2. Bölüm: Biyoçeşitlilik

Transkript

1 5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri 2. Bölüm: Biyoçeşitlilik Ekosistemimizin devamlılığını nasıl sağlarız? Çevremizdeki bitki ve hayvanların önemi nedir? Bitki ve hayvanlardan bazıları yok olursa yaşantımız bundan nasıl etkilenir? Ülkemizde ve Dünya'da nesli tükenen ya da tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan bitki ve hayvanlardan bildikleriniz var mı? Neler Öğreneceğiz? Biyoçeşitliliğin doğal yaşam için önemini, Biyoçeşitliliği tehdit eden faktörleri, Ülkemizde ve Dünya'da nesli tükenen ya da tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan bitki ve hayvanları öğreneceğiz. Konu/Kavramlar Yerel ve küresel çevre sorunları Nesli tükenen canlılar Nesli tehlike altındaki türler Türlerin korunması 220 Fen Bilimleri 7 Bilinçsiz avranma

2 Biyoçeşitlilik Mercan Resifleri Ölüyor Mercanlar bitki gibi görünmelerine rağmen denizlerde yaşayan omurgasız bir hayvan türüdür. Kalkerlerden oluşmuş sağlam bir zemin üzerinde yaşamlarını sürdürürler. Akdeniz, Kızıldeniz ve koloniler hâlinde Büyük Okyanus gibi açık denizlerde yaşarlar (Resim 5.7). Resim 5.7 Kızıldeniz'deki mercan resifleri ve balıkları Küresel ısınma, Dünya nın ortalama sıcaklığının artmasının yanı sıra okyanusların da sıcaklığının artmasına neden olmaktadır. Okyanuslardaki sıcaklık artışı başta mercan resifleri ve burada yaşayan deniz canlıları üzerinde olumsuz bir etki yaratmaktadır. Sıcaklık artışı mercan resiflerinin kendilerini yenilemelerini engellemekte ve yeni resiflerin oluşumunu azaltmaktadır. Fotosentezle besin ve oksijen üreten mercanlar hem deniz canlıları hem de karadaki diğer canlılar için çok önemlidir. Eğer mercan resifleri yok olursa burada yaşayan deniz canlıları barınak ve beslenme kaynağından mahrum kalır. Mercanlar bir dış etki olmadığı sürece büyürler. Ancak suyun sıcaklığının artması gibi değişimler mercanları öldürür. Bilim insanları, mercan resiflerinin ölmesi durumunda balık çeşitliliğinde yaklaşık %50 oranında azalma beklemektedirler. Balık türü ve sayısındaki azalma, onlarla beslenen diğer deniz ve kara canlılarının da azalması anlamına gelmektedir. Dolayısıyla mercanların ölmesi deniz ve kara canlılarının hayatını doğrudan olumsuz etkilemektedir. Mercan resifleri ile diğer canlılar arasında nasıl bir ilişki vardır? Mercan resiflerinin ölmesi sonrasında neden o bölgedeki yaşam değişmektedir? Hem denizdeki hem karadaki canlıların hangi ihtiyaçları karşılanmadığı için yaşamları olumsuz etkilenmektedir? 2.1. Biyoçeşitlilik Nedir? Dünya üzerindeki canlıların yaşayabilmesi temiz hava, temiz su ve temiz besin sayesinde olabilir. Tahrip edilmemiş ve kirletilmemiş doğal kaynaklardan temel ihtiyacımız olan temiz su ve havayı alabiliriz. Besin ihtiyacımızın büyük bir kısmını tarım ile karşılarken bir kısmını da denizlerden sağlarız. Yurdumuzun Karadeniz bölgesi için deniz ürünleri her zaman önemli bir besin kaynağı olmuş ve balıklar yöre insanının sofrasında her zaman yer bulmuştur. Uzun yıllar boyunca mersin balığı, kefal, uskumru ve hamsi gibi pek çok tür bu bölgede yoğun olarak tüketilmiş ve fazlası yurdun diğer bölgelerine gönderilmiştir (Resim 5.8, 5.9 ve 5.10). Ancak bilinçsiz tarım ve avcılık, Bilgi Köşesi Resif; mercan adı verilen sıcak denizlerde yaşayan canlıların iskeletleri, kaya ve kumun birikmesi sonucunda meydana gelen su altı yapılarıdır. Resim 5.8 Mersin balığı Resim 5.9 Kefal balığı Resim 5.10 Hamsi balığı 221

3 5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri Resim 5.11 Bilinçsiz avlanma balık türlerinin azalmasına neden olur. deniz taşımacılığı ve turizm ile ilgili faaliyetler bazı balık türlerinin azalmasına, bazılarının da yok olmasına neden olmuştur (Resim 5.11). Karadeniz in kuzey bölümünde görülen olumsuz etkilerin devam etmesi sonucunda denizdeki biyoçeşitliliğin daha çok etkileneceği ve balık üretiminin çok düşeceği öngörülmektedir. Peki, biyoçeşitlilik nedir? Biyoçeşitlilik ekosistemi nasıl etkiler? Biyoçeşitliliğin Dünya mız ve Türkiye için önemi nedir? Brezilya'nın Rio de Janeiro (Rio de Jeneyro) kentinde 1992 de toplanan Dünya Zirvesi nde, çok sayıdaki ülke tarafından imzalanan Biyolojik Çeşitlilik Hakkındaki Sözleşme de (Convention on Biological Diversity) biyoçeşitlilikle ilgili tanım yer almaktadır: Biyoçeşitlilik; bir bölgedeki genlerin, türlerin, ekosistemlerin ve ekolojik olayların oluşturduğu bir bütündür. Merak Ediyorum Bir canlı grubunun tür sayısı ve popülasyon sayısı nasıl değişir? Tahminlerinizi sınıfta arkadaşlarınızla tartışınız. Başka bir deyişle biyoçeşitlilik, bir bölgedeki genlerin, bu genleri taşıyan türlerin, bu türleri barındıran ekosistemlerin ve bunları birbirine bağlayan olayların (süreçlerin) tamamını kapsar. Türkiye Bilimler Akademisinin 2006 yılında yayımladığı "Dünya'da ve Türkiye'de Biyolojik Çeşitliliği Koruma" raporuna göre yeryüzünde yaşayan ve tanımı yapılabilmiş tür sayısı yaklaşık 1.6 milyon kadardır. Yeryüzündeki toplam tür sayısı kesin olarak bilinmemektedir. Bazı araştırmacılar yaklaşık on milyon kadar, bazıları da yüz milyon kadar farklı canlı türü bulunduğunu tahmin etmektedirler (Tablo 5.1). Tablo 5.1 Bilim İnsanlarınca Tanımlanmış ve Tahmin Edilen Tür Sayıları Canlı Grubu Tanımlanmış Tür Sayısı Tahmin Edilen Tür Sayısı Virüsler Bakteriler 4.000* 400 bin-3 milyon Mantarlar ,5 milyon Protozoa bin Yosunlar bin-10 milyon Kara bitkileri bin Omurgalılar ** 50 bin** Yuvarlak kurtlar bin-1 milyon Yumuşakçalar bin Kabuklular bin Örümcek bin-1 milyon Böcekler milyon Toplam milyon * Tür sayısı ve popülasyon büyüklüğü gittikçe çoğalan grup ** Tür sayısı ve popülasyon büyüklüğü gittikçe azalan grup 222 Fen Bilimleri 7

4 Biyoçeşitlilik Resim 5.12 Farklı canlı türleri biyoçeşitliliği artırır. Biyolojik çeşitlilik ya da kısaca biyoçeşitlilik kara, deniz ve diğer su ekosistemleri ile bu ekosistemlerdeki tüm canlı organizmalar arasındaki farklılaşma anlamında da kullanılır (Resim 5.12). 4. Çözümlü Soru (1) Belirli bir bölgede bitki, hayvan, mikroskobik canlılar ve mantar türleri sayısı ne kadar çoksa biyoçeşitlilikte o kadar fazladır. (2) Her ekosistemdeki biyoçeşitlilik birbirinden farklı olabilir. (3) Ekosistemdeki su ve besin miktarı biyoçeşitliliği etkilemez. (4) Biyoçeşitlilik doğal çevrenin kirlenmesiyle azalır. Merak Ediyorum Bir ekosistemde canlı türünün fazla olmasını sağlayan faktörler nelerdir? Sınıfta arkadaşlarınızla tartışınız. Biyoçeşitlilikle ilgili olarak yukarıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? Çözüm Ekosistemdeki canlı çeşitliliği biyoçeşitliliğin göstergesidir (1 doğru). Farklı ekosistemlerde bulunan canlı çeşitliliği birbirinden farklı olabilir (2 doğru). Doğal çevrenin kirlenmesi, su ve besin miktarı biyoçeşitliliği doğrudan etkiler (3 yanlış). 4. ifade doğrudur Biyoçeşitliliğin Faydaları Bir ekosistem bitki, hayvan, mikroskobik canlılar ve mantar gibi canlı varlıklar ile toprak, su, hava ve ışık gibi cansız varlıklardan meydana gelir. Her bölgenin kendine özgü biyolojik çeşitliliğini yani bitki ve hayvan türlerini o bölgedeki cansız varlıklar belirler. Uygun şartların bulunduğu yerlerde ekosistemdeki çeşitlilik artar. Ekosistemlerin varlığı ve çeşitliliği temel ihtiyaçlarımız olan hava, su ve besinin temiz ve hızlı bir şekilde karşılanmasını sağlar. Bunun yanı sıra ekosistem çeşitliliği tarım, hayvancılık, turizm, tıp, eczacılık ve balıkçılık sektörlerinin gelişmesine yardımcı olur. Biyoçeşitlilik, yeryüzünde bulunan tüm ekosistemlerin dengede kalmasını, Dünya mızın yaşanabilir olmasını ve canlı yaşamının devamlılığını olumlu yönde etkiler. Evde Yapıyorum Tıp ve eczacılık alanında kullanılan canlıları araştırıp poster hazırlayınız. Posterinizi sınıf panosuna asarak arkadaşlarınızla paylaşınız. 223

5 5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri Resim 5.13 Ülkemizin biyolojik çeşitliliği diğer ülkelere göre fazladır. Ekosistemin temel ögelerinden biri olan bitkiler, fotosentez yaparak karbondioksit miktarının azalmasını ve oksijenin oluşmasını sağladığı gibi erozyonu da önler, diğer canlılara barınma ve beslenme ortamı hazırlayarak ekosistemlerin devamlılığına olumlu katkıda bulunur. Bilim insanları tarih boyunca yaklaşık farklı bitki türünün insanlar tarafından kullanıldığını belirtmektedirler. Bunların yaklaşık %30 u gıda olarak kullanılmıştır. Türkiye de yetişebilen meşe, kavak, ardıç ve çam türü ağaçlardan ormancılık ve mobilya sektöründe faydalanılırken acur, taflan, çitlenbik, iğde, göleviz, ahlat, alıç, delice, idris, melengiç, hünnap, üvez, yonca, mürdümük gibi sebze ve meyveler tıp ve eczacılık alanında eski çağlardan beri kullanılmaktadır (Resim 5.13). Hayvanlar; insanlık tarihi boyunca taşımacılık, tarım, beslenme, giyim ve sağlık gibi birçok farklı alanda kullanılmıştır. Bunların yanı sıra bazı hayvanlar ve böcekler, bitkilerin tozlaşmasıyla bitki yaşamının ve çeşitliliğinin sürmesine ve ekosistemin devamlılığına da katkı sağlamaktadır. Bazı böcekler de ölen canlıların ayrıştırılması ve tekrar toprağa kazandırılmasında görev almaktadır. Böylece yeryüzünde madde döngüsü devam etmektedir. Bilgi Köşesi Endemik, bulunduğu bölgenin ekolojik şartları yüzünden yalnızca belirli bölgede yaşayan/yetişen, dünyanın başka yerinde yaşama/yetişme ihtimali olmayan, yöreye özgü hayvan/bitki türüdür. Flora, bir bölgede yetişen bitkilerin ortak adı, diğer bir deyimle o bölgenin bitki örtüsüdür Biyoçeşitlilik Ne Durumda? 2015 yılında Eğitim Bilişim Ağı'nda yayınlanan Türkiyede Biyoçeşitlilik isimli bir makaleye göre Türkiye de yaklaşık tanesi endemik olan den fazla bitki türü, 192 tatlı su ve 450 kadar deniz balığı türü, 22 amfibi türü, 106 sürüngen türü, 450 kuş türü ve 132 memeli hayvan türü bulunmaktadır (Tablo 5.2). Tablo 5.2 Türkiye deki Tohumlu Bitkiler İçinde Endemik Türlerin Sayısı ve Değişik Ülkelerle Karşılaştırılması Ülke Tür Sayısı (yaklaşık) Endemik Tür Sayısı (yaklaşık) İspanya Bulgaristan Yunanistan Suriye+Lübnan Irak İran Türkiye Avrupa (toplam) Fen Bilimleri 7

6 Biyoçeşitlilik 4. Etkinlik: Türkiye'nin Canlıları Ülkemiz sınırları içinde birçok farklı canlı yaşamaktadır. Bu canlılardan bazılarının ise nesli tükenmek üzeredir. Araç-Gereç Fon kâğıdı, kalem, silgi, çeşitli hayvan ve bitki resimleri Nasıl Yapacağım? - 3 ya da 4 kişilik gruplar oluşturunuz. Her grup kendisine incelemek için bir coğrafi bölge seçsin. - Türkiye nin çeşitli yerlerinde bulunan nesli tükenmekte olan canlılar hakkında araştırma yapınız. - Fon kâğıdı üzerine sığacak şekilde Türkiye haritası çiziniz. - Bulduğunuz canlılarla ilgili resim, çizim ve bilgileri Türkiye haritası üzerine yapıştırınız. Değerlendirme Soruları 1. Türkiye de nesli tükenmekte olan canlılar hangileridir? Nerelerde yaşamaktadırlar? 2. Bu canlıların neslinin tükenmesini engellemek için neler yapılabilir? Avrupa kıtasında bulunan bitki türü düşünüldüğünde Türkiye, büyük bir doğal zenginliğe sahiptir. Türkiye de yer alan bitki türü sayısı Avrupa kıtasında bulunan bitki türlerinin yaklaşık %75 ini oluşturmakta olup bu türlerin üçte biri endemik bitki türleridir. Türkiye nin bu zengin florasında bulunan kardelen, kar çiçeği ve çiğdem gibi 500 den fazla soğanlı bitki türü sayesinde ülkemiz uluslararası çiçek soğanı ticaretinde önemli bir rol oynar. Türkiye, florasında bulunan yaklaşık endemik bitki türü ile tıbbi ve aromatik açıdan oldukça zengin bir ülkedir. Endemik bitki türlerinin fazla olması, Türkiye ye türlerin korunması, tehlike altına girmemesi veya yok olmaması konusunda daha da büyük bir sorumluluk yüklemektedir. Resim 5.14 Kunduz Çevre Bakanlığının verilerine göre 19 ve 20. yüzyılda Türkiye deki sekiz endemik bitki türü soyunun tükendiği kesinlik kazanmıştır. Bunlardan ikisi Keban Barajı su toplama havzasının doldurulması sırasında sular altında kalarak diğerleri ise aşırı otlatma ve yerleşimin yol açtığı tahribat sonucunda yok olmuştur. Ülkemizde bulunan hayvan türlerinin hangisinin soyunun tükendiğine dair kayıtlar önceki yüzyıllarda tutulmadığı için bu konudaki bilgiler sınırlıdır. Bazı omurgalı türlerin tükendiği bilgileri vardır. Örneğin, kunduz un geçtiğimiz yüzyılın başlarında Türkiye de nesli tükenmiştir. Amik Gölü nün tarım amacıyla kurutulması sonucu Türkiye için endemik bir tür olan yılanboyun un da soyu tükenmiştir (Resim 5.14 ve 5.15). Resim 5.15 Yılanboyun 225

7 5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri Türkiye de bulunan sulak alanlarda soyu tehlikede olan pelikan; Manyas Kuşgölü, Gediz ve Büyük Menderes deltalarında üremektedir. Dikkuyruk ördek popülasyonunun yaklaşık %70 i ise kışı geçirmek için Burdur Gölü ne gelmektedir. Flamingoların, en önemli kuluçka alanlarından biri de Tuz Gölü dür (Resim 5.16 ve 5.17). Resim 5.16 Dikkuyruk Resim 5.17 Flamingo Bilim adamlarının yaptığı çalışmalarda ülkemizde bulunan hayvan türlerinin diğer ülkelere göre fazla olduğu öngörülmektedir. Bozayı, yaban domuzu, kurt ve vaşağın yanı sıra anavatanı Anadolu olan alageyik de ülkemizde karşılaştığımız memelilerdendir. Göç eden kuşların göç yolları üzerinde bulunması sebebiyle ülkemizde pek çok kuş türü görülmektedir. Ülkemizde yaklaşık 454 kuş türü olduğu bilinmektedir. Bunlardan bir kısmı global olarak tehdit altında olan türlerdir. Hayvancılık amacıyla yetiştirilen çiftlik hayvanları arasında birbirinden farklı 7 sığır, 18 koyun, 4 keçi, 7 at ve 8 kümes hayvanı ırkı bulunmaktadır. Çevre Bakanlığının verilerine göre karakul ile Kars yöresinde yaşayan tuj gibi bazı koyun türleri tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır (Resim 5.18 ve 5.19). Tehdit altındaki diğer bir yerli keçi ırkı da tamamen yok olmasının önlenmesi için koruma altına alınan Ankara keçisidir. Resim 5.18 Karakul koyunu Resim 5.19 Tuj koyunu Türkiye de yaklaşık balık türü sayısı 450 dir ve bunların 50 si tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır. Caretta caretta ve chelonia mydas türü deniz kaplumbağaları ve Akdeniz foku da tükenme tehlikesi altındadır. Örneğin, Türkiye yi çeviren denizlerimizde, 1970 lerde 150 ile 300 arasında Akdeniz 226 Fen Bilimleri 7

8 Biyoçeşitlilik foku olduğu tahmin edilirken bugün 100 den az olduğu bilinmektedir (Resim 5.20). Ancak bilinçsiz avlanma, turizm, kontrolsüz kentleşme, kıyıların tahrip edilmesi, avlanma zamanlarına uymama ve aşırı avlanma nedeniyle tüm deniz canlıları tehlike altındadır (Resim 5.21). Resim 5.20 Akdeniz foku Resim 5.21 Caretta caretta 5. Çözümlü Soru I. Ekosistemlerin dengede kalmasına yardımcı olur. II. İnsanlar dâhil bir canlıya yaşama, beslenme ve barınma imkânı sağlar. III. Atmosferdeki gaz oranlarının sabit kalmasını sağlar. Doğadaki biyoçeşitlilikle ilgili olarak yukarıda verilen ifadelerden hangisi ya da hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III Çözüm Yeryüzündeki tüm canlıların yaşamını etkileyen biyoçeşitlilik; ekosistemlerin devamlılığı ve dengede kalması, çeşitli canlılara beslenme ve barınma imkânlarını sağlaması ve canlı yaşamını etkileyen gazlarının dengede kalmasını sağlar. (Cevap D) 5. Etkinlik: Dünya'nın Canlıları Dünya içinde birçok farklı canlı yaşamaktadır. Bu canlılardan bazılarının ise nesli tükenmek üzeredir. Araç-Gereç Fon kâğıdı, kalem, silgi, çeşitli hayvan ve bitki resimleri Nasıl Yapacağım? - 3 ya da 4 kişilik gruplar oluşturunuz. Her grup kendisine incelemek için bir kıta seçsin. - Dünya'nın çeşitli yerlerinde bulunan nesli tükenmekte olan canlılar hakkında araştırma yapınız. - Fon kâğıdı üzerine sığacak şekilde Dünya haritası çiziniz. - Bulduğunuz canlılarla ilgili resim, çizim ve bilgileri Dünya haritası üzerine yapıştırınız. Değerlendirme Soruları 1. Dünya'da nesli tükenmekte olan canlılar hangileridir? Bu canlılar Nerelerde yaşamaktadır? 2. Bu canlıların neslinin tükenmesini engellemek için neler yapılabilir? 227

9 5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri Ülkemizde olduğu gibi Dünya nın farklı yerlerinde de soyu tükenmiş veya tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan onlarca farklı bitki ve hayvan türü vardır. Uzun yıllar önce soyu tükenmiş canlılara örnek olarak dinozorlar, moa kuşu ve mamut verilebilir (Resim 5.22 ve 5.23). Resim 5.22 Moa kuşu heykeli Resim 5.23 Dinozor T-rex heykeli Resim 5.24 Sumatra kaplanı Resim 5.25 Vaquita Resim 5.26 Siyah ayaklı dağ gelinciği Günümüzde sayıları çok azalmış ve tükenme tehlikesi yaşayan canlılara örnek olarak vaquita (meksika yunusu), siyah ayaklı dağ gelinciği, pigme borneo fili, croos river gorili ve sumatra kaplanı verilebilir (Resim 5.24, 5.25 ve 5.26). İster bitki ister hayvan olsun canlıların nesillerinin koruma altına alınması için tabiat parklarının, doğal yaşam alanlarının oluşturulması, organik tarımın tercih edilmesi ve insanların bu konularda eğitilmesi gerekmektedir. Çiftçiler ve köyde yaşayan insanlar aşırı otlatmanın, bitkilerin aşırı toplanmasının, ormanların arazi kazanmak amacıyla tahrip edilmesinin biyolojik çeşitlilik açısından olumsuz etkiler yarattığı konusunda bilinçlendirilmelidir. Kıyı habitatlarının tahrip edilmesi, balıkçılığın ve avlanmanın aşırı ve kontrolsüz yapılması engellenmelidir. Ayrıca bu türlerin korunması ve denetimi için mekanizmalar geliştirilmelidir. Biyolojik çeşitlilik tüm dünyanın ortak zenginliğidir. Bugünün ihtiyaçlarını karşılayarak gelecek kuşaklara da bu çeşitliliği aktarabilmek amacıyla biyolojik çeşitliliğin korunması gereklidir. 6. Çözümlü Soru Soyu tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan canlılarla ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Türün, doğal çevrede fazla sayıda bireyi bulunur. B) Hastalıklar nedeniyle türün üremesinde sıkıntı olabilir. C) Tür hakkında insanlar bilinçlendirilir ve tür koruma altına alınır. D) Türün yaşadığı alanlar millî park ilan edilir. Çözüm Nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya kalan bir türün doğada bulunan birey sayısında ciddi azalmalar olmuştur. Bu azalma üreyememe, açlık ya da aşırı avlanmadan kaynaklanabilir. Soyun tükenmesini engellemek için insanlar bilinçlendirilir ve türlerin yaşam alanları millî park ilan edilir. (Cevap A) 228 Fen Bilimleri 7

10 Biyoçeşitlilik 2.4. Biyoçeşitliliği Etkileyen Faktörler Gelişen teknoloji ve insan nüfusu sonucunda son yıllarda tüm insanlığın ortak endişesi olan çevre sorunları gittikçe artmaktadır. Çarpık kentleşme ve sanayileşme Türkiye deki çevre sorunlarını her geçen gün artırmaktadır. Çevre sorunlarının başında hava, su ve toprak kirliliği, sel, heyelan, gürültü ve erozyon gelmektedir. 6. Etkinlik:Biyoçeşitliliği Tehdit Eden Faktörler ve Öneriler Çevre sorunları ekosistemdeki bütün canlıların yaşamını etkiler. Araç-Gereç Kâğıt, kalem, fon kâğıdı, yapıştırıcı, ses kayıt cihazı Nasıl Yapacağım? - 3 ya da 4 kişilik gruplar oluşturunuz ve biyoçeşitliliği etkileyen faktörlerden bir ya da birkaç tanesini seçiniz. - Seçtiğiniz konuyla ilgili İnternet, yazılı medya ve kütüphane araştırmanızı yapınız. - Seçtiğiniz konunun, biyoçeşitliliğe neden ve nasıl olumsuz etki yaptığını tespit ediniz. - Seçtiğiniz konuyla ilgili çalışan bir işletmenin çalışanı ve yetkili kişisiyle biyoçeşitlilik ve biyoçeşitliliğe etki eden faktörler hakkında görüşme yapınız. Bu konulardaki düşüncelerini ve yaptıkları çalışmaları sorarak söylediklerini kaydediniz. - Seçtiğiniz konuyla ilgilenen belediye ya da resmi kurumlardaki yetkili bir kişiye biyoçeşitlilik ve biyoçeşitliliğe etki eden faktörler hakkındaki düşüncelerini ve bu konuda yaptıklarını sorarak söylediklerini kaydediniz. - Yaptığınız araştırma ve röportajlardan elde ettiğiniz bilgileri poster hâline getirip arkadaşlarınızla paylaşınız. - Arkadaşlarınıza yapacağınız sunum, değerlendirme sorularına verdiğiniz yanıtları da içermelidir. Değerlendirme Soruları 1. Biyoçeşitlilik nedir? Biyoçeşitliliğe etki eden faktörler nelerdir? 2. Sizce biyoçeşitliliğe etki eden faktörlerden hangisi biyoçeşitliliğe en fazla zarar verir? Düşüncelerinizi neden-sonuç ilişkisi çerçevesinde açıklayınız. 3. Biyoçeşitliliğe etki eden faktörler nasıl azaltılabilir ve yok edilebilir? Bu konudaki önerileriniz nelerdir? Önerilerinizi neden-sonuç ilişkisi çerçevesinde açıklayınız. a) Hava Kirliliği Atmosferde katı, sıvı, gaz gibi havayı kirleten maddelerin insan ve diğer canlılara zarar verebilecek düzeye ulaşmasına hava kirliliği denir. Türkiye de görülen hava kirliliğinin nedenlerinin başında evlerde ısınma amaçlı olarak kullanılan kalitesiz yakıtlar, motorlu taşıtlar ve sanayi kuruluşlarından çıkan baca gazları gelmektedir (Resim 5.27). Resim 5.27 Hava kirliliği oluşturan fabrika dumanları 229

11 5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri Hava kirliliğinin yoğun olarak yaşandığı bölgelerde solunum yolları hastalıklarından olan bronşit, nefes darlığı, akciğer kanseri ve alerji gibi hastalıklar daha fazla görülmektedir (Resim 5.28). Hem çevre kirliliğini hem de solunum yolları hastalıklarını azaltmak için son yıllarda yurdumuzun çoğu yerinde doğal gaz kullanılmaya başlanmıştır. Hava kirliliğini önlemek için; - Isı yalıtımı yapılmalı ve enerji, etkin bir şekilde kullanılmalıdır. Resim 5.28 Hava kirliliği solunum yolları hastalıklarına neden olur. - Fosil yakıtlar yerine güneş enerjisi, jeotermal enerji gibi alternatif temiz enerji kaynakları kullanılmalıdır. - Fabrika bacalarına filtre takılmalıdır. - Toplu taşımacılık özendirilmelidir. - Dizel ve benzinle çalışan araçlar yerine LPG li araçlar kullanılmalıdır. - Yeşil alanlar artırılmalı, ağaçlandırma çalışmaları hızlandırılmalıdır. b) Su Kirliliği Canlılar yaşamsal olaylarını devam ettirebilmek için suya ihtiyaç duyarlar. Su kaynaklarında aşırı organik, inorganik ve radyoaktif maddeler bulunması nedeniyle kirlenme görülür. Bu olay canlı yaşamını doğrudan olumsuz etkiler, hastalıklara hatta ölümlere bile neden olabilir (Resim 5.29a). (a) Resim 5.29 (a) Su kirliliği oluşturan atıklar, (b) kirli sulardaki balık ölümleri (b) Su kirliliği genel olarak insan kaynaklı bir sorundur. Evsel atıklar ve sanayi atıklarının, arıtılmadan sulara bırakılması sonucunda hem içme suları hem de tarım amaçlı kullanılan sularda kirlenme olur. Bu kirlenme canlılara zarar verir (Resim 5.29a, b). Evsel atıklar içinde suları en fazla kirleten, deterjanlardır. Sanayi atıklarında ise suları en çok ağır metaller, yağlar ve petrol ürünleri kirletir. Su kirliliğini önlemek için; - Evsel atıklar ve sanayi atıkları arıtılmalı, - Su kaynakları koruma altına alınmalı ve bu bölgelerde yapılaşmaya izin verilmemeli, - Büyük sanayi kuruluşları, yerleşim bölgelerinin dışına kurulmalı, - Deterjan kullanımı azaltılmalıdır. 230 Fen Bilimleri 7

12 Biyoçeşitlilik 7. Çözümlü Soru Bir bölgede aşağıda verilenlerden hangisi su kirliliğine neden olmaz? A) Kanalizasyon sularının arıtılmadan çevreye atılması B) Tarım amaçlı kullanılan yapay gübreler C) Fabrika atıklarının arıtılmadan çevreye atılması D) Çevrede yaşayan bitki sayısının azalması Çözüm Suyun bulunduğu bölge çevresindeki bitki örtüsünün azalması su kirliliğine etki etmez. Ancak kanalizasyon, fabrika atıkları ve yapay gübreler su kirliliğinin temel unsurlarıdır. (Cevap D) c) Toprak Kirliliği Toprağa bırakılan zararlı maddelerin toprağın özelliğini bozması ve toprağı verimsiz hâle getirmesi olayına toprak kirliliği denir. Toprak kirliliğine neden olan etkenlerin başında sanayi atıkları, tarım ilaçları, aşırı gübreleme, evsel atıklar ve çarpık yapılaşma sayılabilir (Resim 5.30). Toprak kirliliğini önlemek için; - Evsel ve sanayi atıkları toplanmalı ve çevreye zarar vermeyecek şekilde depolanmalı, - Aşırı tarım ilacı ve gübre kullanılmamalı, Resim 5.30 Toprağı kirleten atıklar - Mera ve orman alanları korunmalı, - Verimli topraklara yerleşim yerleri ve fabrikalar kurulmamalıdır. ç) Sel Küresel ısınma sonucunda iklim koşullarında değişiklikler gözlenmektedir. Bazı bölgelerde yağışlar artarken bazı yerlerde azalmalar olmaktadır. En sık karşılaşılan sorunlardan biri de yağışların düzensizleşmesidir. Bir bölgede gerçekleşen ani, büyük ve düzensiz su akıntılarıyla toprağın tamamen veya kısmen su altında kalmasına neden olan baskınlara sel denir. Akarsu, deniz veya göl gibi büyük su kitleleri kendi yatağından taşar ve sel adı verilen bir doğal felakete neden olur (Resim 5.31). Resim 5.31 Selin etkilerinden kaçan insanlar 231

13 5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri d) Heyelan Toprağın, kayaların ve toprak üzerindeki her şeyin yerçekimi etkisiyle eğimli olan araziden aşağıya doğru hareketine heyelan denir (Resim 5.32). Eğimin fazla olduğu yerlerde heyelan riski daha fazladır. Yağışlı havalar ya da karların erimesi toprağın yumuşaması ve gevşemesine neden olur. Eğimli arazi, yerçekimi ve toprağın gevşemesi bir araya gelirse heyelan olması mümkündür. Resim 5.32 Heyelan sonucu yola dökülmüş kaya parçaları e) Erozyon Resim 5.33 Su ve rüzgâr nedeniyle oluşmuş erozyon Akarsu ve rüzgârların neden olduğu erozyon, toprağın özelliklerinin kaybolmasına, su tutma kapasitesinin azalmasına ve veriminin düşmesine neden olur. Dolayısıyla erozyon, Türkiye deki en önemli sorunların başında gelmektedir (Resim 5.33). 8. Çözümlü Soru Aşağıdakilerden hangisinin erozyon miktarının azalmasında rolü vardır? Bilgi Köşesi Kloroflorokarbon gazı genellikle soğutucular, araba klimaları, köpük ürünleri, yalıtım maddeleri, elektronik aletleri temizlemek için kullanılan karışımlarda, sprey kutularında itici gaz olarak kullanılır. Türkiye, Montreal Protokolü kapsamında bu gazın kullanımını yasaklamıştır Fen Bilimleri 7 A) Kuşların korunması B) Yağışların artması C) Ağaç dikilmesi D) Rüzgârların artması Çözüm Ormanların korunmasının, ağaç dikilmesinin, toprak yapısına uygun tarım yapılmasının ve insanların bilinçlenmesinin erozyonun önlenmesinde önemli rolü vardır. (Cevap C) f) Ozon Tabakasının İncelmesi Ozon tabakası atmosferimizin bir ara katmanı olup Güneş ten gelen ve canlılar için zararlı olan mor ötesi ışınların tutulmasında görev alır (Resim 5.34). Hava kirliliği ve kloroflorokarbon (CFC) içeren maddeler ozon tabakasının azalmasına neden olur. Bu durumda mor ötesi ışınlar tutulamaz ve güneş yanıkları, derinin yaşlanması ve deri kanseri gibi sorunların oluşmasına neden olur.

14 Biyoçeşitlilik Resim 5.34 Küresel ısınma nedeniyle Dünya'mız her gün değişiyor. g) Sera Etkisi Sanayileşme ile birlikte fosil yakıt kullanımı da artmış ve havaya salınan karbondioksit miktarı atmosferin özelliklerini değiştirecek düzeye gelmiştir. Merak Ediyorum Atmosferde toplanan karbondioksit, yeryüzünden yansıyan güneş ışınlarının uzaya gitmesini engellemiş ve yeryüzünün ısınmasına neden olmuştur. Bu olaya sera etkisi denir. Sera etkisiyle Dünya nın ortalama sıcaklığı artmaktadır. Küresel ısınma olarak adlandırılan bu durum iklim değişikliklerine ve anormal hava koşullarına neden olmaktadır. Hava kirliliği ile sera etkisi arasında nasıl bir ilişki vardır? Sınıfta arkadaşlarınızla tartışınız. h) Asit Yağmurları Fosil yakıtların kullanımı sonrasında açığa çıkan zararlı gazlar (karbondioksit, azotdioksit ve kükürtdioksit) havadaki su buharıyla birleşerek aside dönüşür. Aside dönüşen zararlı gazlar yağış ile yeryüzüne düşer. Asit yağmurları toprağın verimsizleşmesi, yapıların zarar görmesi ve canlıların yaşadığı ortamların elverişsiz hâle gelmesine neden olur (Resim 5.35). Evde Yapıyorum 3 ya da 4 kişilik gruplar oluşturarak Montreal Protokolü hakkında araştırma yapınız. Araştırma verilerine dayanarak bir poster hazırlayınız ve porterinizi sınıfta sununuz. Resim 5.35 Asit yağmurlarının ormana etkisi 233

15 5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri i) Nükleer Kirlilik Merak Ediyorum Gelişen teknoloji ile birlikte son 40 yıldır enerji elde etmek için nükleer santraller kullanılmaktadır. Radyoaktif maddelerden elde edilen nükleer enerji, elektrik üretiminde kullanılır. Nükleer enerji üretiminden oluşan atık maddeler kontrolsüz bir şekilde doğaya bırakılırsa uzun süre doğada kalarak kalıcı çevre kirliliğine neden olur (Resim 5.36). Radyoaktif maddelerin atıkları çevreye radyasyonla yüksek enerjili ışımalar yapmaktadır. Bu ışımalar canlıların hücre yapısını bozarak kalıtsal hastalıklara neden olmaktadır. Türkiye de nükleer enerji üretimi yapan santraller var mı? Bu konudaki görüşler nelerdir? Sınıfta arkadaşlarınızla tartışınız. Resim 5.36 Nükleer santral ve elektrik nakil hatları 7. Etkinlik: Çevre Sorunlarının Olumsuz Etkileri Çevre sorunları tüm canlıların yaşamlarını olumsuz etkiler ve yaşam kalitesini düşürür. Araç-Gereç Aynı tür dört saksı süs bitkisi, su, sirke, bulaşık deterjanı, naylon poşet Nasıl Yapacağım? - Saksıları 1 den 4 e kadar numaralandırınız saksıdaki süs bitkisini temiz çeşme suyu ile sulayınız saksıdaki süs bitkisini sirkeli su karışımı ile sulayınız saksıdaki süs bitkisini deterjanlı su ile sulayınız saksıdaki süs bitkisini naylon poşetle kapatınız, kalorifer peteğinin yakınına yerleştiriniz ve temiz çeşme suyu ile sulayınız. - Bir hafta boyunca bu işlemi yineleyerek süs bitkisindeki değişimleri gözlemleyiniz. Değerlendirme Soruları 1. Sirkeli su, bitkinin gelişimini nasıl etkiledi? 2. Deterjanlı su, bitkinin gelişimini nasıl etkiledi? 3. Sıcak ortamda poşet içinde duran bitkinin gelişiminde değişiklik oldu mu? Açıklayınız. 234 Fen Bilimleri 7

16 Biyoçeşitlilik 2. Bölüm Değerlendirme Soruları 1. Ülke Türkiye Yunanistan Almanya Hindistan Brezilya İzlanda Tahminî bitki türü sayısı Bazı ülkelerde bulunduğu tahmin edilen bitki türü sayısı yukarıdaki tabloda gösterilmiştir. Aşağıdaki soruları tablodaki verilere göre yanıtlayınız. a) En fazla bitki türüne sahip ülke hangisidir? Sizce bu ülkenin diğerlerinden ne gibi farklılıkları vardır? b) En az bitki türüne sahip ülke hangisidir? Bu ülkenin coğrafyası hakkında ne gibi tahminler yürütebilirsiniz? c) Tabloda yer alan bilgileri sütun grafiği şeklinde gösteriniz. Bitki sayısı Ülke adı 2. Çernobil de meydana gelen ve Yüzyılın Felaketi olarak adlandırılan kaza ne ile ilgilidir? Biyoçeşitlilik açısından ne tür etkileri olmuştur? 235

17 5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri 5. Ünite Değerlendirme Soruları A. Aşağıdaki cümlelerden doğru (D) ve yanlış (Y) olanları belirleyerek işaretleyiniz. Yanlış ifadelerin doğrusunu yazınız. (...) 1. Bazı hayvanların habitatı olarak hayvanat bahçeleri gösterilebilir. (...) 2. Biyoçeşitliliğin korunması hayvanların bulunduğu bazı coğrafyalar için geçerlidir. (...) 3. İklim değişikliği biyoçeşitliliği etkileyen önemli faktörlerden biridir. (...) 4. Aşırı avlanma sonucunda bazı canlıların nesli tehlikeye girebilir. (...) 5. Bitki ve hayvanlar ekosistemin devamlılığı için yeterlidir. (...) 6. Ekosistemler büyüdükçe biyoçeşitlilik bu durumdan olumlu etkilenir. (...) 7. Dinozor gibi bazı canlıların neslinin tükenmesi biyoçeşitlilik açısından faydalıdır. (...) 8. Canlılar, her çeşit habitatta yaşayabilirler. (...) 9. Popülasyondaki tür sayısı, ekosistemdeki tür sayısından azdır. (...) 10. Popülasyon, aynı türdeki canlıların oluşturduğu topluluktur. B. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız. 1. Yaşadığınız bölge ile ülkemizin diğer bölgelerini ekosistem, canlı çeşitliliği ve sayısı açısından karşılaştınız. 2. Biyoçeşitlilik üzerinde olumsuz etkileri olan faktörler nelerdir? Bu olumsuz etkileri azaltmak için neler yapılabilir? Çözüm önerileriniz nelerdir? 3. Belirli bir bölgedeki canlı türlerine ait popülasyonun artmasının nedenleri neler olabilir? İnsanların canlı popülasyonların artışına katkısı nedir? 236 Fen Bilimleri 7

18 C. Aşağıdaki cümleleri verilen kavramlardan uygun olan ile tamamlayınız. habitat tür ekosistem biyoçeşitlilik iklim sera etkisi Akdeniz foku popülasyon 1. Bir bölgedeki bitki ve hayvanların tür çeşitliliği ve sayısı olarak ifade edilebilir. 2. Nesli tükenmekte olan canlılara örnek olarak verilebilir. 3. Aynı türe ait bireylerin oluşturduğu topluluğa denir. 4. biyoçeşitliliği olumsuz etkileyen faktörlerin başında gelir. 5. Çiftleştiklerinde üreyebilen ve ortak bir atadan gelen canlılara denir. 6. Bir canlının arandığında bulunabileceği yere denir. 7. Canlı ve cansız varlıkların birlikte oluşturduğu düzene denir. 8. deşiğikliği, canlıların yaşam alanlarından uzaklaşmalarına ve nesillerinin tehlikeye girmesine neden olur. D. Aşağıda biyoçeşitliliği etkileyen bazı sorunlar ve etkileri verilmiştir. Bu sorun ve etkileri değerlendirerek eşleştiriniz. Biyoçeşitliliği Etkileyen Sorunlar ( ) 1. Asit yağmurları ( ) 2. Küresel ısınma ( ) 3. Nükleer patlama ( ) 4. Hava kirliliği Ortaya Çıkan Etkiler a) Nefes alışverişimiz zorlaşır. b) Canlılar, binalar ve otomobillerin boyaları zarar görür. c) Dünya nın ortalama sıcaklığı artar. ç) Çevreye radyoaktif parçacıklar yayılır. Bu parçacıklar toprağa, suya ve havaya zarar verir. E. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız. 1. Ekosistemle ilgili verilen resme göre aşağıdaki soruları yanıtlayınız. a) Resimde tür örneği var mıdır? Varsa iki tanesinin adını yazınız. b) Resimde popülasyon örneği var mıdır? Varsa bir tanesinin adını yazınız. 237

19 5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri c) Resimde kaç farklı ekosistem vardır? Adlarını yazınız. ç) Bilinçsiz avlanma sonucu göldeki bazı balık türlerinde azalma görülmüştür. Bu durum ekosistemdeki diğer canlıları nasıl etkilemiş olabilir? 2. Aşağıda verilen örneklerden hangileri popülasyon örneğidir? İşaretleyerek nedenini açıklayınız. a) Van Gölü'ndeki inci kefali Örnekler Popülasyon Nedeni b) Belgrad ormanındaki meşe ağaçları c) Dala konmuş kuş ç) Akvaryumdaki balık d Tuz Gölü'ndeki flamingolar 3. Aşağıda bazı semboller ve ifade ettikleri anlamlar verilmiştir. Bu sembolleri kullanarak aşağıdaki başlıklar altında belirtilen kavramları oluşturunuz. Keçi türü İnsan türü Çam türü Rüzgâr Güneş a) Bir popülasyon oluşturunuz. b) Bir ekosistem oluşturunuz. F. Aşağıdaki sorularda doğru seçenekleri işaretleyiniz. 1. Yukarıdaki fotoğrafların ifade ettiği kavramlar hangi seçenekte doğru sıra ile verilmiştir? A) Ekosistem, popülasyon, habitat B) Popülasyon, tür, habitat C) Popülasyon, ekosistem, tür D) Tür, popülasyon, habitat 238 Fen Bilimleri 7

20 2. Bir bölgede bulunan bitki ve hayvan türlerinin çeşitliliği ve sayısı biyoçeşitliliği ifade eder. Yukarıda verilen bilgiye göre biyoçeşitliliği artıran etmenler, aşağıdakilerden hangisinde bir arada verilmiştir? A) Hava kirliliği-erozyon B) Bilinçli avlanma-nesli tükenmekte olan canlıların korunması C) Su kirliliği-ozon tabakasının incelmesi D) Nükleer sızıntı-toprak kirliliği 3. Umut, Türkiye nin farklı bölgelerinde bulunan eko- Tür Sayısı sistemlerdeki canlı türlerini yandaki grafikle göstermiştir. Bu ekosistemlerle ilgili olarak; I. A bölgesi çöl özellikleri göstermektedir. II. B bölgesini biyoçeşitliliği en azdır. III. C bölgesinde bol su ve besinin bulunduğu bir bölgedir. ifadelerinden hangisi ya da hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III A B C Ekosistem Çeşidi 4. Ekosistemlerin devamlılığını sağlamak için; I. Organik tarım yapan çiftçi sayısının artırılması II. Ağaç dikiminin artırılması III. Bütün besin zincirlerindeki her türlü canlının korunması çalışmalardan hangisi ya da hangileri yapılmalıdır? A) Yalnız II B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III 5. Tür, habitat ve popülasyon kavramlarıyla ilgili olarak söz alan öğrencilerden hangisinin yaptığı açıklama yanlıştır? A) Yeşim: Her türlü habitatın büyüklüğü aynıdır. B) Serdar: Her canlı türü belirli bir habitatta yaşar. C) Nilsu: Bir habitatın yapısında birden fazla türde canlı olabilir. D) Arda: Bir popülasyonun yapısında bir türe ait canlılar vardır. 239