AḤMED BEY Menemencioġlu ( )

Transkript

1 AḤMEDBEY Menemencioġlu ( ) HAYATI 1214/1799yılındaAd ana nınqaraʿīsālı(çiçeli)kasabasındadünyayagelena.b. adını Menemenci Türkmen as iretinin boybeyi olan ve yazarın doğumundan dört ay önceöldürülmüs olanbabasıaḥmedbey denalır.a.b. inannesi Ekberqızı lakabıyla tanınan Ümmü Güls üm hatundur. Ağabeyleri Ḥabīb, ʿOs mān ve Nābī beyler boybeyliğiyapmıs veayanlıkmücadelelerinekatılmıs olmalarınınyanısıraad anave Ṭarsūsmütesellimliklerindebulunmusļardır.Ḥamīde,ʿĀysȩ,Quġuisimliüçkızkardes indenilkiad anamütesellimiḥasanpas azādemeḥmedbey(ö.~1244/~1830 ler) ile evlenmisţir (MT, xix). 1 Diğer kardesļerinden Çopur Aḥmed, Ḫānım,Ḫadīce ve Faṭma nınanneleribozoq unabdallıas iretindenqocabeyoġlu nunkızıümmügüls üm hanımdır. A.B. in bir diğer kardes i Muṣṭafā nın annesi ise Ad ana esŗafından İmāmzāde ninkızıvead anavalisibaṭṭalpas a nın(ö.1215/1801)ismibelirtilmeyen eski es idir. A.B. in Dersim (Tunceli) kaymakamı olan oğlu Meḥmed Tevfīq (ö.?) daha sonra pas alık rütbesine yükselmisţir. Ḥācī Bey diye sözü edilen bir oğlu daha vardır. 2 Pekçokbürokratvedevletadamıyetisţirmis olanbuaileyemensuphasan MenemencioğluveNumanMenemencioğlu1940 lıyıllardabakanlıkyapmısļardır. ESERİ 1MenemencioġluTa rīḫi 18. yüzyıl bas ından 1284/1867 tarihine kadar Menemenci ailesi tarihi çevresinde Çuqurova dakiayanlıkmücadelelerini,as iretkavgalarını,mıṣırlıibrāhīmpaşaisģalini ve Tanzimat düzenlemelerinin bölgede nasıl uygulandığını anlatır. Eserin tek kaynağıolarak1266/1850yılındaad anavalisiolanis qodralımuṣṭafāpas a nın(ö.?) elindebulunansoġancızādeta rīḫigösterilmekteysede(mt,6)böylebireserhakkındabilgibulunamamısţır.a.b.ailesininelindebulunanbazıbelgelerdendeyararlanmıs olmalıdır (MT, 5-6), ancak düzenli olarak tutulmus kayıtlara sahip olmadığı yapmıs olduğu isim ve kronoloji yanlısļıklarından anlas ılmaktadır. A.B. Dersim ve ÜskübkaymakamlıklarındabulunanoğluMeḥmedTevfīq eyazdırdığıanılarını(mt, 1-337)4Rebiülevvel1278/9Eylül1861tarihindetamamlamısţır.Dahasonrabizzat A.B. tarafından kaleme alınan ve Istanbul daki sekiz yıllık sürgün hayatının anlatıldığıbölüm(mt, )1873yılındayazılmışolmalıdır.herikibölümde10kanun-ı evvel 1330/23 Aralık 1914 tarihinde mektubi kalemi kalfalarından Nigdeli ʿĀṣım tarafından istinsah edilmiştir. Fihristi bulunmayan eserin giris inde bes bölümünkonubasļıklarıverilmisţir. Bölümler BirincibölümekonuolanMenemencioġulları nınilkboybeyiḥabībçelebiismini 1120/1708 yılında Dündarlılı Ṭopallı cemaatinin cezalandırılmasında duyurmusţur 1

2 (MT, 5). 1169/1756 tarihlerinde as iret reisi olan Kör Boybeyi diye mesḩur Aḥmed Bey inyerine1180/1766tarihindegeçenoğlubozʿos mān1190/1776tarihindead anavalisiçelikmeḥmedpas a(ö.1179/1765)tarafındanidamettirilinceyerineaḥmed Beygetirilmisţir(MT,8-9). YazarımızınbabasıAḥmedBey indönemininanlatıldığıikincibölümdesırasıyla Qaraʿīsālı as iretleri arasındaki savas ve Menemenciler in Ṭarsūs un Qusun kazasındançiçeliköyünegelis i;nigdevalisininas iretibasması,nābībey inyaralanmasıve Nigde devefatı;ad anaayanıqarcımeḥmedaġailemücadele;ad anaayanıçapuroġluileqarslıḫalīlaġa nınkavgası;baṭṭalpas a nınqaraʿīsālıüzerineyürümesive yenilerekad ana yakaçmasıanlatılır.a.b. inosmanlıaskerini düs manaskeri diye nitelemesivead ana yakadarkibölgeninyağmavetalanedildiğinisöylemesiilgiçekicidir. Yine bu bölümde 1213/1798 yılında o vaktin derebeyi uṣūlünce ikinci pādis āh mes ābesinde olduğusöylenencabbārzādesüleymānbey in(ö.1229/1814),kethü- dasıʿabdullāhbey iyirmibes binaskerlemarʿas dabāyezīdoġulları nınvead ana- damenemencioġulları nınüzerinegöndermesindenveaḥmedbey inmilvankalesinesığınmasındanbahsedilir.1214/1799yılındaqārṣandıoġullarıas iretindenpis ḤasantarafındanöldürülenAḥmedBey inardındaüçes indenonikiçocukbıraktığıve en büyük oğlu Ḥabīb Bey in bu tarihte henüz onbes yas ında olduğu da kaydedilir (mezartas ıiçinbk.maddeninsonundakiresim). Menemencioġulları nınhamisi,devletricalindenyūsufāgāhefendi nin(ö.1239 /1824)Qaraʿīsālıkazasınımalikaneolarakalıs ınınanlatıldığıkısımdaverilenbilgiler as iret beylerinin devlet desteği ile ayanlık ve mütesellimlikleri ne şekilde elde edip nüfuzkazandıklarınıgösterir. Eserin üçüncü bölümünde Ḥabīb Bey in siyasi mücadeleleri ile Milvan kalesinin savunulmasıanlatılır.ḥabībbey inbütünas irethalkıönünde annesindensatınaldığıkürkügiyerek boybeyliğinegeçmesindenodöneminbirtöresiolarakbahsedilir. Bukısımdaanlatıldığınagöre1223/1808yılındaCabbārzādeSüleymānBeyileṬrabzonlu Ḫazīnedāroġlu nun kavgaları sırasında Ḥasanpas aoġlu ve Ḥabīb Bey Ad ana- danyozġād akadargidervekavgayakatılırlar.bugelis melerinardındanqarṣandılı as iretiüzerineakınlaryapılırveintikamalınır.menemencioġulları nınhakimiyetialtındaki bölgede asker yazılmasını istemeyen Ḥabīb Bey Ad ana dan mirili asker yazmaküzerebinbas ıünvanıylagörevlendirilenveqaraʿīsālıkazasınagelerekasker yazmaya basļayan Qaba Celīl i bir gece baskını ile kaçırıp asker yazılmasını engellemisţir. Ḥācī Ḥabīb Bey 1225/1810 yılında Cabbārzāde Süleymān Bey in gönderdiği buyruldu ileṭarsūsmütesellimliğinegetirildi.busıradaad anamütesellimiḥasanpas azāde Aḥmed Bey ölmüs, kardes i Meḥmed Bey Ṭarsūs tan gelen kaynı Ḥabīb Bey indesteğiilemütesellimatanmısţı.ḥabībbey,avrupa dagörülenkuraklıküzerineṭarsūs tanbuğdayihracıiznikars ılığındahergemiden46,000kurus alarakzenginolmusţu. 2

3 1228/1813 yılında Belenli Muṣṭafā Pas a (ö. 1245/1830) Ad ana valisi olduğunda hakimiyetfiilenḥasanpas azādemeḥmedbey inelindebulunuyordu.isļerinyönetimi yenivalininatanmasınarağmenikiyılkadardahameḥmedbey inelindekalmıs,ancakmuṣṭafāpas azamanlameḥmedbey inveḥabībbey insürgünlerinefermançıkartarak hakimiyeti sağlamısţır. Mıṣır a Meḥmed ʿAlī Pas a nın yanına kaçan Ḥabīb Beykendisinepas atarafındanayda2500kurus maas bağlatılmasınınardındanhemen haccagönderilmisţir. A.B.eserinindördüncübölümündeortancaağabeyiʿOs mānbey inbas ındangeçenbazıhadiselerielealır.ḥabībbeyfermanlıoluncaas iretinmilvankalesinesığınmasıvemuṣṭafāpas a nınistanbul dantopgetirterekkaleyikus atmasındanbahsedilirkenkahramanlıkgösterenlerinisimleridetekteksayılmaktadır.bukis ilerarasında Ermenilerdebulunur.A.B.as iretindevelerininyağmadankurtarılmakiçinbozoqtarafına gönderildiğinden söz eder askere kars ı aylarca süren savunmanın ardındanteslimolmaktanbasķaçarekalmayıncaʿos mānbeykardes ia.b. iḥasanpas azādemeḥmedbey inyanına rehin vermekzorundakalmıs,nābībeyise birimiz dıs arıdabulunsun düs üncesiylebölgedenuzaklasţırılmısţı.ḥabībbey inmallarının müsaderesi kars ılığı 250,000 kurus devlete ve 50,000 kurus Muṣṭafā Pas a ya verilerekhesapkapatılmıs,ancak Tatara verilmeküzere25,000kurus dahaistenilince Ad ana çars ısında para edecek bütün es yalarını sattırmak zorunda kalmısļardır. A.B. yinedeödenemeyenbiryük(100,000)akçeiçinistanbul dakihamileriyūsufāgāh Efendi ninkefilolduğunukaydeder. Qaba Celīl Menemenci ye mir-i as iret, Ṣādıq Efendi ise Qaraʿīsālı ya voyvoda atandığındaʿos mānbeyyanınaikikardes iniveadamlarınıalarakistanbul as ikayetçiolarakgitmisţir.buradavalimuṣṭafāpas ataraftarlarınıntepkisiilekars ılas tığındaadamlarınınçoğufiraredenʿos mānbey,ardındandakardes içopuraḥmed Beyvebazıadamlarıvebadanölmüsţür.A.B.44.bölüğünyoldasļardefterineyazılmıs olduğundanyeniçerikısļasınasığınarakikiaykadaroradasaklanmısţır.ad anave Ṭarsūs tan yeni s ikayetçiler geldiğini duyan A.B. es yalarını sarrafa rehin vererek Ad ana yadoğruyolaçıkmısţır. Eserin bes inci bölümü ise Mıṣırlıların Çuqurova yı isģali dahil 1277/1861 yılına kadarki olaylara ayrılmısţır. A.B. e göre isģal sırasında( / ) as iretlerin bir kısmı Mıṣır tarafını bir kısmı ise Osmanlı tarafını tutmus, Menemencioġullarıas iretindenaḥmedbeymıṣırtarafındaağabeyleriiseosmanlılarınyanında yer almısļardı(mt, 229). Nābī Bey, İbrāhīm Pas a(ö. 1264/1848) tarafından Ad ana mütesellimi tayin edilmis, fakat bir süre sonra haksız kazanç sağladığı gerekçesiye ʿAkkā ya sürgün edilmiştir. Mıṣırlı İbrāhīm Paşa, A.B. in konağında misafir olmus vebirliktesatrançoynamısļardır.mıṣıraskerlerininkendilerinianad olu daislam ın kurtarıcısı olarak göstererek propaganda yapmalarına rağmen A.B. İbrāhīm Pas a yı namazveoruçbilmezinkarcıbirisi olarakbetimler. Mıṣırlılara hizmet etmis olan Aḥmed Bey, Mıṣır askeri çekilip gidince kendisini bağısļayanqonyavalisiḫācīʿalīpas a ya(ö.1261/1845)otuzbinkurus değerinde kos umlubirat,ad anavalisiʿizzetmeḥmedpas a ya(ö.1308/1891)dadeğerlibirat, 3

4 hediyelerveayrıcaadamlarıiçinonikiathediyeetmekzorundakalmısţı(mt,269). YazarımızA.B. inas iretreisikonumundabulunduğubuyıllardaeyaletinbütünis leri Menemencilerdensorulmaktaydı. Çiçeli de yaptırılan büyük konak bittiği sıralarda Istanbul dan gelen iki çavuş da sürgünfermanınıgetirmis,ḥabībbeybursa ya,a.b.isekütāhya yasürgünedilmisţi (MT, 143). A.B. in Kütāhya da kaldığı onbes ay zarfında yeniçeri ocağı kaldırılmıs olduğundan Kütāhya ya sürgüne gönderilen yeniçeriler pesļerisıra gönderilen idam fermanlarıuyarıncabirerikisȩridamedilmekteydiler.a.b. inḥabībbey leanlas arak planladığıfirartesȩbbüsüsonuçsuzkalınca,sürgünistanbul agidenadamlarınınkurtulus fermanınıgetirmelerinekadardokuzaydahadevametti.ad ana yadöndükten birkaç ay sonra bu ikili Ad ana valisi Nūrullāh Pas a(ö. 1257/1841) ile Ṭarsūs ayanı KelaġazādeMeḥmedBey(ö.?)arasındageçenmücadeleyekarısţı.A.B.Qaraḥiṣār-ı ṣāḥib e(afyonkarahisar)sürgünedilmeyiönleyebilmekiçinarabistanordusumüs iri NāmıqPas a yı(ö.1310/1892)veqonyavalisiḥamdīpas a yı(ö.1299/1882)devreye soktuysadasürgünegitmektenkurtulamadı.a.b.sözkonususürgününtarihinivesüresini belirtmese de bu sırada Ad ana valiliğine getirilmis olan Kel Ḥasan Pas a nın 1266/1850yılındagörevdebulunduğugözönündebulundurularaksürgünündebuyıllardagerçeklesţiğisonucunavarılabilir. 1283/1866 yılında Fırqa-i Iṣlāḥiyye ye mensup askerlerin bir kısmı Ad ana da iskanolunacakyerbulunamadığıgerekçesiyleqaraʿīsālı yagönderilereka.b. inkonağınayerlesţirilmisţir.aynıyıliçindegelenbiremiruyarıncaa.b. Qaraʿīsālıkaymakamınınistiklaliiçin Ad anavalisiʿalīrız āpas a(ö.1294/1877)tarafındanmersin e ve oradan da gemi ile Istanbul a gönderilmisţir. Kendisine ayda 5000 kurus maas bağlanan A.B. Beyoġlu semtinde bir konak satın alarak orada ikamet etmeye bas lamıs ve1290/1873yılınıncemaziyülahir/ağustosayındasürgündebulunduğuistanbul daölmüsţür. 3 MenemencioġluTa rīḫisözkonusuas iretintarihinianlatırkençuqurova dakiayanlık mücadelesine de ıs ık tutmakta ve bu mücadelenin perde arkasını gösterecek bilgiler sunmaktadır. Devletin Ad ana ya vali ataması ve bölgede güçlü bir valinin bulunması ayan ailelerinin is ine gelmediğinden Ad ana nın mütesellimler aracılığıyla yönetilmesihepsininortakisteğiolmusţur.ad anavaliliğineatananes adpas a nın(ö. 1267/1851)Nigde denileriyegeçmesineizinverilmemesibununengüzelgöstergesidir(mt, ). Devletinvakanüvisleritarafındandeğil,aksineçoğuzamandevlettarafından âsi, ehl-i fesad, haydud olarak nitelenen bir as iret reisi tarafından kaleme alınmıs olan Menemencioġlu Ta rīḫi nde Istanbul dan gönderilen valilere kars ı yerel beylerin iktidar mücadelesinin boyutları ve bunun ne sȩkilde yürütüldüğü canlılıkla anlatılır. BubağlamdadazamanzamanOsmanlıaskeri düs manaskeri olaraknitelenirveyenilen bir valinin ardından yapılan yağma ve talan paylas qa almak olarak mesŗu kılınır. Sadebirdillekalemealınmıs olaneserdepaylas qa,çerge,derimevi,derinti,hus, qapuruzgibibölgeselsayılabilecektürkçekelimelerdekullanılmısţır. 4

5 BİBLİYOGRAFYA 1MenemencioġluTa rīḫi Yazma:(1)Ankara,TuğgeneralMetinDenliözelkoleksiyonu;342sayfa,19satır, rıka.337.sayfadanitibarena.b. inistanbul dasürgündebulunduğusekizyıllıkzamanzarfındageçenolaylaranlatılmaktadır(mt,xii).dahasonranezamanvekimin tarafından eklenildiği bilinmeyen Şarqī-i teşrīfī basļığıyla yedi kıtalı bir şiir, Quġu ḪātūnileilgilibirnotveAnkara dabirbayantarafındanismibelirtilmeyenağabeyi içinyazılmış4satırlıkyazıyeralmaktadır.kitabınbundansonraki30-40sayfasıboş kalmıştır. Mükrimin Halil Yinanç, Kasım Ener, Taha Toros, ve Faruk Sümer gibi arasţırmacılar aileden Hasan Menemencioğlu nun elinde bulunan ve s imdi nerede olduğunu bilemediğimiz bir yazmaya çes itli tarihlerde sahip olmusļar veya bu nüshadanyararlanmısļardır. 4 Edisyonlar:MenemencioğluAhmedBey.MenemencioğullarıTarihi.Yay.Yılmaz Kurt(Ankara,1997). Kaynaklar: Bas bakanlık OsmanlıArs ivi, Hatt-ı hümayun 233/12988, 460/ Aḥmed Cevdet. Tezâkir. Haz. Cavid Baysun(Ankara, 1986), c. 4, 190. Meḥmed Süreyyā.Sicill-iʿOs mānī.haz.nuriakbayar(istanbul,1996),c.1,157.yurtansiklopedisi (Istanbul, 1981), c. 1, 31, 157. Yılmaz Kurt. Menemencioğulları ile İlgili ArşivBelgeleriI. Belgeler(Ankara,2001), MenemencioġluAḥmedBey,MenemencioğullarıTarihi,yay.YılmazKurt(Ankara,1997),XIX. 2 Sicill-iʿOs mānī,c.1,157 desözedilenḥācīḥabībbeyoğluolmayıpağabeyidir. 3 MeḥmedSüreyyā,Sicill-iʿOs mānī,haz.nuriakbayar(istanbul,1996),c.1,157;yurtansiklopedisi (Istanbul,1981),c.1,31. 4 BubilgileriçinProf.Dr.MahmutS akiroğlu natesȩkkürederim. YılmazKURT Temmuz2008 5

6 Fotoğraf YılmazKurt HISTORIANS OF THE OTTOMAN EMPIRE AḥmedBey inmezartas ı Karaisalı (Çiçeli) Camisi nin kıble tarafındadır āhmine l-mevt Qaraʿīsālısancaġıaqdem ḫānedān-ımekārim ʿunvānından merḥūmmaġfūrel-muḥtāc ilāraḥmetirabbihīel-ġafūr Menemencizādees-seyyid el-ḥaccaḥmedbeyefendiniñ rūḥu yçünel-fātiḥa sene12<..> TuğgeneralMetinDenliözelkoleksiyonundakiyazmanınsonsayfaları 6