltanata bildirilmiştir 25. Aynı konuda ve hemen hemen aynı cümlelerle 20 Ekim 1821 tarihinde Bozok Sancağı nın Gedikcik kazası naibi Mehmet Müsli 26 ; 20 Ekim 1821 tarihli Bozok Sancağı nın Süleymanlı kazası kadısı Seyyid Hasan 27 ve yine 20 Ekim 1821 tarihli Bozok Sancağı nın Emlak kazası kadısı Mehmed Eminin 28 ; 22 Ekim 1821 tarihinde Yeni-il ve Türkman-ı Halep kadısı Arap Süleyman 29, 9 Kasım 1821 tarihli Kayseri kadısı Seyyid Mustafa Salim in ilamı 30 ve Kırşehri de sakin ulema, süleha, yeniçeri, sipahi, sadat-ı kiram ve halktan bir kısım insanlar gönderdikleri mahzarlarda 31 saltanata şikayette bulunmuşlardır. 18 BOA, M. AH. D, No. 1, s Türkay, age, s BOA, A. MKT. UM., Dosya: 385, Gömlek: Söylemez, age, s BOA, İMV, No BOA, İMV, No Baharda yaylaya giderken kışlakları ile yaylakları arasındaki mesafenin uzun olması ki belgelerde bu mesafenin yüz elli saat olduğu ifade edilmektedir- nedeniyle yolları üzerinde sürülerini otlatabilecekleri uygun bir mahalde yaklaşık o günlük bir süre konakladıkları yere denilmektedir. Aynı şekilde Güz mevsiminde kışlaklarına dönerken aynı süre ile konakladıkları yere de Güzlek tabiri kullanılmaktadır. Bk. Faruk Söylemez, Konargöçer-Yerleşik Münasebetleri Üzerine Bir Değerlendirme, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 204, İstanbul 2013, s BOA, HH, No G. 26 BOA, HH, No D. 27 BOA, HH, No J. 28 BOA, HH, No M. 29 BOA, HH, No B. 30 BOA, HH, No E. 31 BOA, HH, No İ. 144

6 Kayseri ve Bozok mutasarrıfı Hüseyin Paşa nın 29 Kasım 1821 tarihinde saltanat merkezine gönderdiği yazıdaki ifadesine göre; Bozok, Kırşehri, Ankara ve Haymana kazasında bulunan Rişvan,Türkanlı ve Hacebanlı aşiretlerinin asıl kışlakları Arabistan 32 tarafı olduğu ancak zamanla bunlar Arabistan tarafını tamamen terkederek Bozok Sancağı na yerleşmişerdir. Söz konusu aşiretler baharda yaylağa gittiklerinde Bozok Sancağı na tabi köylerin civarlarlarına konarak hayvanlarını köylülerin ekinlerine salarak zarar veriyorlardı. Bunun yanı sıra köylülerin hayvanlarını gasbedip çeşitli eziyetlerde bulunuyorlardı. Bunların verdikleri zararlar yüzünden gerek Bozok Sancağı halkı ve gerekse Haremeyn reayası yerlerini terketmekle karşı karşıya kalmışlardır. Adı geçen aşiretler nizam altına alınmadığı takdirde bu aşiret eşkıyasının günden güne artacağından, Bozok ve Haremeyn reayasının perişanlığına sebep olacaktır. Rişvan boy beyisi Han Bey Mihmadlı kethüdası Hatunoğlu Osman ve Okuçuyanlı kethüdası Kara Süleyman ve maiyyetlerinde bulunan Türkanlı ve Hacebanlı aşiretlerini nizam altına alınmaları gerektiği belirtilmiştir. Bu meselinin halli kendisine (Hüseyin Paşa ya) verildiği taktirde Kızılırmağın Ankara tarafında bulunan Çaşnigir Köprüsü Ankara mutasarrıfı, Kesik Köprüsü Kırşehri mutasarrıfı, Tekgöz ve Çokgöz köprüleri Hüseyin Paşa ya ve Şahruh Köprüsü Bozok yönünden ve iki adet köprü Sivas valisi tarafından kapatıldığında sözkonusu aşiretlerin nizam altına alınmasının kolay olacağı ifade edilmiştir 33. Konargöçer aşiretler yaylaktan kışlağa ve kışlaktan yaylağa varıncaya kadar uğradıkları köylerde yağma, katl ve ırza tasallut gibi daha birçok kanunsuz hareketlere kalkışmaları yüzünden Bozok Sancağı na bağlı kazaların köylerindeki yerleşik halk topraklarını terketmeye başladığı iddia edilmiştir. Bu iddialara göre söz konusu taifenin yerleşik halk üzerinde günden güne artan baskıları neticesinde ahalinin tamamen perişanlığına sebep olacağı, bunların nizam altına alınmaları ve halk üzerindeki baskılarının kaldırılması hususunda Yeni-il ve Türkmanı Halep, Akdağ, Sorgun, Bozok ve Sülüymanlu-i Sağir, Kürekcik, Emlak, Süleymanlı, Boğazlıyan, Budaközü ve Selmanlı naiblerinin ilamları ve Bozok Sancağı halkının mahzarları saltanat merkezine ulaşmıştı 34. Bozok ve Kayseri mutasarrıfı Hüseyin Paşa Rişvan Aşireti nin Bozok Sancağı na tabi kaza ve köylerde halka verdiği zararlarla ilgili olarak kaza naiplerinin ilamları ve halkın mahzarlarını ihtiva eden ayrıntılı bir dosyayı saltanat makamına sunup bu meselenin çözümünün kendisine verilmesini talep etmiştir. Ancak Hüseyin Paşa nın bu şikayet ve talepleri Encümen-i Şura da görüşüldüğünde Rişvan Aşireti nin halk üzerindeki baskıları bilinmekle beraber söz konusu aşiretin büyük bir topluluk olduğunu, bunların suhuletle nizam altına alınmalarının mümkün olup olmadığının bilinmediğini, daha önce de Behram Paşa nın Sivas Valliği zamanında da bu durumu merkeze bildirmiş ancak söz konusu mesele Maraş valisi ve Maadin-i Hümayun emini ile de etraflıca incelenerek konunun çözümü ertelenmişti. Bu konu hakkında Padişah; devletin bu kadar işi arasında buna ayıracak zamanı olmadığını, bu aşiretin nizam altına alınması hususunun başka bir zamana bırakılarak meselenin mahallinde halledilmesi şeklinde görüş bildirmiştir 35. Böylece bu konunun çözümü bir kez daha ertelenmiştir. Bozok Sancağı ve çevresinde konargöçer hayatı yaşayan Rişvan Aşireti ile ilgili olarak saltanat makamına sunulan ilam ve mahzarlar incelendiğinde hepsinin adeta tek kalemden çıkmış olduğu görülmektedir. Konargöçer aşiretlerin dünyanın her tarafında yerleşiklerle sorun yaşadıkları bilinen bir gerçektir. Bu sorunlar da genellikle yaylak-kışlak arasında gidiş dönüşlerinde ziraatla uğraşan köylülerin ekinlerine zarar vermeleri ki bu da genellikle yolların darlığı ve yeterince köprülerin yapılmadığında kaynaklanmaktaydı. Burada suçu tamamen aşiretlere yüklemek yanlıştır. Elbette aşiretler içerisinde birtakım eşkıya çıkmış ve bunların 32 Belgelerde Arabistan olarak ifade edilen bölgeden; Adıyaman, Maraş, Antep, Urfa ve Hatay a kadar olan saha kastedilmektedir. 33 BOA, HH, No BOA, HH, No BOA, HH, No

7 kanunsuz hareketlerine her dönemde rastlanmıştır. Ancak her zaman aşiretleri suçlamak ve tamamını eşkıya ve hırsız gösrerme alışkanlığı yaygın olduğunda bu meselenin bir konargöçerler zaviyesinden bakılması da gerekmez mi? Zaten Padişah ın yukarıdaki yazıya verdiği cevapta da söz konusu şikayetleri ciddiye almadığı anlaşılmaktadır Rişvan Oymaklarının Bozok Sancağı na İskânı Osmanlı Devleti nin XVII. yüzyılın ikinci yarısında gerek Avrupa gerek ise İran ile giriştiği seferler neticesinde meydana gelen iktisadi buhran ve otorite boşluğunun sebep olduğu iç karışıklıklar, bir dizi uygulamanın yürülüğe konulmasını zorunlu kılmıştır. Bu bağlamda, devlete yeni gelir kaynakları sağlamak için harap ve boş alanların ziraate açılması, konargöçer aşiretlerin yerleşik halka verdiği zararların önüne geçmek gibi nedenler ile belli bölgelerde iskân politikası uygulanmıştır 37. İskan Orta Anadolu da da yoğun olarak uygulanmıştır. Uygulanan bu yerler arasında Bozok Sancağı da yer almaktadır; 38 ancak konumuzu teşkil eden Rişvan Aşireti oymaklarının Bozok Sancağı nda iskana tabi tutulması XIX. yüzyılın ortalarına denk gelmektedir. XIX. yüzyılda Bozok Sancağı na tabi Sorgun kazasının Bankı mevkiinde bulunan Rişvan Aşireti nden yüz elli hane kendi istekleriyle iskana tabi olacakları ifade etmiştir. Buna rağmen aralarında iskana yanaşmayanların olması durumunda askeri tedbirlere başvurularak, zorla iskan edilmelerinin sağlanacağı belirtilmiştir 39. Rişvan Aşireti ne tabi Mülûkanlı Cemaati mensuplarının 1840 yılından itibaren Bozok Sancağı köyleri ile Mamalı ve Süleymanlı kazalarına ikişer-üçer hane şeklinde parçalanarak iskân edildikleri görülmektedir 40. Böyle bir yöntem takip edilmesinin nedeni ise aşiret mensuplarının birleşerek bir güç haline gelmelerini önlemektir. Osmanlı Devleti nin yıllarında iskân meselesine ciddiyetle eğildiği görülmektedir. Bu bağlamda, Rişvan Aşireti nin Mülûkanlı Cemaati ile başka bir kısım oymaklar Bozok Sancağı köyleri ile Mamalı ve Süleymanlı kazalarına yerleştirildiler 41. Bozok bölgesinde, Rişvan aşiretine mensup Okçuyanlı, Belikanlı, Mahyanlı ve Hacebanlı gibi cemaatlerin yerleşik halktan at, deve, silah ve nakit para gibi malları gasp ettiklerine dair bilgilere rastlanmaktadır yılında vergi tahsili için Konya ya giden Mustafa Ağa ve Rişvan beylerinden Ali Bey in görevlerini tamamladıktan sonra Konya yöresindeki Rişvan hanelerinden bedava yem ve yiyecek aldıkları gibi, Bozok sancağına tabi Çiçekdağı kazasında kışlayan ve diğer birtakım yerlerde perakende halde bulunan aşiret haneleri üzerine süvariler gönderip buralarda bulunan Rişvan ın Hacı Bereketli, Nasırlı ve Cudikanlı cemaatlerin- 36 BOA, HH, No Yusuf Halaçoğlu, XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara 1991.s Bozok Sancağı nda iskân için bk. Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu nda Aşiretlerin İskânı, Eren Yayınları, İstanbul 1987, s Söylemez, age, Abdullah Saydam, Orta Anadolu daki Aşiretlerin İskânı, ), Prof. Dr. Bayram Kodaman a Armağan, Samsun 1993., s Saydam, agm, s Suat Dede, From Nomadism To Sedentary Life in Central Anatolia: The Case Of Rişvan Tribe ( ), Graduate School of Economics and Social Sciences of ihsan Doğramacı Bilkent University, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Aralık 2011, s

8 den birkaç kişiyi yaraladıkları gibi mallarını gasp etmişlerdir 43 Orta Anadolu da konargöçer bir halde yaşayan Rişvan Aşireti nin iskân edilmesine gerekçe olarak bunların hırsızlık, adam öldürme ve ırza dokunma gibi hareketlerde bulundukları, Ankara valisi Vecihi Mehmet Paşa nın 16 Şubat 1849 (23 Rebiyülevvel 1265) tarihli yazısında ileri sürülmektedir. Vecihi Mehmet Paşa ya göre: Bölgenin en büyük aşireti olan Rişvan, iskân edilerek itaat altına alınırsa, bölgede yaşayan Cihanbeyli ve Afşar aşiretlerinin de boyun eğmeleri mümkün olacaktır. Bu sebeple, yerleşik hayata geçmeye yanaşmayan Rişvan Aşireti ni iskân etmek için Ankara valisi bir hileye başvurmuştur. İskân için şöyle bir plan uygulandı: Öncelikle aşiret halkının etrafları kuşatılarak, köprüler tutulmuş; diğer tedbirler alındıktan ve aşiret beylerinin kimin oğlu, kimin kardeşleri olduğu tespit edildikten sonra, aşiretlerine mensup şahısların çaldıkları eşyaların sahiplerine iadesi meselesini konuşmak bahanesiyle bütün aşiret beyleri Yozgat a davet edilmiş ve hepsi bir konağa toplanmıştı. Vecihi Mehmet Paşa, aşiret beylerine, her ne kadar kendilerinin bir kabahatleri yok ise de aşiretleri içerisinde bulunan bir takım kanun tanımaz şahısların, aşiret beylerinin sözlerini dinlemeyerek halka eziyetlerde bulunduklarını ifade etti. Bu nedenle, aşiretin ve yerleşik halkın emniyet ve huzurunun sağlanmasının ancak iskân ile mümkün olacağını belirtti. Aşiret beylerine: mal, can ve ırzlarından emin olmalarını ve kendilerinin misafir olarak burada kalacakları söylenerek, hepsi karakola teslim edilip, zincire vuruldu. Rişvan Aşireti nin önde gelen beyleri hapsedildikten sonra, aşiretin büyük kısmı Çiçekdağı ile İlkardağı, Akdağ, Karahisar, Behramşah ve Sorgun kazalarında kışlamakta olduklarından onların nüfus sayımları yapılarak kendilerinin iskân edilecekleri ifade edildi. İskâna muhalefet edenlere: İskâna razı olmazlarsa, hapishanede bulunan beylerinin öldürüleceği söylenerek iskâna zorlanmışlardı. Böylece, Rişvan Aşireti ahalisi iskâna ikna edilince, her oymağın başına bir askeri birlik verilerek Ankara ve Bozok sancakları kazalarından Akdağ, Karahisar, Behramşah, Sorgun, Kızılkoca, Süleymanlı, Selmanlı, Konur, Budaközü, Keskinler vesair uygun kazalar ile Balâ kasabasına yerleştirilmişlerdi 44. Yukarıda görüldüğü üzere birkaç kişinin yaptığı hırsızlık bahane edilerek aşiretin iskânı gerçekleştirilmiştir. Muhtemelen yöneticilerin başvurduğu bu hileli iskân metodu aşiretler ile devlet arasında bir güvensizliğe ve devlet-halk yabancılaşmasına yol açmıştır. Osmanlı Devleti nin iskân siyasetinde kalıcı sonuçlar alamamasının sebepleri arasında bu tür anlık ve hileli uygulamalar ile zor kullanmalarını sayabiliriz. Ankara valisi Vecihi Mehmet Paşa nın 19 Ocak 1849 (24 Safer 1265) tarihli arizasında: Ankara, Sivas, Yozgat, Kayseri ve Çorum da bulunan Rişvan Aşireti nin, anılan sancaklarda bulunan reaya ve yolculara verdikleri zararların önlenmesi için bunların iskân edilmeleri gerektiği belirtilmişti. Ancak Rişvan Aşireti müdürlerinden Süleyman Ağa nın verdiği bilgiye göre, söz konusu aşiretin Haymanateyn kazasında toplu halde bulunduğunu, bu durumun ise sakıncalar doğuracağını, bu nedenle aşiret mensuplarının meskûn bulunan köylere üçer beşer hane şeklinde yerleştirilmelerinin daha uygun olacağı vurgulanıyordu 45. Yine Orta Anadolu da bulunan Rişvan Aşireti nin Ankara ve Bozok sancakları kazalarından Akdağ, Karahisar, Behramşah, Sorgun, Kızılkoca, Süleymanlı, Selmanlı, Konur, Kasaba-i Balâ, Budaközü, Keskinler vesair benzeri kazalara üçer beşer hane olarak parça parça yerleştirilmeye başlandığı Ankara valisi Vecihi Mehmet Paşa nın 23 Rebiyülevvel 1265 (16 Şubat 1849) tarihli yazısından anlaşılmaktadır BOA, CZ, No BOA, İMV, No BOA, İMV, No BOA, İMV, No

9 Tablo I: Rişvan ve Afşar Aşiretlerinin Bozok Sancağı ndak İskân Yerleri, İş Alanları ve Nüfusları Bozok Sancağı Yekûn Nüfusu Hane A m e l - mânde Hıdmetkâr vesâire Tüccarât Ortakçı Çift Yozgat kasabası Kızılkoca kazası Selmanlu kazası Süleymanlu kazası Boğazlıyan kazası Sorgun kazası Hüseyinabâd kazası Akdağ kazası Karahisar-ı Behramşah kazası Toplam Vecihî Mehmet Paşa tarafından 15 Temmuz 1849 (24 Şaban 1265) tarihli bir ariza ile saltanata bildirilmişti. 47 Yine Ankara valisi Vecihi Mehmet Paşa tarafından Orta Anadolu da bulunan Rişvan Aşireti, Ankara ve Bozok sancakları kazalarından Akdağ, Süleymanlı, Selmanlı, Konur, Kasaba-i Balâ, Burak Özü, Keskinler vesair uygun kazalara iskân edilmişlerdi. Orta Anadolu da Rişvan Aşireti nin iskânı bir hemen gerçekleşememiştir. Bu konuda epey gayret sarfedilmişse de konargöçerliğe alışmış ve hayatlarını bu şekilde devam ettiren bu unsurların atadan dededen aldıkları bu hayat tarzını hemen terketmeleri beklenemezdi. Bu nedenle onlar iskândan kaçtıkça Osmanlı Devleti de tekraren gönderdiği fermanlarla iskanda ısrarcı olmuştur. İskân edilenlerin de meskun oldukları yerlerde kalmaları için de devletin gayret sarfettiği görülmektedir. Bu konuda Ankara valisi vezir Elhac Musa Sukuti Paşa, Yozgat naibi ve müftüsüyle Yozgat Sancağı dahilinde Rişvan Aşireti nin bulunduğu kazaların naib ve müftüleri ile kaza müdürleri ve meclis azalarına gönderilen bir hükümde, memleketin huzur ve sükunu için çalıştığı vurgulanarak bu cümleden olarak Orta Anadolu da bulunan Rişvan ve Afşar aşiretlerinin iskânının da önemli olduğu belirtilmiştir. Söz konusu aşiretlerin eskiden beri alışkın oldukları göçebelikten kurtarıp onların emniyet ve refah içerisinde yaşamalarını sağlamak, kendilerinin ziraat, sanat ve ticaretle uğraşmalarını sağlayarak refah ve huzur içinde yaşamalarını temin etmektir. Bu nedenle devlet memurlarının aşiret mensuplarından herhangi birisinin yerlerini terketmelerine müsaade etmemesi, bunlar kaçmaya fırsat ve cesaret bulamazlar ise çitçiliğe başlayıp yerleşik hayata alışacaklardır 48. Her ne kadar Padişah tarafından gönderilen fermanda bunların ziraat, ticaret ve meslek sahibi yapılarak refah içerisinde yaşatılacakları ifade edilmişse de durumun böyle olmadığı görülmektedir. Bozok Sancağı kazalarında iskân edilen Rişvan ve Afşar aşiretleri mensuplarından 4282 kişiden 2308 kişisi yerleşik halkın yanına hizmetçi olarak verildikleri görülmektedir. Ancak 1572 kişi 49 çift sahibi yapılmıştır(tablo: I). 5. Sonuç Bozok Sancağı na Rişvan Aşireti ne mensup oymakların XIX. yüzyılın başlarından itibaren geldikleri anlaşılmaktadır. Söz konusu oymakların ilk başlarda Konya dan Bozok a baharda yaylaya gelip güz mevsiminde tekrar Konya ya kışlaklarına dönmekteydiler. Ancak zamanla Bozok Sancağını mesken tutup aynı sancak sınırları dahilinde yaylak-kışlak hayatı yaşamaya başladılar. Bu mevsimsel gidiş-gelişleri sırasında yerleşik halkın ekinlerine zarar vermelerinin saltanat makamına gönderilen şikayetlerde abartılı şekilde yansıması, iskân edilmelerine bahane olarak ileri sürülmüştür. Bu nedenle, aşiret beyleri rehin 47 BOA, İMV, No BOA, MD, No. 258, s BOA, İMV, No

10 alınarak, aşiret mensuplarının tehdit yolu ile iskâna razı edilmeleri yoluna gidildiği anlaşılmaktadır. İskân nizamı olarak da Rişvan oymakları halkının bir arada bulunup bir güç oluşturmalarını engellemek adına üçer-beşer hane halinde kaza ve köylere iskân edilmişlerdir. Günümüzde de Yozgat ili sınırları içerisinde kaza ve köylerde yerleşik hayata geçmiş, kimisi de halen koyunculukla uğraşmakta ve yaylak-kışlak hayatını yerleştiği köyün sınırları dahilinde yaşamaktadır. Bunlar örf adetlerini kaybetmedikleri görülmektedir. Koyunculukla ilgili birtakım adetlerde mesela koyunların kulaklarına yapılan en ve kurt ağzı bağlama gibi birtakım uygulamalar ile halı ve kilim bezemeleri, yemekler ve süt mamüllerinin yapılışının Türkiye nin diğer yörelerinde yaşayan Rişvanlılarla bir ayniyet arz ettiği görülmektedir. 6. Kaynakça Başbakanlık Osmanlı Arşivi Sadaret Mektûbî Kalemi Umum Vilayet Belgeleri (A. MKT. UM.), Dosya: 206, Gömlek: 12. Cevdet Zaptiye (CZ), No Hatt-ı Hümayun, (HH), No B, D, E, G, İ, J, M. İrade-i Meclis-i Vala (İMV), No. 407, 3088, 3616, 3812, Maraş Ahkâm Defterleri (M. AH. D.), No. 1. Mühimme Defterleri (MD), No Kitap ve Makaleler HALAÇOĞLU, Yusuf, XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu nda Aşiretlerin İskânı, Eren Yayınları, İstanbul SAYDAM, Abdullah, Orta Anadolu daki Aşiretlerin İskânı, ), Prof. Dr. Bayram Kodaman a Armağan, Samsun SÖYLEMEZ, Faruk, Osmanlı Devletinde Aşiret Yönetimi-Rişvan Aşireti Örneği, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2011., Faruk, Konargöçer-Yerleşik Münasebetleri Üzerine Bir Değerlendirme, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 204, İstanbul DEDE, Suat, From Nomadism To Sedentary Life in Central Anatolia: The Case Of Rişvan Tribe ( ), Graduate School of Economics and Social Sciences of ihsan Doğramacı Bilkent University, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Aralık TÜRKAY, Cevdet, Başbakanlık Arşivi Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu nda Oymak Aşiret ve Cemaatler, İstanbul