KANIT AĞIRLIĞI YÖNTEMİ İLE ESENCE DERESİ HAVZASI NIN (BİNGÖL) HEYELAN DUYARLILIK ANALİZİ

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 44, p , Spring II 2016 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date KANIT AĞIRLIĞI YÖNTEMİ İLE ESENCE DERESİ HAVZASI NIN (BİNGÖL) HEYELAN DUYARLILIK ANALİZİ LANDSLIDE SUSCEPTIBILITY ANALYSIS of ESENCE STREAM BASIN (BİNGÖL) BY WEIGHT- OF- EVIDENCE METHOD Yrd. Doç. Dr. Vedat AVCI Bingöl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Öz Bu çalışmada Esence Deresi Havzası nın heyelan duyarlılık analizinin yapılması amaçlanmıştır. Esence Deresi Havzası, Bingöl ün kuzeydoğusunda yer almaktadır. Havzanın sularını toplayan Esence Deresi, Solhan Deresi nin önemli kollarından olup, bu akarsu ile Murat Nehri ne ulaşmaktadır. Esence Deresi Havzası, güneybatıdan Solhan Dağı (2034 m), batıdan Halil Dağı (2186 m) ve kuzeybatıdan Şahin Tepesi (2674 m) ile çevrilidir. Havza batısı Doğu Anadolu Fayı (DAF) tarafından kesildiğinden engebeli bir yapıya sahipken, doğusunda volkanik platolar geniş alan kaplamaktadır. Esence Deresi Havzası nda Üst Miyosen-Pliyosen dönemine ait tüf ile Alt Pliyosen dönemli bazalt ve andezitler geniş alanlarda yüzeylenmektedir. Havzada bitki örtüsü seyrek olmasına karşın yağış miktarı fazladır. Litolojinin andezit ve tüften oluştuğu havzanın doğusunda heyelanlar yaygın olarak görülmektedir. Yavaş gelişen bu heyelanlar yerleşmeleri etkilemektedir. Bu çalışmada litoloji, eğim, yükselti, bakı, yamaç eğriselliği, fay hatlarına uzaklık, yola uzaklık ve bitki örtüsü parametreleri kullanılarak havza için heyelan duyarlılık analizi yapılmıştır. Bu analizde kanıt ağırlığı (weight-of-evidence) yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntemde parametre haritalarının alt gruplarının piksel sayısı, heyelanlı ve heyelansız piksel sayısı kullanılarak alt grupların ağırlık değeri bulunmuştur. Ağırlık değeri haritalara atanmış, bu haritalar toplanarak heyelan duyarlılık haritası oluşturulmuştur. Analiz sonuçlarına göre havzada duyarlılığın orta olduğu alanların oranı % 30, yüksek olduğu alanların oranı % 21 ve çok yüksek olduğu alanların oranı % 15 dir. Bu durum Esence Deresi Havzası nda heyelan duyarlılığının çok yüksek olduğunu göstermektedir. Analiz sonuçlarına göre yüksek duyarlı alanlarda yerleşmeler bulunmaktadır. Bu nedenle yüksek duyarlı alanda yer alan yerleşmelerin heyelandan etkilenmemesi için gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Bingöl, Esence Deresi Havzası, Heyelan Duyarlılık Analizi, Kanıt Ağırlığı Yöntemi, Yerleşme Abstract In this study it has been aimed to analyze the landslide susceptibility of Esence Stream Basin. Esence Stream Basin is located in the northeast of Bingöl. Esence Stream collecting the waters of the basin is one of the important tributaries of Solhan Stream, and reaches the Murat River with this stream. The basin is surrounded by Mount Solhan (2034 m) to the southwest, Mount Halil (2186 m) to the west, and Şahin Hill (2674 m) to the northwest. While the west of the basin has a rugged structure due to being cut by East Anatolian Fault (EAF), volcanic plateaus cover a large area in the east. Tuff from the Upper Miocene-Pliocene and basalt and andesite from the Lower Pliocene have

2 288 Vedat AVCI been surfaced in large areas. Although the vegetation in the basin is sparse, the rainfall is much. In the east of the basin where lithology consists of andesite and tuff, landslides have occurred frequently. These landslides that develop slowly affect the settlements. In this study the landslide susceptibility analysis has been done for the basin by using lithology, slope, elevation, aspect, curvature, distances to the fault lines and highways, and vegetation parameters. In this analysis, the weight of evidence method has been used. In this method, the weights of subgroups have been determined using the number of pixels of parameter maps' subgroups and the number of pixels with and without landslides. Weight values have been assigned to the maps and overlaying these maps, landslide susceptibility map has been created. According to the results of analysis, in the basin, the rate of medium-susceptible areas is % 30, the rate of high-susceptible areas is % 21 and the rate of very high-susceptible areas is % 15. This shows that the landslide susceptibility in Esence Stream Basin is very high. According to the analysis, there are settlements in the high-susceptible areas. For this reason, necessary precautions must be taken for settlements in these areas not to be affected by landslides. Keywords: Bingöl, Esence Stream Basin, Landslide Susceptibility Analysis, Weight-of- Evidence Method, Settlement 1.Giriş Heyelanlar, önemli ekonomik ve ekolojik sonuçlara yol açan doğal afetlerden olup, her yıl milyarlarca dolar zarara ve binlerce insanın ölmesine ya da yaralanmasına neden olmaktadır. Doğal afete dönüşen heyelanların % 95 i gelişmekte olan ülkelerde görülmektedir. Heyelanlar nedeniyle bu ülkelerin Gayri Safi Milli Hasılalarında her yıl % 0.5 lik kayıp meydana gelmektedir (Chung, Fabbri ve Van Westen; 1995). Heyelanların vereceği zararı azaltabilmek için heyelan duyarlılık çalışmaları yapılmaktadır. Genellikle heyelan duyarlılık çalışmaları ile geçmişte meydana gelen heyelanlardan hareketle gelecekte heyelan olabilecek alanlar tespit edilebilmektedir. Bu amaçla heyelan duyarlılık haritaları yapılmaktadır. Bu haritalar yamaç hareketleri ve onları kontrol eden faktörlerle ilgili oldukça karmaşık bilgiye dayanmaktadır. Heyelan duyarlılık haritalarının güvenirliliği yeterli ve güvenilir veriye, çalışma ölçeğine ve analizler için uygun modelin ve metodolojinin seçilmesine bağlıdır (Baeza ve Corominas, 2001). Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algılama (UA) teknolojilerindeki gelişmeler heyelan duyarlılık analizlerinde büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Son yıllarda CBS ve UA kullanılarak yapılan heyelan duyarlılık çalışmalarında büyük artış vardır (Wang ve Sassa, 2005; Akıncı, Doğan, Kılıçoğlu ve Temiz; 2011; Doğan, Akıncı ve Kılıçoğlu; 2012; Özşahin, 2014, 2015; Avci ve Günek, 2014; Avci ve Günek, 2015; Avci, 2015). Bu çalışmada Bingöl ün kuzeydoğusunda yer alan Esence Deresi Havzası nda kanıt ağırlığı yöntemi ile heyelan duyarlılık analizinin yapılması amaçlanmıştır. Bu yöntem Bayes Olasılık teoremin log-linear formuna dayanmaktadır (Bonham-Carter, 2002). Kanıt ağırlığı yöntemi ile heyelan envanter haritalarından faydalanarak gelecekte meydana gelebilecek heyelan alanları tahmin edilebilmektedir. Geçmişte meydana gelen heyelanlarla duyarlılık grupları karşılaştırılarak modelin doğruluğu ve tahmin yeteneği değerlendirilebilir (Chen ve Lee, 2014). Bu yöntemde heyelan duyarlılık haritasının oluşturulmasında kullanılan parametreler alt gruplara ayrılmış ve her grubun heyelanlı ve heyelansız hücre sayıları Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ortamında bulunmuştur. Bu değerler kullanılarak parametre haritalarının alt gruplarının ağırlık değeri elde edilmiştir. Ağırlık değeri parametre haritalarının alt gruplarına atanmıştır. Bu haritalar toplanarak duyarlılık haritası oluşturulmuştur. 2. Çalışma Alanı ve Başlıca Coğrafi Özellikleri Esence Deresi Havzası, Bingöl ün kuzeydoğusunda yer almakta olup, 239 km 2 alan kaplamaktadır. Havza güneybatısından Solhan Dağı ile sınırlandırılmıştır (Şekil 1). Tonbul a (1990) göre, Solhan Dağı nda Solhan Volkanitleri ne ürün vermiş volkanizma için çıkış sağlayan aşınmış ve fazla belirtisi kalmamış kaldera bulunmaktadır. Havza batısında yer alan Halil Dağı volkanizma sonucu oluşmuştur. Dağlık kütlenin yamaçlarında Doğu Anadolu Fayı (DAF) tarafından kesildiği için fay diklikleri bulunmaktadır. Kuzeybatıda yer alan Şahin Tepesi de DAF tarafından kesilmiştir.

3 Kanıt Ağırlığı Yöntemi İle Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi 289 Şekil 1. Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) lokasyon haritası Havza batısında dağlık kütleler yer almasına karşın doğuda platolar geniş alan kaplamaktadır. Volkanik oluşumlu olan bu platolarda eğim değerleri düşüktür. Esence Deresi Havzası nda Üst Miyosen dönemine ait Kohkale Tepe Lavı Formasyonu ve Hisarbaba Dağı Lavı ürünleri, Üst Miyosen-Pliyosen dönemli Solhan Formasyonu ürünleri, Alt Pliyosen Hamurpet Lavı ürünleri, Orta Pliyosen Zırnak Formasyonu ürünleri ve Kuvaterner dönemli alüvyonlar yüzeylenmektedir (Tarhan, 1997). Havzada farklı dönemlere ait volkanik kayaçlar yüzeylenmektedir. Bu durum litolojik farklılıklara neden olarak heyelan oluşumunu kolaylaştırmaktadır. Havzanın doğusunda yüzeyde andezitler temelde ise tüfler bulunmaktadır. Andezitlerin ayrışması ile kalın bir örtü oluşmuş, sızan sular tüflerin su alarak kayganlaşmasına ve heyelan oluşumuna neden olmaktadır. Havzada en önemli tektonik yapı DAF tır. DAF, havzayı KD-GB doğrultusunda kesmiştir. Buna bağlı olarak batıda eğim değerleri daha fazladır. Esence Deresi Havzası nda yükselti m arasında değişmekte, ortalama değer 1930 m yi bulmaktadır. Havzanın kuzeyi ile güneyi arasında belirgin bir yükselti farkı bulunmaktadır. Havzada eğim 0-65 o arasında değişmekte, ortalama eğim o yi bulmaktadır. Havzanın doğusunda eğim değerleri batısına oranla düşüktür. Esence Deresi Havzası nda iklim özellikleri Solhan Meteoroloji İstasyonu nun verilerine göre değerlendirilmiştir. Bu verilere göre yıllık ortalama sıcaklık 10.3 o C, yağış miktarı 600 mm ve yağış fazlası ilkbahar dönemine denk gelmektedir (Şekil 2). Ancak bu değerler 1365 m de yer alan Solhan için geçerli olup, Esence Deresi Havzası nda yükselti ve cephe sistemlerine dönüklük nedeniyle yağış miktarı çok daha fazladır.

4 290 Vedat AVCI Şekil 2. Solhan da uzun yıllar aylık ortalama sıcaklık ve yağış grafiği ( , DMİ) Havzada meşelerden oluşan ormanlar ve step türleri bitki örtüsünü oluşturmaktadır. Orman tahribatının fazla olması bazı sahaların antropojen step görünümünü almasına neden olmuştur. Esence Deresi Havzası nda heyelanların toplam alanı 43 km 2 dir. Havzanın doğusunda eğim değerleri düşük olmasına karşın heyelanlar yaygındır. Bu durum litolojik koşulların uygun olmasına, yağış ve yeraltı su miktarının fazla olmasına bağlıdır. (Foto 1). Hazarşah köyünde 1982 yılında aşırı yağışlara bağlı olarak meydana gelen heyelanda çok sayıda ev zarar görmüştür. Yavaş gelişen bu heyelanın etkileri halen devam etmektedir. Foto 1. Esence Deresi Havzası nda yer alan Hazarşah köyü heyelanlardan etkilenmektedir.

5 Kanıt Ağırlığı Yöntemi İle Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi Materyal ve Yöntem Heyelan duyarlılık analizlerinde heyelana neden olan faktörlerin ve heyelan envanterinin doğru olarak belirlenmesi yapılacak analizlerinin sonucunu doğrudan etkilemektedir. Bu çalışmada literatür çalışmaları ve arazi gözlemleri ile heyelan oluşumu üzerinde etkili olan faktörler belirlenmiştir. Bu faktörler litoloji, eğim, yükselti, bakı, yamaç eğriselliği, fay hatlarına uzaklık, yola olan uzaklık ve bitki örtüsüdür. Arazi gözlemleri, Maden Tetkik Arama Enstitüsü Genel Müdürlüğü (MTA) Heyelan Envanter haritası Erzurum Paftası (1/ ölçekli) ve Google Earth görüntülerinden yararlanılarak güncel envanter haritası oluşturulmuştur (Şekil 3). Şekil 3. Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) heyelan envanter haritası (Duman vd., 2009 tarafından hazırlanan heyelan envanter haritası Erzurum Paftası ile arazi gözlemleri ve Google Earth görüntülerinden yararlanılarak çizilmiştir) 1/ ölçekli jeoloji haritaları Erzurum J 45, J 46 ve Muş K 45 paftalarından litoloji ve fay hatlarına uzaklık haritaları oluşturulmuştur. Çalışma alanına ait topoğrafya haritaları sayısallaştırılmış, bu haritalardan Sayısal Yükseklik Modeli (SYM) elde edilmiştir. SYM den eğim, yükselti basamakları, bakı ve yamaç eğriselliği haritaları oluşturulmuş ve analizler için yeniden sınıflandırılmıştır. Bu işlem için ArcGIS 10.1 Programı Spatial Analiz Modülü kullanılmıştır. Topoğrafya haritasında yollar sayısallaştırılmış ve yola uzaklık haritası elde edilmiştir. Havzada bitki örtüsü 4 Haziran 2013 tarihli Landsat 8 uydu görüntüsünden elde edilen NDVI ya göre değerlendirilmiştir. Land-

6 292 Vedat AVCI sat 8 uydu görüntüsünden NDVI şu formülle oluşturulmuştur. NDVI Band5 Band 4 Band5 Band 4 (1) Bu çalışmada kullanılan kanıt ağırlığı yöntemi istatistiksel yöntemlerden olup, ilk olarak maden araştırmalarında kullanılmıştır (Bonham-Carter, Agterberg ve Wright; 1988). Van Westen, Rengers ve Soeters (2013) tarafından bu metot heyelan duyarlılık çalışmalarında kullanılmıştır. Bu metotla yapılmış çok sayıda çalışma bulunmaktadır (Bonham-Carter, 2002; Regmi, Giardino ve Vitek; 2010; Doğan vd., 2012; Özdemir ve Altural, 2013; Chen ve Li, 2014). Kanıt ağırlığı yöntemi (weights of evidence) Bayes olasılık teoreminin log-linear biçimine dayanmaktadır (Bonham-Carter, 2002). Bu teorem, bir olayın gerçekleşme olasılığı ile ilgili öncül olasılık beklentilerinin, olayın gerçekleşmesi durumunda elde edilen yeni bilgilerle güncelleştirilerek, soncul olasılıkların bulunmasını sağlayan bir olasılık teoremidir. Buna göre, bir bölgede heyelan riskinin tahmin edilmesi istendiğinde, bazı olası durumların belirlenmesi gerekir. Bunun için, seçilen alanda heyelan olayıyla ilgili şu durumların var olabileceği açıktır. Seçilen alan gerçekten heyelan alanı olabilir ve bu alanla ilgili iki tahmin yapılabilir. Gelecekte burada tekrar heyelan olacağı ya da olmayacağı söylenebilir. Seçilen alan, gerçekte heyelan alanı olmayabilir ve bu alan için de gelecekle ilgili iki tahmin söz konusudur (Doğan vd., 2012). Bu durum olasılık önermeleri olarak şu şekilde ifade edilir. Seçilen alanın, geçmişte heyelan alanı olması durumunda, gelecekte de heyelan olma olasılığı P(A H) nedir? Seçilen alanın geçmişte heyelan alanı olmaması durumunda, gelecekte heyelan olma olasılığı P(A (noth) nedir? Seçilen alanın geçmişte heyelan alanı olması durumunda, gelecekte heyelan olmama olasılığı P(notA H) ve benzer şekilde P(notA noth) olasılıklarının sonuç kararda etkili olması gerektiği açıktır. Bu olasılıkları, olasılık aksiyomlarına uygun olarak birlikte değerlendirerek soncul olasılık değerleri Bayes Teoremi ile hesaplanabilmektedir. Seçilen alanın gelecekte heyelanla karşılaşacağını öngören tahminler pozitif bir ağırlıkla, tersi ise negatif bir ağırlıkla ifade edilir. Bu yaklaşıma weights of evidence (WoE) model adı verilir (Doğan vd., 2012). WoE modeli (Kanıt ağırlığı), Van Westen vd., (2003) ile Regmi vd., (2010) tarafından matematiksel olarak ifade edilmiştir. Bu çalışmada, heyelanı etkileyen faktörlerin alt kategorilerinin ağırlıkları aşağıdaki formüller (Regmi vd., 2010; Özdemir ve Altural, 2013) kullanılarak belirlenmiştir. W W A1 ln A1 A2 A3 A3 A4 A2 ln A1 A2 A4 A3 A4 C W W (4) (2) (3)

7 Kanıt Ağırlığı Yöntemi İle Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi 293 Formülde A1 seçilen bir alt kategorideki heyelanlı hücre sayısını, A2 seçilen kategori dışındaki toplam heyelanlı hücre sayısını, A3 seçilen kategorideki heyelansız hücre sayısını ve A4 seçilen kategori dışındaki toplam heyelansız hücre sayısını ifade etmektedir. A1+A2 toplam heyelanlı hücre sayısını, A3+A4 ise çalışma alanındaki toplam heyelansız hücre sayısını ifade etmektedir (Regmi vd., 2010). W+ ve W- ağırlıkları arasındaki fark ağırlıklar kontrası (C) olarak adlandırılır ve heyelan olayı ile tahmin değişkeni arasındaki nihai konumsal ilişkiyi gösterir. Sıfıra eşit bir kontrast değeri heyelana neden olan faktörün alt kategorisinin analiz için önemli olmadığını gösterir. Pozitif kontrast pozitif bir konumsal ilişkiyi, negatif kontrast ise tersini ifade etmektedir (Regmi vd., 2010; Piacentini, Troiani, Soldati, Notarnicola, Savelli, Schneiderbauer ve Strada; 2012; Özdemir ve Altural, 2013). Bu çalışmada parametre haritalar ile raster formata dönüştürülen heyelan envanter haritası çakıştırılarak parametre haritaların alt gruplarının piksel sayısı, heyelanlı ve heyelansız piksel sayısı bulunmuştur. Bu veriler ile Microsoft Excel Programı kullanılarak parametrelerin ağırlık değerleri elde edilmiştir (Tablo 1). Ağırlık değeri parametre haritalarının öznitelik tablosuna (Attribute Table) işlenmiş, ArcGIS Spatial Analiz-Reclassify-Lookup toolu ile bu haritalar yeniden sınıflandırılmış, yeniden sınıflandırılan bu haritalar toplanarak heyelan duyarlılık haritası oluşturulmuştur. Bu işlemle elde edilen sonuç haritası çok düşük, düşük, orta, yüksek ve çok yüksek duyarlı olarak sınıflandırılmıştır. Litoloji (Simge açıklamaları için Şekil 4 e bakınız) Eğim (Derece) Yükselti Tablo 1. Heyelan Duyarlılık Analizinde Kullanılan Parametreler ve Ağırlık Değerleri A1 A2 A3 A4 W+ W- C Mivsh Mivsk Qal Mivs Plh Mivz >

8 294 Vedat AVCI Basasamak makları (m) > Bakı Düz Kuzey Doğu Güney Batı Yamaç Eğriselliği İçbükey Düz Dışbükey Fay Hatlarına Uzaklık (m) > Yola Uzaklık (m) > NDVI (Bitki Örtüsü)

9 Kanıt Ağırlığı Yöntemi İle Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi > Esence Deresi Havzası nda Heyelanların Meydana Gelmesinde Etkili Olan Faktörler Bu bölümde havzada heyelan oluşumu üzerinde etkili olan litoloji, eğim, yükselti, bakı, yamaç eğriselliği (curvature), fay hatlarına uzaklık, yola uzaklık ve bitki örtüsü (NDVI) değerlendirilmiştir Litolojinin Heyelan Oluşumu Üzerindeki Etkisi Litoloji, heyelan oluşumu üzerinde önemli bir etkiye sahiptir ve heyelan duyarlılık çalışmalarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Çünkü farklı litolojik birimler jeomorfolojik süreçlerde örneğin heyelanlar üzerinde farklı duyarlılık göstermektedir. Jeomorfolojik süreçler litolojiye ve onu oluşturan malzemenin ayrışma özelliğine bağlıdır (Pachauri, Gupta ve Chander; 1998; Dai, Lee, Li ve Xu; 2001; Çevik ve Topal, 2003; Akıncı vd., 2011). Havza güneyinde Üst Miyosen dönemli Kohkale Tepe Lavı ürünü olan bazalt ve andezitler yüzeylenmektedir. Bu litoloji üzerinde derin vadiler oluşmuştur. Havzanın batısında litoloji Üst Miyosen-Pliyosen dönemine ait aglomera ve tüflerden oluşmaktadır. Orta Pliyosen dönemine ait aglomera ve tüfler, Alt Pliyosen yaşlı bazalt ve andezitler doğuda yüzeylenmiştir. Esense Deresi Havzası nda Kuvaterner yaşlı alüvyonlar kuzeyde akarsu vadilerinde yüzeylenmektedir (Tarhan, 1997) (Şekil 4). Havzada heyelanların % si Solhan Formasyonu nu oluşturan tüfler ile % i Hamurpet Formasyonu nu oluşturan andezitler üzerinde meydana gelmiştir. Heyelanlar tüf ve andezitler üzerinde yoğun olarak görülmektedir. Bu durumun nedeni andezitlerin iklim koşulları etkisiyle ayrışması sonucunda kalın bir yamaç örtüsünün oluşmasıdır. Bu durum sızmayı artırarak heyelan oluşumunu kolaylaştırmaktadır.

10 296 Vedat AVCI Şekil 4. Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) jeoloji haritası (MTA Erzurum J 45, J 46 ve Muş K 45 Paftalarından yararlanılarak çizilmiştir) 4.2. Eğimin Heyelan Oluşumu Üzerindeki Etkisi Eğim, heyelan duyarlılık çalışmalarında sıklıkla kullanılmaktadır. Çünkü heyelanın meydana gelmesi doğrudan yamacın eğim derecesi ile ilgilidir (Anbalagan, 1992; Pachauri vd., 1998; Saha, Gupta ve Arora; 2002). Heyelanlar çoğunlukla belli eğim değerlerine sahip yamaçlarda meydana gelmektedir (Dai vd., 2001; Gokçeoğlu ve Aksoy, 1996; Lee ve Min, 2001; Çevik ve Topal, 2003; Özşahin, 2015). Bu nedenle eğim bu çalışmada bir parametre olarak kullanılmıştır. Eğim haritası SYM den oluşturulmuş ve altı sınıfa ayrılmıştır: 0-5, 5-15, 15-25, 25-35, ve 45>. Esence Deresi Havzası nda eğim değerleri 0 ile 68 o arasında değişmekte ortalama değer 9.17 o yi bulmaktadır (Şekil 5). Havza doğusu ile batısı arasında eğim değerleri açısından belirgin farklılık bulunmaktadır. Batıda eğim değerleri daha yüksektir.

11 Kanıt Ağırlığı Yöntemi İle Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi 297 Şekil 5. Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) eğim haritası Heyelanların eğim grubuna göre dağılımına bakıldığında % sinin 5-15 o, % nin o eğim grubunda meydana geldiği görülmektedir eğim grubunda heyelanların daha yaygın olması litolojik koşulların elverişli olmasına, yağış ve yer altı su miktarının fazla olmasına bağlıdır (Şekil 6).

12 298 Vedat AVCI Şekil 6. Havzada eğimin düşük olduğu alanlarda meydana gelen heyelanlar yerleşmeleri etkilemektedir (Google Earth erişim tarihi 08/02/2016). 4.3.Yükseltinin Heyelan Oluşumu Üzerindeki Etkisi Araştırmacılar çok yüksek kotlardaki birimlerin, kayaç türü malzemelerden oluştuğunu ve daha alt kotlardaki malzemelere göre daha yüksek dayanıma sahip olduklarından, heyelanlara karşı daha az duyarlı olduklarını belirtmişlerdir (Caniani, Pascale, Sdao ve Sole; 2008). Orta yükseklikteki kotlarda, yüksek kotlardan gelen malzeme nedeniyle oluşacak toprak örtüsünü bu kesimlerin heyelana karşı daha duyarlı olacağını belirtmişlerdir (Gorsevski ve Jankowski, 2008). Çok düşük kotlarda ise yamaç eğiminin az ve kalın örtü malzemesi bulunması nedeniyle, heyelana karşı daha az duyarlı olarak değerlendirmişlerdir. Havzada SYM den üretilen haritaya göre m yükselti basamağı % 14.18, m % 17.65, m % 18.80, m % 13.10, m % 19.14, m % alan kaplamaktadır (Şekil 7). Heyelanların % 13.2 si m yükselti basamağında, % si m, % sı m, % i m yükselti basamağında görülmüştür.

13 Kanıt Ağırlığı Yöntemi İle Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi 299 Şekil 7. Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) yükselti basamakları haritası 4.4. Bakının Heyelan Oluşumu Üzerindeki Etkisi Bakı, sıcaklık, nemlilik, rüzgar ve yağış gibi iklim elemanlarını kontrol ederek heyelan oluşumu üzerinde etkili olmaktadır (Dai vd., 2001; Çevik ve Topal, 2003; Gökçeoğlu ve Aksoy, 1996). Esence Deresi Havzası nda heyelanlar ile bakı arasındaki ilişkiyi değerlendirmek için SYM den bakı haritası oluşturulmuş ve 5 ana sınıfa (Düz, kuzey, doğu, güney ve batı) ayrılmıştır (Şekil 8). Havzada güney yönlü yamaçların kapladığı alan fazladır. Bakı grupları ile heyelanların dağılımı karşılaştırıldığında heyelanların belirli yönelime sahip yamaçlarda yoğunlaştığı görülmektedir.

14 300 Vedat AVCI Şekil 8. Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) bakı haritası Heyelanların % si güney yönlü yamaçlarda % 6.97 si kuzey yönlü yamaçlarda % 9.19 si doğu yönlü yamaçlarda, % 8.17 si batı yönlü yamaçlarda görülmüştür. Heyelanların güney yönlü yamaçlarda yoğun olarak görüldüğü dikkat çekmektedir. Heyelanlar -diğer koşulların da elverişli olması halinde- hakim hava kütlelerine dönük olan yamaçlarda daha yaygın olarak görülmektedir. Çünkü bu yamaçlar bol yağış almaktadır. Esence Deresi Havzası nda da güneye dönük yamaçlar cephe sistemlerinin etkisiyle bol yağış almaktadır. Bu yağışlar kış mevsiminde kar şeklinde düşmektedir. İlkbahar mevsiminde kar erimelerinin ve yağış miktarının artması heyelanların oluşumunu kolaylaştırmaktadır (Foto 2).

15 Kanıt Ağırlığı Yöntemi İle Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi 301 Foto 2. Esence Deresi Havzası nda güney yönlü yamaçlarda heyelanlar yaygın olarak görülmektedir Yamaç Eğriselliğinin Heyelan Oluşumu Üzerindeki Etkisi Yamaç eğriselliği, heyelanların tanımlanmasında önemli bilgiler vermektedir. Çünkü, dönel kayma tipi heyelanlarda kopma yüzeyleri iç bükey bir karakter gösterirken, materyalin biriktiği topuk kısmı ise dışbükey bir profil göstermektedir (Ermini, Catanı ve Casaglı; 2005). Bu nedenle bu parametre heyelan duyarlılık çalışmalarında heyelanları kontrol eden faktörlerden biri olarak kullanılmaktadır (Pourghasemi, Pradhan ve Gökçeoğlu; 2012; Nefeslioğlu, Duman ve Durmaz; 2008). Esence Deresi Havzası için yamaç eğriselliği haritası SYM den oluşturulmuş olup, içbükey, düz ve dışbükey olarak sınıflandırılmıştır. Havzada eğrisellik değerleri ile arasında değişmektedir. Yamaç eğriselliğinde pozitif değerler dışbükey yamaçları, negatif değerler içbükey yamaçları 0 a yakın değerler geçiş alanlarını (düz) göstermektedir. Esence Deresi Havzası nda dışbükey yamaçların oranı daha fazladır (Şekil 9).

16 302 Vedat AVCI Şekil 9. Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) yamaç eğriselliği haritası Heyelanların eğrisellik gruplarına dağılımı değerlendirildiğinde % ü içbükey, % i dışbükey yamaçlarda meydana gelmiştir. Esence Deresi Havzası nda yamaç eğriselliği değerinin -0.1 ile 0.1 arasında değiştiği alanlarda (düz) heyelanların % ü görülmüştür. Havzada eğimin düşük olduğu sahalarda da heyelanlar görülmektedir. 4.6.Fay Hatlarına Uzaklığın Heyelan Oluşumu Üzerindeki Etkisi Genellikle fay hatlarından uzaklaştıkça heyelanlar azalmaktadır (Chen ve Lee, 2014). Esence Deresi Havzası nda fay hatları ile heyelanlar arasındaki ilişkiyi değerlendirmek için 500 m lik aralıklarla fay hatlarına uzaklık haritası oluşturulmuştur (Şekil 10). Heyelanların % ü fay hatlarına 3000 m den fazla uzaklıktaki alanlarda görülmüştür.

17 Kanıt Ağırlığı Yöntemi İle Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi 303 Şekil 10. Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) fay hatlarına uzaklık haritası 4.7. Yola Uzaklığın Heyelan Oluşumu Üzerindeki Etkisi Yol parametresi, topoğrafik haritalardan oluşturulan çizgi özellikli veridir. Yollar, bütün türleriyle, yapım aşamasında yamaç dengesinin bozulmasına neden olurlar. Bundan dolayı bazen heyelan görülmeyen alanlarda bile heyelanların başlamasına neden olabilirler. Bundan dolayı heyelan duyarlılık analizine dahil edilirler (Larsen ve Parks, 1997). İncelenen alanda yola uzaklık için 100 m aralıklarla 11 sınıf oluşturulmuştur (Şekil 11). Heyelanların % ü yola 1000 m den uzak olan alanlarda görülmüştür. Zira inceleme alanında ulaşım hatlarına 1000 m den uzak olan alanların oranı % dır.

18 304 Vedat AVCI Şekil 11. Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) yola uzaklık haritası 4.8.Bitki Örtüsünün Heyelan Oluşumu Üzerindeki Etkisi Bitki örtüsü toprağın direncini artırarak heyelanların kontrol edilmesinde önemli rol oynar (Althuwaynee, Pradhan ve Lee; 2012). Çalışma alanına ait Landsat 8 uydu görüntüsünden elde edilen NDVI ya göre bitki örtüsü yoğunluğu değerlendirilmiştir. Çünkü vejetasyon indisleri heyelan duyarlılık çalışmalarında heyelanı etkileyen bir faktör olarak kullanılmaktadır (Althuwaynee vd., 2012). Esence Deresi Havzası nda NDVI değerleri arasında değişmektedir (Şekil 12). NDVI değerlerinin 1 ye yakın olduğu alanlar bitki kapalılığı fazla olan sahaları, 0 ın altında olduğu sahalar bitki örtüsünden yoksun alanları göstermektedir. NDVI değerleri batıda yüksek, doğuda düşük çıkmıştır.

19 Kanıt Ağırlığı Yöntemi İle Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi 305 Şekil 12. Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) NDVI haritası Heyelanların NDVI gruplarına dağılımı değerlendirildiğinde; % sı arasında meydana gelmiştir arasında heyelanların % ü meydana gelmiştir. Havza batısında bitki örtüsü daha yoğun olduğundan heyelanlar daha az görülmektedir. Havza genelinde keçi besiciliğinin yaygın olması ve yakacak odun kesimi nedeniyle bitki örtüsü tahrip edilmektedir. Buna bağlı olarak bazı sahalarda orman alanları antropojen step görünümündedir (Foto 3). Foto 3. Esence Deresi Havzası nda batıda (a) bitki örtüsü doğuya (b) göre daha yoğundur.

20 306 Vedat AVCI 5. Sonuç ve Öneriler Bu çalışmada Esence Deresi Havzası için heyelan duyarlılık analizleri yapılmıştır. Analizlerde duyarlılık çalışmalarında kullanılan ve heyelanların oluşmasında etkili olan litoloji, eğim, yükselti, bakı, yamaç eğriselliği, fay hatlarına uzaklık, yola uzaklık ve bitki örtüsü (NDVI) parametreleri kullanılmıştır. Kanıt ağırlığı yöntemi kullanılarak yapılan duyarlılık analizi sonuçlarına göre havzada duyarlılığın orta olduğu alanların oranı % 30, yüksek olduğu alanların oranı % 21 ve çok yüksek olduğu alanların oranı % 15 dir. Bu durum Esence Deresi Havzası nda heyelan duyarlılığının yüksek olduğunu göstermektedir (Şekil 13). Şekil 13. Esence Deresi Havzası nda (Bingöl) heyelan duyarlılığının oransal dağılışı Havzada yavaş gelişen toprak kaymaları şeklinde heyelanlar görülmektedir. Geçmişte yerleşmeye zarar veren heyelanların etkileri günümüzde de devam etmektedir. Heyelan duyarlılığı açısından değerlendirildiğinde havzanın batısı ile doğusu arasında belirgin fark bulunmaktadır. Havzanın doğusunda heyelan duyarlılığı çok yüksektir. Bu durumu ortaya çıkaran litoloji ve bakıdır. Havzanın doğusunda litoloji yüzeyde andezitlerden temelde tüflerden oluşmaktadır. Andezitlerin ayrışması kalın bir örtünün oluşmasını sağlamakta ve bu durum heyelan oluşumunu kolaylaştırmaktadır. Havza batısında litolojinin tüflerden oluştuğu alanlarda heyelan duyarlılığı düşük çıkmıştır. Bu durum batıda bitki örtüsünün nispeten yoğun olmasına bağlıdır (Şekil 14).

21 Kanıt Ağırlığı Yöntemi İle Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi 307 Şekil 14. Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) heyelan duyarlılık haritası Havzanın doğusunda güneye bakan yamaçların fazla alan kaplaması yağış miktarının artmasını sağlamıştır. Çünkü bu yamaçlar yağış taşıyan hava kütlelerine dönüktür. Yağış miktarının fazla olması yer altı su miktarını da artırmaktadır. Buna bağlı olarak heyelan duyarlılığının bu yamaçlarda yüksektir. Duyarlılık analiziyle ortaya konan gelecekte heyelanların meydana gelebileceği alanların doğrulaması mümkün değildir (Guzzetti, Carrara, Cardinali ve Reichenbach; 1999; Chung ve Fabri, 2005). Fakat, heyelan duyarlılık analizi sonuçlarının güvenirliğini ölçmek amacıyla bazı görüşler öne sürülmüştür (Yin ve Yan, 1988; Carrara ve Guzzeti., 1995; Irigaray, Chacon ve Fernandez; 1996; Zezere, 2002). Esence Deresi Havzası için üretilen heyelan duyarlılık sınıflarının doğrulamasında duyarlılık analizinde kullanılan heyelan verileri referans alınmıştır (Zezere vd., 2004). Mevcut heyelanlar ile duyarlılık haritası çakıştırılmıştır. Heyelanların % 43 ünün çok yüksek duyarlı, % 33 ünün yüksek duyarlı, % 15 inin orta duyarlı, % 8 inin düşük duyarlı sınıfta yer aldığı görülmüştür. Havzada yer alan yerleşmelerden Hazarşah, Yiğitharmanı ve Düzağaç yüksek ve çok yüksek duyarlı sınıfta yer almaktadır. Bu yerleşmelerin heyelandan etkilenmemesi için gerekli önlemler alınmalıdır. Havzada heyelanlı sahalarda meskenler inşa edilmektedir. Şiddetli yağışlar sonucunda heyelanların görülme olasılığı yüksektir. Bu nedenle duyarlılığın yüksek olduğu havzanın doğusunda heyelanlı sahalarda üzerinde yapıların inşasına izin verilmemelidir. KAYNAKÇA Akıncı, H., Doğan, S., Kılıçoğlu, C., Temiz, M. S. (2011). Production of landslide susceptibility map of Samsun (Turkey) City Center by using frequency ratio method., International Journal of the Physical Sciences Vol. 6(5), pp Althuwaynee, O. F., Pradhan, B., Lee, S. (2012).

22 308 Vedat AVCI Application of an evidential belief function model in landslide susceptibility mapping., Computers & Geosciences 44: Anbalagan, R (1992). Landslide hazard evaluation and zonation mapping in mountainous terrain. Eng. Geol., 32, Avci, V. ve Günek, H. (2014). Göynük Vadisi nde (Bingöl) Heyelan Duyarlılığının Coğrafi Bilgi Sistemleri ile Analizi., Turkish Studies Volume 9/8, p Avci, V. ve Günek, H. (2015). Karlıova Havzası ve çevresinin (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Haritasının Oluşturulması., Turkish Studies, Volume 10/2, p Avci, V. (2015). Bingöl Çayı Havzası nın (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C:25, s:2. syf Baeza, C. ve Corominas, J. (2001). Assessment of shallow landslide susceptibility by means of multivariate statistical techniques. Earth Surface Processes and Landforms, vol. 26, no. 12, pp Bonham-Carter, G. F., Agterberg, F. P., Wright, D. F. (1988). Weights of evidence modelling: a new approach tomapping mineral potential., Statistical Applications in Earth Sciences 89(9): Bonham-Carter, G. F. (2002). Geographic information systems for geoscientists: modelling with GIS.. In: Merriam, DF (ed). Computer Methods in the Geosciences, 13, Pergamon/Elsevier, New York, pp Caniani, D., Pascale, S., Sdao, F., Sole, A. (2008). Neural networks and landslide susceptibility: a case study of the urban area of Potenza., Natural Hazards, 45, Carrara, A. ve Guzzettı, F. (1995). Geographical Information Systems in Assessing Natural Hazards, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht The Netherland, 353 pp. Chen, W. ve Li, W. (2014). Application of Weights-of-Evidence Model in Landslide Susceptibility Mapping at Baozhong Region in Baoji, China., EDJE Vol.19, pp Chung, C. F., Fabbri, A. G., Van Westen, C. J. (1995). Multivariate regression analysis for landslide hazard zonation., In: Carrera A, Guzzetti F (eds) Geographical information systems in assessing natural hazards, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, pp Chung, C. F. ve Fabrı, A. (2005). Systematic Procedures of Landslide Hazard Mapping for Risk Assessment Using Spatial Prediction Models, edited by Glade, T., Anderson, M. G., and Crozier, M. J., Landslide Hazard and Risk, John Wiley & Sons Ltd., London. Çevik, E. ve Topal, T. (2003). GIS-Based Landslide Susceptibility Mapping for a Problematic Segment of the Natural Gas Pipeline, Hendek (Turkey)., Environ. Geol., 44(8): Dai F.C., Lee, C. F., Li, J., Xu, Z. W. (2001). Assessment of landslide susceptibility on the natural terrain of Lantau Island, Hong Kong., Environ. Geol. 40(3): Doğan, S., Akıncı, H., Kılıçoğlu, C. (2012). Bayes Olasılık Teoremi Kullanılarak Samsun İl Merkezinin Heyelan Duyarlılık Haritasının Üretilmesi., 65. Türkiye Jeoloji Kurultayı, 2-6 Nisan, Ankara. Duman, T. Y., Olgun, Ş., Çan, T., Nefeslioğlu, H. A., Hamzaçebi, S., Elmacı, H., Durmaz, S., Çörekçioğlu, Ş. (2009). 1/ Ölçekli Türkiye Heyelan Envanteri Haritası Erzurum Paftası, Maden Tetkik Arama Enstitüsü Genel Müdürlüğü, Ankara. Ermını, L., Catanı, F., Casaglı, N. (2005). Arficial Neural Networks Applied to Lansdslide Susceptibility Assessment., Geomorphology 66, p Fell, R., Corominas, J., Bonnard, C., Cascini, L., Leroi, E., Savage, W. Z. (2008). Guidelines for landslide susceptibility, hazard and risk zoning for land use planning. Engineering Geology, vol. 102, no. 3-4, pp Foumelis, M., Lekkas, E., Parcharidis, I. (2004). Landslide susceptibility mapping by GIS-based qualitative weighting procedure in Corinth area. Bulletin of the Geological Society of Greece XXXVI, Gökçeoğlu, C. ve Aksoy, H. (1996). Landslide

23 Kanıt Ağırlığı Yöntemi İle Esence Deresi Havzası nın (Bingöl) Heyelan Duyarlılık Analizi 309 susceptibility mapping of the slopes in the residual soils of the Mengen region (Turkey) by deterministic stability analyses and image processing techniques., Eng. Geol., 44(1-4): Gorsevski, P.V., Gessler, P., Foltz, R. B. (2000). Spatial Prediction of Landslide Hazard Using Logistic Regression and GIS., 4th International Conference on Integrating GIS and Environmental Modelling, Alberta, Canada, 9 pp. Guzzetti F., Carrara, A., Cardinali, M., Reichenbach, P. (1999). Landslide hazard evaluation: an aid to a sustainable development., Geomorphology, 31, Larsen, M. C. ve Parks, J. E. (1997). How Wide is a Road? The Association of Roads and Mass Movements in a Forested Mountane Enviroment., Earth Surface Processes and Landforms, 22, p Lee, S. ve Min, K. (2001). Statistical analyses of landslide susceptibility at Yongin, Korea.. Environ. Geol., 40(9): Nefeslioğlu H. A., Duman, T. Y., Durmaz, S. (2008). Landslide susceptibility mapping for a part of tectonic Kelkit Valley (Eastern Black Sea region of turkey). Geomorphology, vol. 94, no. 3-4, pp Irıgaray, C., Chacon, J., Fernandez, T. (1996). Methodology for the Analysis of Landslide Determinant Factors by Means of a GIS: Application to the Colmenar Area (Malaga, Spain)., edited by Chac on, J., Irigaray, C., and Fern andez, T., Landslides, Balkema, Rotterdam, Özdemir, A. ve Altural, T. (2013). A Comparative Study of Frequency Ratio, Weights of Evidence and Logistic Regression Methods For Landslide Susceptibility Mapping: Sultan Mountains, SW Turkey., Journal of Asian Earth Sciences, 64, Özşahin, E. (2014). Coğrafi Bilgi Sistemleri (cbs) ve Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) Kullanılarak Antakya (Hatay) Şehri nde Kütle Hareketleri Duyarlılığının Değerlendirmesi., Ege Coğrafya Dergisi, 23/2, 19-35, İzmir. Özşahin, E. (2015). Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) Kullanılarak Tekirdağ Şehrinin Heyelan Duyarlılık Analizi.. Avrasya Bilimler Akademisi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, Pachauri, A. K., Gupta, P. V., Chander, R. (1998). Landslide zoning in a part of the Garhwal Himalayas., Environ. Geol., 36(3-4): Park, S., Choi, C., Kim, B., Kim, J. (2013). Landslide susceptibility mapping using frequency ratio, analytic hierarchy process, logistic regression, and artificial neural network methods at the Inje area, Korea. Environmental Earth Science, vol. 68, no. 5, pp Piacentini, D., Troiani, F., Soldati, M., Notarnicola, C., Savelli, D., Schneiderbauer, S., Strada, C. (2012). Statistica analysis for assessing shallow-landslide susceptibility in South Tyrol (south-eastern Alps, Italy)., Geomorphology : Pourghasemi, H. R., Pradhan, B., Gökçeoğlu, C. (2012). Application of fuzzy logic and analytical hierarchy process (AHP) to landslide susceptibility mapping at Haraz watershed, Iran. Natural Hazards, vol. 63, no. 2, pp Regmi, N. R., Giardino, J. R., Vitek, J. D. (2010). Modeling susceptibility to landslides using the weight of evidence approach: Western Colorado, USA., Geomorphology 115: Saha, A. K., Gupta, R. P., Arora, M. K. (2002). GIS-based Landslide Hazard Zonation in the Bhagirathi (Ganga) Valley, Himalayas., Int. J. Remote Sensing, 23(2): Tarhan, N. (1997). 1/ Ölçekli Açınsama Nitelikli Türkiye Jeoloji Haritaları Erzurum J45 ve J 46 Paftaları. Maden Tetkik Arama Enstitüsü Genel Müdürlüğü Jeoloji Etüdleri Dairesi, Ankara. Tonbul, S. (1990). Bingöl Ovası ve Çevresinin Jeomorfolojisi ve Gelişimi, Coğrafya

24 310 Vedat AVCI Araştırmaları Dergisi, 2(2), Wang, H. B. ve Sassa, K. (2005) Comparative evaluation of landslide susceptibility in Minamata area, Japan. Environmental Geology, vol. 47, no. 7, pp Van Westen C. J., Rengers, N., Soeters, R. (2003). Use of geomorphological information in indirect landslide assessment., Natural Hazards 30: Yın, K. L. ve Yan, T. Z. (1988). Statictical Predcition Model for Slope Instability of Metamorphosed Rocks., In: Bonnard C. 8Ed.), Proc. 5th Int. Sym. On Landslides, Lausanne, Balkema, Rotterdam, pp Zezere, J. L. (2002). Landslide Susceptiblity Assessment Considering Landslide Typology, A Case Study in The Area North of Lisbon (Protugal)., Naturla Hazards and Earth System Science, European Geophysical Society, 2, Zezere, J. L., Reıs, E., Gercıa, R., Olıveıra, S., Rodrıgues, M. L., Vıeıra, G., Ferrıre, A. B. (2004). Integration of Spatial and Temporal Data for Definition of Different Landslide Hazard Scenarios in The Area North of Lisbon (Protugal)., Natural Hazard and Earth System Science 4, p