TIMAR (CEBE) YOKLAMA DEFTERLERİNE GÖRE 18. YÜZYIL BAŞLARINDA BOZOK LİVASINDA TIMAR VE ZEAMETLER

Transkript

1 TIMAR (CEBE) YOKLAMA DEFTERLERİNE GÖRE 18. YÜZYIL BAŞLARINDA BOZOK LİVASINDA TIMAR VE ZEAMETLER Nergiz ŞAHİN 1 Özet Tımar Sistemi Osmanlı Devleti nde Devlet e ait toprakların askerî ve idari amaçlarla tahsisine dayalı sistemdir. Bu sistem Osmanlıda sadece askerî ve idari teşkilatlanmanın temel direği olarak kalmamış, Osmanlının Klasik Çağı nda tarımsal ekonomide esas belirleyici rolü oynamıştır. Tımar Sistemi yle ilgili belgeye dayalı ilk atıf, Orhan Bey Dönemi ne kadar gitmektedir. Tımar Sistemi da Avusturyalılar ile yapılan savaş sırasında tüfekli birliklere ihtiyaç duyulması ve maaşlı asker bulundurma zorunluluğuna kadar Osmanlı Askerî Sistemi nin temelini oluşturmuştur. Zeamet ise, Osmanlı Tımar Sistemi nde akçeden fazla dirlik tasarrufuna verilen addır. Bu dirlikleri tasarruf eden kimseler, Zaim olarak adlandırılır. Zeametler, Divan-ı Hümayun da görev yapan bürokratlara ve savaşlarda büyük yararlılık gösterenlere tahsis edilir. Zeamet terimine II. Murat Dönemi nden günümüze ulaşan belgelerde rastlanılmamasına karşın zaim terimi (yer*) belgelerde yer almaktadır. Buradaki birçok tımar, dirlik ve has olarak adlandırılır. Fatih Sultan Mehmet Dönemi ne ait tahrir defterlerinde zeamet kelimesine sıkça rastlanır. Bozok Livası nda bulunan tımarlar ve zeametler hakkında yapılmış çeşitli araştırmalar vardır. Bunlardan birisi Yunus Koç tarafından hazırlanan Hicri 983 Tarihli Mufassal Tahrir Defteri ne Göre Bozok Sancağı nda İskân ve Nüfus başlıklı çalışmadır. Bu çalışmada bölgeye ait coğrafi yapı, iklim, etnik ve kültürel yapı, idari yapı konularında bilgi verilmiştir. Ancak bizim bu bildirimizde söz konusu edeceğimiz kaynaklar (XVIII. yüzyıl tımar yoklama defterleri) söz konusu çalışmada kullanılmamıştır. Ele alacağımız kaynaklar 18. Yüzyıl başlarına ait olduğu için XVI. Yüzyıl sonları ile XVIII. Yüzyıl başlarını bu açıdan karşılaştırma imkânına da sahip olacağız. Bu nedenle çalışmamızın amacı 0217 numaralı ve 1711 tarihli Tımar ve Zeamet Defteri ile 0251 numaralı ve 1717 tarihli Tımar ve Zeamet Yoklama Defterlerini değerlendirerek XVIII. Yüzyıl başlarında Bozok Tımar ve Zeametleri hakkında bilgi vermek, tımar ve zeamet sahiplerini tespit etmek, tımar ve zeamet ortaya çıkarmak ve XVI. Yüzyıl ile karşılaştırmaktır. Böylece bölgenin sosyal ve iktisadi tarihine katkıda bulunulacaktır. Anahtar Kelimeler: Tımar, Zeamet, Bozok Livası, Sosyal ve Ekonomik Tarih Abstract Tımars and Zeamts in the Beginning of 18 th Century in Bozok Sanjak According to Two Tımar Yoklama Defters In the Ottoman Empire, the timar was a system in which the projected revenue of a conquered territory was allocated based on for military and administrative purposes. Furthermore, in the classical age of the Ottoman Empire, the system has played the significant role in the agricultural economy. The first documents based on tımar system shows up during the Orhan Beg. Tımar was the basis of Ottoman military system until the end of 15th century because there governments were not familiar with rifles troops until 16th century. Zeamet was the appellative given to a land in the timar system during the Ottoman State between the 14th and 16th centuries that had tax revenue with an annual value between and 100,000 akçes. In this context, zaim was a person who holds zeamet. Zeamets were mostly given to the Imperial Council (The Divan-ı Hümâyûn) bureaucrats and people who had done great jobs in a war. It is possible to see zaim in Ottoman documents in different centuries. However, term of zeamet has not shown in documents from Murad 1 Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana bilim Dalı Yüksek Lisans öğrencisi, nergizsahin1991@hotmail.com 419

2 II until end of the Ottoman Empire. Numerous timar named as dirlik and has in the defter which we are going to use. The word of zeamet is found frequently in the Tahrir Defters which were belonging the period of Fatih Sultan Mehmet. There are numerous studies over zeamet and timar defter which belonged to Bozok Sanjak. One of them is called Hicri 983 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Bozok Sancağında İskan Ve Nüfus studied by Yunus Koç. In this study, Koç mentions the geographical structure, climatic, ethnic, and cultural structure, administrative structure of Bozok Sanjak. However, Yunus Koç have not mentioned in his study the sources that is planned to use in this symposium. Also it is planning to discuss the resources belong to the beginning of the 18th century. Therefore, it is an opportunity to compare centuries from XVI to XVIII. Consequently, the aim of this study is to explain the situation of Bozok Sanjak at the beginning of e18th century by evaluating Tımar and Zeamet Defter numbered 0217 and Tımar and Zeamet Yoklama Defter numbered Also it is planning to give information over tımar and zeamet holdings and compare with 16 th century. Thus, the paper is going to make important contributions to the social and economic history of the region. Key Words: Tımar, Zeamet, Bozok Sanjak, Social and Economic History. Giriş: Osmanlılarda Tımar Ve Zeamet Uygulaması Türkçe de dirlik ile eş anlamlı kullanılan tımar kelimesi sözlükte bakım, ilgi anlamına gelmektedir. Terim olarak tımar, Osmanlı Merkez Vilayetleri nde süvari birliğini ve askerî-idari hiyerarşiyi desteklemek amacıyla yapılan ve tevarüs yoluyla geçmeyen tahsisatı ifade eden sistemdir. Tımar sistemiyle ilgili belgeye dayalı ilk atıf, Orhan Bey Dönemi ne kadar gitmektedir. Osman Gazi tarafından kumandanlarına dağıtılan tımarlar daha çok yurtluk türündendir. Nakit ekonomisi ve merkezî hazinenin gerektiği şekilde gelişmediği, ordunun büyük ölçüde süvarilerden oluştuğu bir devlette feodal sistem veya tahsis sistemi zorunlu olarak ortaya çıkmaktadır. Bu sistem İran, Bizans İmparatorluğu, Batı Avrupa gibi bazı devletlerde de görülmüştür. 2 Osmanlı, bu devletlerin hepsinden bazı unsurlar alıp kendine özgü bir tımar sistemi geliştirmiştir. Osmanlı Devleti nde tımar, toprağın mülk olarak verilmesine göre mülk tımar ve mülk olmayan tımar ; tasarruf edenlerin gördüğü işlere göre eşkincili tımar, mustahsız tımarı ve hizmet tımarı, veriliş şekline göre tezkireli ve tezkiresiz ; tımar mali durumuna göre de serbest ve serbest olmayan tımar olarak dört başlık altında toplanmıştır. 3 Ayrıca gelirlerinin çokluğuna ve azlığına göre de üçe ayrılır. Bunlar: Haslar, geliri akçeyi geçen tımarlardır. Zeametler, yıllık geliri ile akçeye kadar olanlardır ve tımarlar ise geliri akçeden olan dirliklerdir. Tımar ve zeametin en küçük kısmına, kılıç adı verilir. Bir kılıç miktarını teşkil eden köyler birbirinden ayrılmamaktadır. 4 Has ve zeametleri meydana getiren gelir birimleri, sancağın her yerini kapsayacak biçimde serpiştirilmiş böylece sancağın asayiş ve güvenliğinden sorumlu olan sancak beyi ve zaimin, sancağın her yerini ziyaret etmesi sağlanmıştır. Tımar sahiplerine ehlitımar veya tımarlı sipahiler de denir. Sipahiler, ne kendine tahsis edilen toprağın mülkiyet hakkına sahipti ne de tımarı dâhilindeki köylülerin efendisi konumundadır. Köylü haksızlığa uğradığı zaman mahallî kadı vasıtasıyla şikâyetlerini Devlet e iletirler. 5 Zeamet: Osmanlı askerî teşkilatında genel olarak askerî hizmette bulunanlara verilen ile arasındaki dirlikleri ifade eden sistemdir. Bu dirlikleri tasarruf eden kişilere zaim denilir. Bunlar itibar sahibi kabul edilir ve zaimler kendi bölgelerindeki tımarların denetimini yaparlar ve onların başında sefere katılırlar. Zeametler, Divan-ı Hümayun da görev yapan bürokratlara ve savaşlarda büyük yaralılık 2 Halil İnalcık, Tımar, TDV İslam Ansiklopedisi,C.44,Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,İstanbul,2012, s Lütfü Arslan, M Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Bozok Sancağı nın Ekonomik ve Demografik Yapısı, 2005,s Mithat Sertoğlu, Sofyalı Ali Çavuş Kanunnamesi, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1992, s.5. 5 Fatma Acun, Klasik Dönem Eyalet ve İdare Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve Uygulaması, Türkler Ansiklopedisi, C.9, Ankara 2002, s

3 gösterenlere tahsis edilir. Zaimlerin en önemli görevi askerî harekâtlara destek vermektir. Sahipleri her 5000 bin akçe için bir cebelü götürmek zorundadır. Zeamet terimine, Fatih Sultan Mehmet Dönemi nden itibaren tahrir defterlerinde sıkça rastlanır. 6 Osmanlı Devleti nde zeametlerin hepsi tezkireli yani tevcihi direkt Merkez den yapılan dirlikler durumundadır. Osmanlı Klasik Dönemi nde tarım ve ekonominin ana mekanizması olan tımar sistemi, zaman içinde bozulma eğilimi göstermiştir. Bu çözülme, iç ve dış kaynaklı etkenlerden kaynaklanmaktadır. Avrupa daki nüfus artışı ve fiyat devrimi Osmanlıda enflasyon oluşmasına sebep olup tarım ürünlerinin fiyatlarını yükseltmiştir. Ekonomik gelişmelerin yanı sıra Avrupa da geleneksel savaş tekniğinin değişmesi ve savaş alanında ateşli silahın kullanılması artık klasik ordu yerine düzenli piyade ordusunu zorunlu kılmıştır. Böylece Tımarlı Sipahilerden oluşan ordu, önemini yitirmiştir. 7 Sisteminin bozulmasıyla birlikte masraflarını karşılamakta zorlanan ve sıkıntıya düşen sipahiler, reayadan fazla vergi talep edip seferler(e) katılmamaya başlamıştır. Örneğin; 1596 Haçova Seferi ne çok sayıda sipahi katılmamıştır. 18. Yüzyıl başlarında Tımar Sistemi önemini kaybetmesine rağmen yine de tımar alanları ve Tımarlı Sipahiler bulunmaktadır.18. Yüzyılda tımar alanları hızla mukataaya dönüştürülmüş ve sistemin ıslahı için çalışmalar yapılmaya başlanmıştır Osmanlı Rus savaşı sırasında birçok tımar ve zeamet sahibinin sefere katılması ve gelenlerin de savaş alanından kaçması üzerine yoklama usulü başlatılmıştır. Tımar Sistemi 17. Yüzyıldan itibaren önemini yitirip 19. Yüzyılın ilk çeyreğinde tamamen tasfiye olunmuştur. 8 Bozok Sancağı konusunda ilk çalışma, Faruk Sümer tarafından 1949 yılında yapılmıştır. Bozok Sancağı nın Tahrir Defterlerine dayalı olarak yapılmış ilk çalışması ise Yunus Koç tarafından yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Bu eserde,16. Yüzyılın son çeyreğinde Bozok Sancağı nın sosyal, kültürel ve demografik yapısı ele alınmıştır. Tez içerisinde 1575 tarihinde Bozok a bağlı nahiyelerde bulunan Tımar, Zeamet ve Tımarlı Sipahiler ve Zaimler hakkında bilgiler yer almaktadır. 9 Bu alanda yapılan bir diğer çalışma ise M.1556 tarihli Mufassal Tahrir Defteri ne Göre Bozok Sancağı nın Ekonomik Ve Demografik Yapısı başlığı altında Lütfi Arslan tarafından yapılan çalışmadır. Yine yüksek lisans tezi olarak yapılan çalışmada bölgedeki tımarlar ve zeametler hakkında bilgiler vermiştir. 10 Bizim çalışmamızda bu bilgilere ek olarak 18. Yüzyıl başlarında Bozok Livası nda bulunan tımar ve zeametler hakkında bilgiler verilip aradan geçen süre zarfında olan değişiklikleri saptamak girişiminde bulunulacaktır. 2. Bozok Livası nda Tımarlar 1556 tarihli Bozok Sancağı Mufassal Tahrir Defteri ne göre Bozok ta 744 Tımarlı Sipahi bulunmaktadır. Bu deftere göre Sipahi başına en fazla gelir, Baltı nahiyesinde en az gelir ise Sorgun nahiyesinden elde edilmektedir. 11 Yunus Koç a göre, 1575 yılında Bozok ta tımar sahibi 683 kişi bulunmaktadır. Bunlardan 629 tanesinin geliri 4000 akçedir. 26 tanesinin geliri akçe arasındadır. Geri kalan 28 kişinin geliri ise akçedir. 12 İncelemiş olduğumuz 1711 tarihli defterde ise Bozok Sancağı na bağlı çeşitli karyelerde toplam 25 tımar bulunmaktadır. Bu tımarların toplam geliri akçedir. Her iki deftere göre tımar kaydedilen karyeler ise; Gedik, Emlak, Akdağ, Süleymanlı, Karadere, Baltı, Kıtağı-Bala, Boğazlıyan, Deliceözü, Büyükbeyt, Kalınağaç, Konak-ı Bala dır. Tımarlar, tek kişiye tevcih edilmiştir Tarihli Defter de en yüksek tımar geliri Gedik nahiyesinin Kayapınar köyünde Şahin adlı Sipahi ye ait olup değeri akçedir. En az tımar geliri ise Sorgun nahiyesinin Tuti karyesinde Mehmet adlı Sipahi ye ait olup değeri akçedir Tarihli Defter de en eski tımar kaydı H117/ M tarihlidir. Ör: Bozok 6 Erhan Afyoncu, Zeamet, TDV İslam Ansiklopedisi, C.44 TDV Yay, İstanbul,2013 s Veli Aydın, Tımar Sisteminin Kaldırılma Süreci ve Bazı Değerlendirmeler, s.7. 8 Fatma Acun age., s Yunus Koç, H. 983 Mufassal Tahrir Defteri ne Göre Bozok Sancağı nda İskân ve Nüfus, Ankara,1988,s Lütfü Arslan, age., Lütfi Arslan, age., s Yunus Koç,age, s

4 nahiyesinin Çukurlu köyünde akçelik değeriyle İsmail adlı Sipahi nin tımarı bu tarihte kaydedilmiştir. Defter de bu tarihte kayıtlı 12 tımar daha mevcuttur. En yeni tarih ise H119/ M dir. Bu şekilde 13 tımar mevcuttur. Öyükkışla nahiyesinin Kayaderi köyünde bulunan tımar kaydının yanında ise şöyle bir not yer almaktadır: Merhum Hasan Sakız Muhafazında olan Vezir Abdullah Paşa nın Defterlü Ademlerinden olmağla tımarına zarar gelmemek üzere ba-emri ali şerif yazılmıştır. İncelemiş olduğumuz ve 1717 Tarihli Tımar ve Zeamet Yoklama Defteri nde ise Bozok Sancağı nda 63 tımar bulunmaktadır. En fazla tımar geliri Gedik karyesinin Kantar köyünde Ali adlı Sipahi ye ait olup değeri akçedir. En az tımar geliri ise Emlak nahiyesinin Hıdır köyünde Ömer adlı Sipahi ye ait olup değeri akçedir yılı kaydına göre, Bozok Sancağı nda toplam tımar geliri akçedir. Tablo: Yılında Bozok Sancağı Tımarları Tımar türü Toplam köy % Gelir toplamı / akçe Serbest Cemaat Müşterek Normal Toplam Tablo Yılları Arasında Bozok Sancağı Tımarlarının Durumu Yıllar Tımar Zeamet Gelir toplamı Tımar(akçe) Tablo ve 1717 Yıllrında Bozok Sancağı Tımarları Yıllar Tımar Olan Toplam Köy Toplam Tımar Geliri (Akçe) Toplam Bozok Livası nda Zeametler Bozok Livası nda 1556 yılında Mufassal Tahrir Defteri ne göre 5 Zaim vardır. Fakat İcmal Defteri ne göre 8 Zaim mevcuttur. Bu deftere göre Bozok Sancağı nda zeamet kaydedilen Köyler: Baltı, Karadere, Aliki Emlak köyleridir Tarihli Mufassal Tahrir Defteri ne göre ise bölgede 26 zaim bulunmaktır. Bunların gelirleri ile arasında değişmektedir. Vasıf ve unvan olarak çoğu Kapı kulu Taifesi ndendir Lütfi Arslan,age., s Yunus Koç, age., s

5 İncelemiş olduğumuz 1711 Tarihli Defter de ise 3 adet zeamet bulunmaktadır. Bunlardan birisi Deliceözü ve Gedik diğeri ise Boğazlıyan nahiyelerinde bulunmaktadır. En fazla zeamet geliri Boğazlıyan karyesinde akçe ile Ahmet Veledi Halil adlı kişiye aittir. Bu karyelerde, nahiyelerlerde bulunan toplam zeamet geliri akçedir Tarihli Tımar ve Zeamet Yoklama Defteri nde ise 18 zeamet bulunmaktadır. Zeametlerden birisi müşterektir. Mehmet ve Mustafa Veledi Ahmet adlı kişilere tevcih edilmiş olup Gedik nahiyesinin Bozkır-ı kebir köyünde bulunmaktadır. Diğerleri ise tek kişiye tevcih edilmiştir. Bu deftere göre en fazla zeamet geliri Emlak nahiyesinin Alpözü köyünde Hüseyin adlı kişiye aittir. En düşük zeamet geliri ise akçedir ve bu şekilde 4 adet zeamet bulunmaktadır. Zeamet kaydedilen nahiyeler; Gedik, Emlak, Akdağ, Savcıözü, Boğazlıyan ve Büyükbeyt nahiyeleridir. Buradaki toplam zeamet geliri akçedir. Tablo Yılları Arasında Bozok Sancağı Zeametlerinin Durumu Yıllar Zeamet Toplam Zeamet Geliri (Akçe) Tablo : Bozok Sancağı Zemaetlerinin Genel Durumu Zeamet Türü Köy Gelir Toplamı (akçe) Normal Müşterek Sonuç İncelemiş olduğumuz Tımar ve Zeamet Yoklama Defterleri ne göre daha önce yapılmış çalışmalar da göz önünde bulundurulduğunda, 1556, 1575, 1711 ve 1717 yılları karşılaştırıldığında tımar sayıları ciddi oranda azalmıştır. Örneğin 1556 da 744 adet iken 1575 te 683 adet olmuştur.1711 de 25 tımar mevcuttur de 63 adet tımar bulunmaktadır dan 1717 ye gelindiğinde 681 adetlik bir azalma olmuştur.toplam tımar geliri 1556 da akçe iken 1717 e gelindiğinde akçe olmuştur. Sonuç itibarıyla tımar geliri bu yıllar arasında akçe azalmıştır. Zeamet Sayısı 1556 da 8 kişi iken 1575 te 26, 1711 de 3, 1717 te 18 kişi olmuştur da zeamet geliri akçe iken 1717 ye gelindiğinde akçe olmuştur yılında Bozok Livası nda hem tımar hem de zeamet sayısı, 1711 yılına göre artmıştır. Fakat bu artışın nedeni, çalışılan Defterlerden anlaşılamamaktadır. 5. Kaynaklar Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Defteri (BOA), BOA, Fon kodu: DFE.d, (Defterhane-i Amire Defterleri), Gömlek No:

6 BOA,Fon kodu:dfe.d,gömlek No: 0217 Yayımlanmış Eserler ACUN Fatma (2002), Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve Uygulaması, Türkler Ansiklopesisi, C.9, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara AFYONCU Erhan (2013) Tımar, TDV İslam Ansiklopedisi, C.44, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ARSLAN Lütfi, (2005), M 1556 Tarihli Mufassal Tahrir Defteri ne Göre Bozok Sancağı nın Ekonomik Demografik Yapısı Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstütüsü, Ankara. AYDIN Veli, (1992) Tımar Sisteminin Kaldırılması Süreci ve Bazı Değerlendirmeler Master Tez, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İNALCIK Halil (2012) Tımar, TDV İslam Ansiklopedisi, C.41 İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Yayınlanmamış SERTOĞLU Mithat (1992), Sofyalı Ali Çavuş Kanunnamesi, İstanbul, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul. KOÇ Yunus (1988), H 983 Tarihli Mufassal Tahrir Defteri ne Göre Bozok Sancağı nda İskân ve Nüfus yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bölümler Enstitüsü.Ankara (Footnotes) 1Yunus Koç H.983 Tarihli Mufassal Tahrir Defteri ne Göre Bozok Sancağı nda İskân ve Nüfus adlı yüksek lisans tezinde toplam tımar değerine ilişkin bilgi vermemiştir. 2Yunus Koç age. de sayı değerine ilişkin bilgi vermemiştir. 424