T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ELEKTRİK ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ELEKTRİK ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ YG TESİSLERİ BAKIMI 1 ANKARA 2007

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...iii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ TRAFOLAR VE TRAFO MERKEZLERİ BAKIMI Trafoların Bakımının Yapılması Bakım Öncesi Alınacak Emniyet ve Güvenlik Tedbirleri Trafo ve Trafo Merkezi Bakım Yapma Periyodik Süreleri Trafoyu Bakıma Hazırlama İşlemi Trafo Metal Gövdesinin Bakımı Trafo Yağı Kontrolü Trafo Buşinglerinin Bakımı Trafo Soğutma Sistemi Bakımı Trafo Bağlantılarının Kontrol ve Bakımı Trafo Sargıları Yalıtkanlık Kontrolü Trafo Conta ve Civataların Kontrolü Bakım Sonrası Yapılacak İşlemler Trafo Merkezleri Donanımlarının Bakımının Yapılması Trafo Merkez Aydınlatması Kontrol ve Bakımı Akü ve Şarj Sistemi Kontrol ve Bakımı Bara ve İzolatörlerin Bakımı Trafo Merkezi Binalarının Bakımı Bina Beton Kısımlarının Bakımı Bina Metal Kısımlarının Bakımı Havalandırmanın Bakımı Generatörlerin Bakımı Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği Topraklamalar Yönetmeliği TEİAŞ İş Güvenliği Yönetmeliği...24 UYGULAMA FAALİYETİ...33 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...34 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...36 ÖĞRENME FAALİYETİ KUMANDA ELEMANLARI VE KORUMA SİSTEMLERİ BAKIMI Kumanda Elemanları ve Koruma Sistemlerinin Bakımından Önce Alınacak Emniyet ve Güvenlik Tedbirleri Kumanda Sistemleri Bakımı Yapılması (Kesici, Ayırıcı) Kumanda Sistemlerini Devreden Çıkarma İşlemi Bakım Yapılacak Kesimin Enerjisinin Kesilmesi İşlemi Ayırıcıların Bakımı Kesicilerin Bakımı Koruma Sistemleri Bakımı Yapılması Koruma Sistemlerini Devreden Çıkarma İşlemi Bakım Yapılacak Kesimin Enerjisinin Kesilmesi İşlemi Koruma Rölelerinin Bakımı Topraklama Sistemi Bakımı ve Ölçümleri...45 i

4 Parafudurların Kontrol ve Bakımı Sigortaların Kontrolü Bakımdan Sonra Sistemi Devreye Alma İşlemi Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği Topraklamalar Yönetmeliği TEİAŞ İş Güvenliği Yönetmeliği...53 UYGULAMA FAALİYETİ...59 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...60 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...61 MODÜL DEĞERLENDİRME...62 CEVAP ANAHTARLARI...63 KAYNAKLAR...64 ii

5 KOD ALAN AÇIKLAMALAR 522EE0139 Elektrik Elektronik Teknolojisi DAL Yüksek Gerilim Sistemleri MODÜL YG Gerilim Tesisleri Bakımı 1 Trafolar ve trafo merkezleri ile kumanda elemanları ve MODÜLÜN TANIMI koruma sistemlerinin bakım ve onarımlarının anlatıldığı öğrenme materyalidir. SÜRE 40 / 24 YG Tesisleri Bakımı 2 ve Arıza Giderme modülleri hariç ÖN KOŞUL diğer bütün modülleri almış olmak. YG tesis bakımını yapmak (trafo merkezleri, kumanda YETERLİLİK elemanları ve koruma sistemleri). Genel Amaç Bu modül ile gerekli ortam sağlandığında, standartlara, şartnamelere, iş güvenliği ile kuvvetli akım ve topraklamalar yönetmeliğine uygun ve hatasız olarak, trafo ve trafo merkezleri ile kumanda elemanları ve koruma sistemlerinin MODÜLÜN AMACI bakımını yapabileceksiniz. Amaçlar 1. Trafolar ve trafo merkezlerinin bakımını hatasız olarak yapabileceksiniz. 2. YG kumanda elemanları ve koruma sistemlerinin bakımını hatasız olarak yapabileceksiniz. Ortam Sınıf, atölye, laboratuvar, trafo merkezleri, kütüphane, ev, bilgi teknolojileri ortamı ( Internet ) vb, kendi kendinize EĞİTİM ÖĞRETİM veya grupla çalışabileceğiniz tüm ortamlar. ORTAMLARI VE Donanım DONANIMLARI Trafo, trafo merkezi donanımları, kumanda elemanları, koruma sistem elemanları, bakım araç gereçleri, emniyet ve güvenlik malzemeleri. Bunlarla ilgili kataloglar ve tanıtım CD leri. ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME AÇIKLAMALAR Modülün içinde yer alan herhangi bir öğrenme faaliyetinden sonra, verilen ölçme araçları ile kendi kendinizi değerlendirebileceksiniz. Modül sonunda, öğretmeniniz tarafından teorik ve pratik performansınız, ölçme teknikleri uygulanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve beceriler ölçülerek değerlendirileceksiniz. iii

6 iv

7 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Bu modülde trafo ve trafo merkezleri ile kumanda elemanları ve koruma sistemlerinin bakım ve onarımlarını yapabilmek için gerekli bilgi, beceri ve deneyimleri kazanacaksınız. Günlük hayatımızda kullandığımız elektrik enerjisi santrallerde üretilmektedir. Üretilen bu enerji hatlardaki gerilim düşümleri ve kayıplardan dolayı yükseltici trafolar ile 380kV ta kadar yükseltilmekte ve elde edilen bu yüksek gerilim havai hatlar ile uzak mesafelere taşınmaktadır. İletilen bu gerilim şehir merkezleri, endüstriyel tesis ve binalarda kademe kademe 154kV, 34,5kV ve 400V ta kadar düşürülmekte ve kullanımımıza sunulmaktadır. Bu amaçla yaşadığımız yerleşim bölgelerinde trafo merkezleri kurulmaktadır. Evlerimizde, okullarımızda, hastanelerde, diğer iş yerleri ve tesislerde kullanılan enerji trafo merkezleri tarafından sağlanmaktadır. Bu trafo merkezlerinde; trafo, aydınlatma sistemi, akü ve şarj sistemi, ayırıcı, kesici, parafudur, sigorta ve diğer ek donanımları bulunmaktadır.trafo merkezlerinin sağladığı enerjinin sürekliliği ve verimliliği için belirli periyotlarda kontrol ve bakımının yapılması gerekir.bu modül ile trafo merkezlerinin ve ek donanımlarının kontrol ve bakımı ile onarımlarını yapabilecek yeterlilikleri kazanabileceksiniz. 1

8 2

9 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ Standartlara ve tekniğine uygun olarak trafolar ve trafo merkezlerinin bakımını hatasız olarak yapabilecek bilgi, beceri ve deneyime sahip olacaksınız. ARAŞTIRMA Trafolar ve trafo merkezleri hakkında diğer modüllerden, kitaplardan, internetten, kataloglardan vb kaynaklardan bilgi toplayınız. En yakın TEDAŞ müessese müdürlüğüne giderek, bölgenizde bulunan trafo merkezlerinin kontrol ve bakım işlemleri hakkında bilgi alınız. Topladığınız bilgi ve dokümanları rapor haline getiriniz. Hazırladığınız raporu arkadaşlarınızla tartışınız. 1. TRAFOLAR VE TRAFO MERKEZLERİ BAKIMI 1.1. Trafoların Bakımının Yapılması Trafo merkezlerinde bulunan trafolar, sistemin en önemli parçasını oluşturur. Merkezlerde trafo ve diğer elemanlar vardır. Bu kısımda trafolar ile trafo merkezini oluşturan binanın kontrol ve bakımını öğreneceksiniz Bakım Öncesi Alınacak Emniyet ve Güvenlik Tedbirleri Trafo merkezinde veya bu merkezin herhangi bir kısmında yapılacak kontrol ve bakımdan önce mutlaka emniyet ve güvenlik tedbirleri alınmalıdır. Bu tedbirler can ve mal güvenliği açısından çok önemlidir. Meydana gelen kazalar, emniyet ve güvenlik tedbirlerine riayet edilmemesinden kaynaklanmaktadır. Şimdi bu tedbirleri açıklayalım: Enerjiyi keserek, sisteme enerji verecek tertibatı kilitleyiniz, Çalışma Var kartını asınız, ilgilileri haberdar ederek emniyet altına alınız, Sistem enerjisiz olsa bile gerekli noktalarda topraklama yapmayı ve gerekli emniyet tedbirlerini almayı ihmal etmeyiniz, Çalışmalarda gerekli ise emniyet kemeri takınız, mutlaka baret ve eldiven giyiniz, Kullandığınız el aletleri ve takımların izoleli olasına dikkat ediniz, Sistem enerjisiz olsa bile; çalışma anında yanlışlıkla veya başka bir sebeple enerji verilebileceğini, atmosferik olaylarla(yıldırım düşmesi gibi), sistemin 3

10 kapasitesinden dolayı statik yükler birikebileceğini ya da civardaki YG tesislerinden indüksiyon yolu ile gerilim indüklenerek enerji altında kalabileceğinizi unutmayınız ve dikkatli olunuz, Kuvvetli akım tesisleri, topraklamalar ve TEİAŞ iş güvenliği yönetmeliklerini yanınızda bulundurunuz, İlk yardım çantasını yanınızda bulundurunuz Trafo ve Trafo Merkezi Bakım Yapma Periyodik Süreleri Trafo ve trafo merkezlerinin bakımı öncelikle, varsa oradaki teknik personel tarafından sürekli olarak gözle kontrol şeklinde yapılır. Periyodik bakımlar en az yılda bir yaptırılır. Ayrıca teknik personeli bulunmayan trafo merkezlerinin bakımı da gözle kontrol şeklinde 6 ayda bir yapılır.yapılan bu kontrollere göre gereken onarımlar, periyodik süreleri beklemeden yapılır. Aşağıdaki tabloda trafo ve trafo merkezleri için gerekli periyodik bakım süreleri verilmiştir. Trafo ve Trafo Merkezi Kısımları Bakım Yapma Periyodu 6 ayda bir Yılda bir Trafo metal gövdesinin bakımı X Trafo yağı kontrolü X Trafo buşinglerinin bakımı X Trafo soğutma sistemi bakımı(vantilatör vs) X Trafo bağlantılarının kontrol ve bakımı X Trafo sargıları yalıtkanlık kontrolü X Trafo conta ve civataların kontrolü X Trafo merkezi aydınlatması kontrol ve bakımı X Trafo merkezi akü ve şarj sistemi kontrol ve bakımı X Trafo merkezi bara ve izolatörlerinin kontrol ve bakımı X Trafo merkezi bina beton kısımlarının bakımı X Trafo merkezi bina metal kısımlarının bakımı X Trafo merkezi havalandırmasının bakımı X Generatörlerin bakımı X Tablo 1.1: Trafo ve trafo merkezi bakım yapma periyodik süreleri Trafoyu Bakıma Hazırlama İşlemi Trafoyu bakıma almadan önce, aşağıdaki işlemler gerçekleştirilerek bakıma hazırlanmalıdır. Bunun için şu işlemler yapılmalıdır: Trafo bakıma alınmadan önce tamamen enerjisiz hale getirilmelidir, Bunun için, trafo girişindeki kesici açılarak besleme gerilimi kesilmelidir, Kesici açıldıktan sonra bağlı olan ayırıcı da açılmalıdır, Yukarıda anlatılan bakım öncesi emniyet ve güvenlik tedbirleri alınmalıdır, TEİAŞ bakım talimatı veya TEDAŞ tarafından ilgili yılda yayınlanmış olan bakım talimatı yanında bulundurulmalıdır. 4

11 Trafo Metal Gövdesinin Bakımı Trafo metal gövdesini oluşturan kısımları Trafo tankı, Genleşme kabı, Radyatörler, Valfler ve tapalar olmak üzere 4 bölümde inceleyebiliriz. Bu bölümlere göre yapılması gereken bakım ve onarımları aşağıdaki gibi yapınız; Trafo tankı, genleşme kabı ve radyatörleri temizleyip kontrol ediniz, Trafo tankı ile genleşme kabı arasındaki irtibat borusunu temizleyip kontrol ediniz, Trafo tankı, genleşme kabı ve radyatörlerde yağ kaçağı ve sızıntı bulunmadığından emin olunuz, Varsa yağ kaçaklarını ve sızıntılarını gideriniz, Korozyona uğramış, boyanması gereken kısımları zımparalayıp boyayınız, Valfleri ve tapaları temizleyip kontrol ediniz, Bozuk ve delinmiş olan valfleri ve tapaları yenisi ile değiştiriniz, Valflerde ve tapalarda yağ kaçakları ve sızıntıları bulunmadığından emin olunuz, Varsa yağ kaçaklarını ve sızıntılarını gideriniz, Korozyona uğramış, boyanması gereken kısımları zımparalayıp boyayınız. a- Yanmış trafo b- Bakıma alınacak trafo Resim 1.1: Metal gövdeleri bakıma alınacak trafolar 5

12 Trafo Yağı Kontrolü Resim 1.2: Bakımı yapılmış trafolar Trafolarda yalıtım ve soğutma maddesi olarak madeni yağlar kullanılır. Bu yağlar zamanla gerek trafonun aktif elemanları arasında çeşitli sebeplere dayanan deşarj sonucu ayrışma gerekse yüke bağlı ısı farklılıklarından kaynaklanan hava alışverişi sonucu kimyasal olarak bozulurlar.yağ, ayrışan ve parçalanan katı yalıtım maddeleri ile karışarak dibe çöker ve çamurlaşır. Hava kurutucusu(silicagel) olmayan ya da bakımı yapılmayan trafolarda genleşme kabı üzerinden havanın nemini alan yağ yalıtkanlık özelliğini kaybeder. Bu nedenlerden dolayı yağın numunesi alınarak di elektrik dayanımının(delinme geriliminin) ölçülmesi gerekir. Bunun için trafodan numune yağ alınması gerekir. Numune yağ, cam ya da paslanmaz bir kaba konmalıdır. Bu kap mutlaka temiz ve kuru olmalıdır. Bu işlem için numune alınacak vana iyice temizlenmeli ve bir miktar yağ boşa akıtılmalıdır. Numune için en az 1,5lt yağ alınmalıdır. Dielektrik dayanımının ölçümü için özel aletler kullanılır. Di elektrik dayanımı belirlenen standart değerlerin altında olan yağlar, ya filtre edilerek temizlenir ya da yenisi ile değiştirilir. Dielektrik Dayanımı Ölçme Aleti Özelliği Disk elektrotlu, elektrot çapı 1 inch, ve elektrotlar arası mesafesi 0,1 inch olan alet. Yarım küre elektrotlu, elektrot çapı 25mm ve elektrotlar arası mesafesi 2,5mm olan alet. Asgari Dielektrik Dayanımı Değeri 18kV 23kV Küre elektrotlu, elektrot çapı 12,5mm ve 38kV elektrotlar arası mesafesi 5mm olan alet. Tablo 1.2: Trafo yağı di elektrik dayanımı değerleri 6

13 Eğer elinizde özel ölçü aleti yoksa, birbirinin aynı olan 2 adet temiz, kuru ve şeffaf tüp alınız. Bu tüplerin birine muayene edilecek yağla aynı marka ve cins temiz yağ, diğerine de trafodan alınan muayene edilecek yağı koyunuz. Alınan yağı 10 dk. kadar dinlendirdikten sonra, her iki tüpteki yağı yan yana ışığa tutarak gözle bakınız.trafodan alınan yağın rengi, temiz ve normal olan yağa göre çok fazla koyu sarı ve kırmızıya kaçıyorsa asiditesi fazla demektir. Bu durumda olan yağları ya filtre ederek temizleyiniz ya da yenisi ile değiştiriniz. Ayrıca değiştirdiğiniz ya da ilave ettiğiniz yağın seviyesini yağ seviye gösterge çubuğundan kontrol ediniz Trafo Buşinglerinin Bakımı Resim 1.3: Trafo yağları Buşingler, trafo alçak ve yüksek gerilim sargısından gelen uçların dış devreye alındığı, macunsuz, üzeri sırlanmış ve seramik malzemeden yapılmış malzemelerdir. Buşing içerisine yerleştirilen tij adı verilen bağlantı teli yardımıyla sargı uçları trafo kapağı üzerine çıkarılır. Buşingler üst kapağa conta ile yağ sızdırmaz bir şekilde monte edilir. Trafo devreye alınacağı zaman buşing tijinin somunu gevşetilerek tij 5mm kadar buşing içine itilir.biriken hava varsa dışarı çıkması sağlanır.yağ sızdırmaya başladığı anda somunlar tekrar sıkılarak sızan yağ temizlenir. Buşinglerin bakımı için şu işlemleri yapınız; Buşingleri gözle kontrol ediniz, kırık veya çatlak olanları değiştiriniz, Sağlam buşingleri su veya karbon tetra klorid ile temizleyiniz, Buşinglerin sırı yanmış veya bozulmuş kısımlarını kırmızı gliptal ile boyayınız, Buşinglerin conta ve flanşlarında yağ kaçakları veya sızıntı varsa gideriniz, Flanş civatalarını ve somunlarını sıkarken buşinglerin zarar görmemesine dikkat ediniz. 7

14 Trafo Soğutma Sistemi Bakımı Resim 1.4: Trafo buşingleri Trafolarda değişik soğutma sistemleri kullanılmakla beraber en çok kullanılan yöntem radyatörler ve vantilatörlerle yapılan soğutmadır. Trafo tankı içinde bulunan yağ ısındıkça genleşerek tank içinde ve radyatörlerde dolaşamaya başlar. Radyatöre gelen yağ, vantilatörler yardımıyla soğutularak tekrar tank içine döner. Bu şekilde soğutma sağlanmış olur. Bu iş için kullanılan kontrol panosunun ve vantilatörlerin bakımının yapılması gerekir. Bakım işleminde şu hususları yerine getiriniz: Kontrol panosundaki sigorta, buton, kontaktör, röle, kaçak akım kontrol rölesi, termostat, piriz ve lamba gibi elemanları kontrol ediniz, varsa arızalı olanları tamir ediniz ya da değiştiriniz, Kontrol panosu bağlantı kablolarını ve elemanlara bağlantı yerlerini kontrol ediniz, çıkmış ya da gevşemiş olan uçları sıkınız, Kontrol panosu ile vantilatörler arasındaki bağlantı kablolarını ve bağlantı yerlerini kontrol ediniz, Kontrol panosu mekanik aksamını ve kapağını kontrol ediniz, kapağının tam olarak kapandığından emin olunuz, Kontrol panosu koruma topraklamasını ve bağlantılarını kontrol ediniz, Vantilatörleri yerinden söküp basınçlı hava ile temizleyiniz, Kanadı kırık veya çatlak olan pervaneleri yenisi ile değiştiriniz, Vantilatör motorunu kontrol ediniz, Vantilatör motor milini ve bilyasını yağlayınız. 8

15 Resim 1.5: Trafo soğutma sistemi ve kontrol panosu iç görünümü Trafo Bağlantılarının Kontrol ve Bakımı Bildiğimiz gibi trafolarda 3 adet YG giriş ucu, 3 adet AG çıkış ucu ve AG çıkış uçlarının yanında da 1 adet işletme topraklaması ucu vardır. Ayrıca trafo gövdesine yapılan koruma topraklaması civatası da bulunmaktadır. Buralara yapılmış olan bağlantıların kontrol ve bakımı hem trafonun ömrü hem de enerjinin sürekliliği açısından önemlidir. Bu terminal bağlantılarının kontrol ve bakımını aşağıdaki işlem sırasına göre yapınız: Bütün buşing terminal bağlantılarını ve topraklama bağlantılarını kontrol ederek iyi temas etmeyen paslı, oksitli kısımları temizleyiniz, Gevşek olan bağlantıları sıkınız, Buşing terminal bağlantılarını sıkarken buşinglerin kırılmamasına ve buşing tijlerinin sökülmemesine dikkat ediniz, Buşing terminal bağlantılarının, buşingleri kıracak derecede gergin olmadığından emin olunuz, Topraklama iletkeninin sağlamlığını kontrol ediniz, Topraklama bağlantılarını kontrol ediniz, gevşemiş ise sıkınız. 9

16 Resim 1.6: Trafo bağlantı terminalleri Trafo Sargıları Yalıtkanlık Kontrolü Trafonun çekirdek ve sargılarının durumu hakkında fikir edinebilmek için önce trafoyu açmadan bazı ölçmeler ve denemeler yapmak gerekir. Bu ölçme ve denemeler sonucunda trafonun açılıp açılmayacağına karar verilir. Şimdi bu ölçme işlemlerini açıklayalım: Trafonun buşing terminal bağlantı uçları işaretlenerek (tekrar bağlarken herhangi bir yanlışlığa meydan vermemek için) söküldükten sonra sargılar arası ve sargılarla tank arası izolasyon direnci (izolasyon megeri ile) ölçülür. Bu ölçmeler sırasında trafo yağ sıcaklığı da dikkate alınır, İzolasyon direncinden sonra shering (şering) köprüsü ile dielektrik kayıp faktörü (tgφ) ölçülür. Ölçülen değerler trafonun yapısına ve karakteristiğine göre kataloğunda olması gereken değerler ile karşılaştırılır. Değerler uygun ise trafonun buşing terminal bağlantıları tekrar yapılarak boşta gerilim uygulanır. Trafonun çektiği akım ve ısınması kontrol edilir. Durum normal ise trafo nominal gücünde yüklenerek çektiği akım ve ısınması kontrol edilir. Anormal sesler ve aşırı ısınmalar trafo sargılarında bir sorun olduğunu gösterir. Yukarıda belirtilen ölçme ve denemeler sonucunda anormal bir durum tespit edilirse üretici fabrika ile temasa geçilerek tamir ve bakımları yaptırılır. 10

17 a- Trafo sargıları b- Fabrikada test lâboratuvarı Resim 1.7: Trafo sargıları yalıtkanlık kontrolünden kesitler Trafo Conta ve Civataların Kontrolü Trafoda contalar ve civatalar tank içerisindeki yağın sızmaması ve hava almaması için kullanılır. Bu sakıncalı durumları önlemek için; Öncelikle yağ kaçağı olup olmadığını kontrol ediniz, Yağ kaçağı varsa veya bozulmuş, deforme olmuş contaları değiştiriniz, Kaçak yoksa cıvata ve somunları pas sökücü ya da mazot ile temizleyiniz, Cıvata ve somunları kontrol edip kırık veya çatlak olanları değiştiriniz, Cıvata ve somunları kontrol edip gevşek olanları sıkınız. Resim 1.8: Yağ kaçağı olan trafonun conta ve civataları 11

18 Bakım Sonrası Yapılacak İşlemler Bakım öncesi alınacak emniyet ve güvenlik tedbirleri kadar bakım sonrası yapılacak işlemler de çok önemlidir. Bu işlemler de şöyledir; Her bakım işlemi kodlu bakım kartına kaydedilmelidir, Kodlu bakım kartına aşağıdaki bilgiler kaydedilir; Kod numarası, Kart numarası, Bakım yapılan yerin adresi, Bakımın cinsi (neler yapıldığı), Bakımı yapılan cihazların adı, Bakımda kullanılan malzemeler, Bakım tarihi, Bakımı yapan teknik personelin adı, ünvanı ve imzası. Bakım ve kontrol işlemleri bittikten sonra tekrar sisteme enerji verilerek çalışır duruma getirilir Trafo Merkezleri Donanımlarının Bakımının Yapılması Trafo merkezleri sadece trafolardan ibaret değildir. Ek donanımları da bünyesinde bulundurur.bu bölümde ek donanımların kontrol ve bakımını öğreneceksiniz Trafo Merkez Aydınlatması Kontrol ve Bakımı Trafo merkezinin aydınlatması için lamba ve armatürler kullanılmaktadır. Geceleri ya da gerektiğinde gündüzleri merkez içinde, bahçesinde iş yapabilmek için lamba ve armatürlerin sağlam ve çalışır vaziyette olması gerekir. Bunun için aşağıdaki işlemleri yapınız: Aydınlatma kablolarını ve buat bağlantılarını kontrol ediniz; kopmuş veya deforme olmuş kabloları değiştiriniz, Aydınlatma armatürlerini ve lambalarını kontrol ediniz; kırık, çatlak veya yanmış olanlarını yenisi ile değiştiriniz, Lamba bağlantı vidalarını kontrol ederek gevşek olanları sıkınız, Akkor flamanlı lambaları kontrol ederek gevşek olanların duy bağlantılarını sıkınız, Flouresant lambaların balast, starter ve soketlerini kontrol ederek arızalı olanları değiştiriniz, Armatürleri ve lambaları yağ ve tozdan temizleyiniz. 12

19 Resim 1.9: Trafo merkezi aydınlatmasından kesitler Akü ve Şarj Sistemi Kontrol ve Bakımı Trafo merkezinde bulunan akü ve şarj sisteminin kontrol ve bakımını aşağıdaki işlem basamaklarına göre yapınız: Akü odasında patlayıcı ve yanıcı gaz toplanabileceğinden girmeden önce havalandırma sistemini çalıştırınız, Akü odasına ateş veya yanıcı aletlerle girmeyiniz, Akü odasının kapısında sigara içilmez ve ateşle girilmez levhalarının bulunmasını sağlayınız, Akü dış kısımlarını temizleyiniz, Akü kapak ve vidalarını kontrol ediniz; kırık, çatlak olanları değiştiriniz, Kutup başlarını ve bağlantıları kontrol ediniz; asit korozyonu varsa temizleyiniz ve korozyondan korumak için vazelin sürünüz, Gevşek olan bağlantıları sıkınız, Akülerin elektrolit seviyelerini kontrol ediniz; elektrolit seviyesi plakaların 0,5 ila 1cm üzerinde olmalıdır, eksik olanları saf su ile tamamlayınız, Hidrometre ile asit yoğunluğunu ölçünüz; olması gereken değerin altındaysa aküyü değiştiriniz, Akülerin şarj akımını ve gerilimini ölçünüz; düşük akımlı ve gerilimlileri şarj ediniz, Akü şarj sistemini (redresörü) temizleyiniz, Redresör akımını ve gerilimini kontrol ederek değerlerin normal olduğundan ve çalıştığından emin olunuz, Fazla ya da eksik şarj akımının aküye zarar vereceğini unutmayınız. 13

20 Bara ve İzolatörlerin Bakımı Resim 1.10: Akü odasındaki aküler ve bağlantıları Gerek trafo bağlantılarındaki gerekse kesici-ayırıcı düzeneğindeki bara ve izolatör bakımı çok önemlidir. Çünkü enerjiyi ileten baralarda ve izolasyonu sağlayan izolatörlerde meydana gelebilecek arızalar, enerji kayıplarına ve güvenlik tehditlerine neden olabilir. Bara ve izolatörlerin kontrol ve bakımını şöyle yapmalısınız: Baraları gözle kontrol ediniz, kırık veya çatlak olanları değiştiriniz, Oksitli kısımları temizleyerek, boyası çıkmış olanları boyayınız, Bara bağlantı terminallerini kontrol ederek gevşek olan civata ve somunları sıkınız, İzolatörleri gözle kontrol ediniz, kırık veya çatlak olanları değiştiriniz, Sağlam izolatörleri su veya karbon tetra klorid ile temizleyiniz, İzolatörlerin sırı yanmış veya bozulmuş kısımlarını kırmızı gliptal ile boyayınız, İzolatörlerin ucundaki bara bağlantı terminallerini kontrol ederek, paslı ve oksitli kısımları temizleyiniz, Gevşek bağlantıları sıkınız. Resim 1.11: Trafo merkezindeki bara ve izolatörler 14

21 1.3. Trafo Merkezi Binalarının Bakımı Trafo merkezinde, trafolar, fider hücreleri, kesiciler, ayırıcılar ve ek donanımlar binalar içinde bulunurlar. Trafo merkezinin dış etkenlerden korunması için binalara ihtiyaç vardır. Bu bölümde binaların bakım ve onarımlarını öğreneceksiniz Bina Beton Kısımlarının Bakımı Trafo merkezi binasının beton kısımları zamanla ve hava şartlarına bağlı olarak yıpranır ve zarar görür. Binanın ayakta kalabilmesi ve ömrünün uzatılabilmesi için bakımı yapılmalıdır. Aşağıdaki işlem basamaklarına göre beton kısımlarının bakımını yapınız; Beton kısımlarda biriken tozları süpürge veya fırça ile temizleyiniz, Beton kısımları gözle kontrol ediniz, Sıvası dökülmüş olan yerleri alçı ile kapatınız, Alçı ile kapattığınız yerleri ve boyası dökülmüş kısımları boyayınız, Kötü görünüyor ve gerekiyorsa diğer bütün beton kısımları boyayınız, Çatısındaki kiremitleri kontrol ederek kırık ve çatlak olanları değiştiriniz, Tavandan, duvarlardan su ve nem almadığından emin olunuz. Resim 1.12: Dış cephesi resim öğretmenleri tarafından boyanmış okul trafo binası Bina Metal Kısımlarının Bakımı Trafo merkezindeki fider hücreleri, kumanda panosu, kapılar, pencereler ve yağmur olukları metal malzemelerden yapılmış kısımlardır. Bu kısımlar zamanla ve hava şartlarına bağlı olarak yıpranır ve zarar görür. Bunların kontrol ve bakımlarını şöyle yapınız: Metal kısımlarda biriken tozları süpürge veya fırça ile temizleyiniz, Metal kısımları gözle kontrol ediniz, Menteşe ve kilit tertibatlarını yağlayarak sağlamlığından ve düzgün çalıştığından emin olunuz, Kırık veya delik kısımları tamir ediniz, 15

22 Korozyona uğramış veya boyası dökülmüş kısımları zımparalayarak boyayınız, Kötü görünüyor ve gerekiyorsa diğer bütün metal kısımları boyayınız, Camlı kapı ve pencerelerin camlarını kontrol ederek kırık ya da çatlak olanları değiştiriniz, Yağmur oluklarını kontrol ederek su kaçıran, delik ya da kırık kısımları tamir ediniz Havalandırmanın Bakımı Resim 1.13: Trafo merkezi içindeki metal kısımlardan kesitler Trafo merkezinin içi, çalışan cihazlardaki elektrik akımının ısı etkisi ve özellikle yaz aylarında havanın sıcaklığı ile ısınır ve havalandırılması gerekir. Büyük trafo merkezlerinde özel havalandırma sistemleri kullanılır. Küçük trafo merkezlerinde ise açılan delikler ile havalandırma sağlanır. Bunların kontrol ve bakımlarını aşağıdaki şekilde yapınız: Özel havalandırma sistemi varsa; havalandırma motoru ve kanallarını kontrol ediniz, Havalandırma motorunda arıza varsa gideriniz, Havalandırma kanallarında kırık, çatlak ya da delik olan kısımları tamir ediniz, Havalandırma filtresini temizleyiniz, Özel havalandırma sistemi olmayan merkezlerde, havalandırma deliklerini toz ve örümcek ağlarından temizleyiniz, Tıkalı olan havalandırma deliklerini açınız. 16

23 1.4. Generatörlerin Bakımı Resim 1.14: Trafo merkezi havalandırması Elektrik santralarında generatörlerin periyodik olarak bakımının yapılması gerekir, ayrıca trafo merkezlerinde de şebekenin enerjisi kesildiğinde veya ihtiyaç olan durumlarda kullanılan generatörlerin bakımının yapılması gerekir. Trafo merkezlerinde genelde tahrik sistemi mazotla çalışan generatörler kullanılır. Generatörlerde mazot yakılarak çalıştırılan motorun ürettiği mekanik enerji, generatör kısmında elektrik enerjisine dönüştürülür. Bu şekilde çalışan kombine makinelere generatör denir. Üretilen bu enerjinin sürekliliği ve verimi açısından generatörlerin kontrol ve bakımları ihmal edilmemelidir. Generatörlerin kontrol ve bakımını şöyle yapınız; Öncelikle üretici firma tarafından verilen kontrol ve bakım talimatı varsa onu uygulayınız, Yoksa, kumanda tablosunu kontrol ederek buton, anahtar, röle ve ölçü aleti gibi kumanda elemanlarının çalışır vaziyette olmasını sağlayınız, Generatör kısmı elektrik bağlantılarını kontrol ederek, kırık veya kopuk kabloları değiştiriniz, gevşek kablo başlıklarını sıkınız, Ölçü aleti ile sargılar arası ve sargılar ile gövde arası kısa devre kontrolünü yapınız, Rotor milinin çalışmasını ve balansını kontrol ediniz, Mekanik enerji üreten motoru gözle kontrol ederek, yağ ya da mazot sızıntısı olup olmadığına bakınız, Motor yağı seviyesini ve yağın durumunu kontrol ediniz, eksikse ilave ediniz veya yenisi ile değiştiriniz(arabalarda olduğu gibi), Soğutma fanını kontrol ederek kırık ya da çatlak ise yenisi ile değiştiriniz, Son olarak generatörü çalıştırarak kumanda tablosundan, üretilen gerilim ve frekans değerlerini kontrol ediniz. 17

24 Resim 1.15: Trafo merkezlerinde kullanılan dizel generatör 1.5. Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği Transformatör merkezleri: a) Transformatör yağ çukurları: Yağ hacmi 'ye kadar olan yağlı transformatörler için, transformatörün bulunduğu bölümde bu yağın tümünü alabilecek büyüklükte bir yağ toplama haznesi yapılabilir yada uygun yükseklikte eşiği bulunan ve yağ geçirmeyen zemin bu amaçla kullanılabilir. Yağ hacmi 'den fazla olan yağlı transformatörler için transformatör bölmesinin altına veya dışına sızdırmaz betonarme olmak koşuluyla yağ çukuru yapılacaktır. Bu çukurun galvanizli çelik ızgaranın altındaki yağ toplanan bölümünün hacmi en az transformatör yağ hacmi kadar olmalı ve yağ ızgarasının üzerinde en az 5 cm. kalınlıkta çakıl bulunmalıdır. Yapının içindeki veya dışındaki yağ çukurlarının kanalizasyon şebekesine, toprağa, akarsu, göl ve denize bağlanması kesinlikle yasaktır. b) Transformatör odaları: 1) Transformatörler duvarlarla en az 60 cm mesafe olacak şekilde yerleştirilmelidir. Eğer transformatörün tüm boyu boyunca iki taraflı açılan kapı (kapaklar) var ise bu mesafe (hava sirkülasyonu sağlaması için) 30 cm'ye indirilebilir. 36kV'a kadar transformatörlerin en üst noktası ile tavan arasında en az 60 cm mesafe bulunmalıdır. 2) Transformatör odalarında döşemede kademe bulunması yasaktır. Odanın iç yüzeyleri toz yapmayacak bir malzeme ile kaplanmalıdır. Tavanlara kesinlikle boya yapılmayacaktır. c) Transformatörlerin elektriksel bağlantıları tesadüfen temas edilmeyecek şekilde yapılacaktır. d) Yapı içinde kullanılan transformatörlerin yüksek gerilim geçit izolatörlerinin elektriksel bağlantılarının yalıtımı, uygulama gerilimine uygun bir malzeme veya geçmeli tip ile sağlanmalıdır. e) Transformatörler yer altına, bodrumlara ve yüksek katlı yapıların üst katlarında da tesis edilebilir. Yeraltı ve bodrumlardaki transformatörlerde, rutubet, havalandırma ve su 18

25 baskınına karşı önlemler alınmalıdır. Transformatörlerin yerine konulması ve gereğinde değiştirilmesi durumlarında ağırlığı ve en büyük boyutları göz önünde bulundurulmalı ve gerekli önlemler alınmalıdır. f) İnsanların yoğun bulunduğu paniğin yaşanabileceği tüm yapılar, bodrumlar, yüksek katlı binalar, hastaneler, tiyatrolar, alış-veriş merkezleri, okullar gibi yapılar bağımsız olarak yüksek gerilimle enerjilendirildiğinde ana bina içindeki transformatörler güvenlik açısından kuru tip olmalıdır. g) Yönetmelik değişikliğinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren iki yıllık geçiş süresini müteakip, primer gerilimi 36 kv'a kadar transformatörlerin (transformatörle ayrılmaz bir bütün oluşturan donanımları dahil) en büyük dıştan dışa (dış) boyutları; A (cm) transformatörün boyu, B (cm) transformatörün eni, C (cm) transformatörün yüksekliği olmak üzere; gücü 630 kva'ya kadar olan transformatörler için A=170cm, B=135 cm, C=195 cm; gücü 1600 kva'ya kadar olan transformatörler için A=210cm, B=185 cm, C=245cm; gücü 2500 kva'ya kadar olan transformatörler için A=230cm, B=215cm, C=265 cm'yi aşamaz. h) Deprem yükleri: Transformatör merkezlerinin yapımında yatay deprem yükleri göz önüne alınacaktır. Deprem bölgelerinde oluşacak deprem yükleri F = C.W formülü ile hesaplanacaktır. Burada; F: Her elemanın ağırlık merkezine etki eden kuvveti (kg-kuvvet), W: Çelik aksam veya elektrik teçhizatının kütlesi (kg-kütle), C: 0,5 g'dir. (g = 9,81 m/sn2 olarak yerçekimi ivmesidir) Transformatör merkezlerindeki çelik aksam ile elektrik teçhizatı yukarıda verilen formül ile hesaplanacak kuvvetlere dayanmalıdır. Özellikle izolatörler ve bağlantı noktalarının davranışı tahkik edilmelidir. Madde 37-a) Dağıtım transformatörlerinin havalandırılması: 1) Transformatörlerin havalandırılması için gerekli önlemler alınmalıdır. Özel koşullarda cebri veya özel doğal havalandırma yapılmalıdır. Hava girişi kurangalez (Havalandırmanın yağ çukuru vasıtasıyla alttan yapılması) ile de sağlanabilir. 2) Doğal havalandırma için gerekli panjur boyutlarına örnek bir hesap şekli aşağıda verilmiştir. H: Transformatör tankı yatay ekseni ile hava çıkış panjuru yatay ekseni arasındaki yükseklik farkı (m) P: Transformatörün toplam kaybı (kw) AL: Hava giriş çıkış panjurları alanı (m2) olmak üzere: AL = 0,188P/(karekök)h şeklinde hesaplanır. Ancak çıkış panjuru alanının hesaplanan (AL) değerinden %10 büyük olması tavsiye edilir. 19

26 3) Cebri havalandırma yapılan yerlerde termostat kontrolü gereklidir. Transformatör odası ortam sıcaklığı 40øC yi geçmemelidir. 4) Panjur tel kafesleri, yabancı madde ve canlıların girmesini engellemek için en fazla 0,5x0,5 cm2'lik gözlerden oluşmalıdır. Dağıtım transformatörlerinin bağlama (şalt) düzeni: Madde 38- Her dağıtım transformatörünün alçak gerilim çıkışına termik manyetik açıcılı ana kesici konulmalıdır. Ancak sekonder kısıma konulacak aşırı akım rölesinin primer taraftaki yük ayırıcısını, bir kısa devre halinde sigortanın kesme süresinden daha geç uyarması koşulu ile (primer kısma sekonder korumalı kesici konulması halinde koşulsuz) elektrik üretim-iletim- dağıtım hizmetlerini yürüten şirketler alçak gerilim kısmına ana kesici koymayabilir.alçak gerilim besleme hatları çıkışlarına mutlaka koruyucu düzenler ve en azından yük altında açma kapama yapabilen düzenler konulmalıdır. Madde 39- Her güç transformatörü, primer ve sekonder taraflarına sekonder korumalı kesici ile techiz edilecektir. Güç transformatörü, yükseltici-indirici merkezler arası enerji iletiminde kullanılan YG/YG transformatörüdür. Bu kesicinin gerilimden ayrılması için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Sekonder taraftaki kesicilerin kesme gücü ve mekanik dayanımı transformatörün bağlandığı alt gerilim barası kısa devre gücüne göre boyutlandırılmalıdır. Röleli kesicilerin röleleri ve koruma devreleri, transformatörün arıza ve aşırı yük akımlarına uygun olarak seçilmiş olmalıdır. Transformatör merkezlerinde baraya giren tüm hat fiderleri topraklanabilmelidir. Açık ve kapalı çalışan ring sistemlerde, bu topraklama düzeni bağımsız çalışan topraklama ayırıcıları olmalıdır. Bu topraklama ayırıcıları hat gerilimli iken toprak temasını önleyecek elektriksel ve/ veya mekanik kilitleme düzenlerini ihtiva etmelidir. Bu düzenler sağlanamadığı takdirde hattın gerilimsiz olduğunun anlaşılması sağlanarak topraklama ayırıcısı kapatılmalıdır. Kesicilerle kendi ayırıcıları arasında kilitlenme düzenleri bulunmalı, bu durumda kesiciler kapalı konumda iken ayırıcılar açılıp, kapatılamamalıdır. Bu kilitlenme düzenleri mekanik, elektriksel yada mekanik - elektriksel tipte olabilir. Primer ve sekonderde bulunan kesici, ayırıcı, akım transformatörü bara kısa devre akımına göre seçilmelidir. Sekonder tarafta kullanılan aynı cihazlar transformatörün bağlandığı alt gerilim barası kısa devre akımı göz önüne alınarak seçilmelidir. Her iki halde de kesme akımının dinamik zorlamalarına karşı dayanabilmelidir. Aşırı yüke ve kısa devre akımlarına karşı koruma: Madde 40-a) Anma gücü 400 kva'ya kadar (400 kva dahil) olan dağıtım transformatörlerinin giriş tarafına sigortalı ayırıcı tesis edilerek transformatör korunmalıdır. Mümkün olabilen hallerde primerdeki sigortalı yük ayırıcısı ile sekonderdeki ana şalter arasında kilitleme düzeni sağlanmalıdır. Anma gücü 400 kva'dan büyük dağıtım transformatörlerinin besleme tarafında röleli bir kesici kullanılarak transformatör kısa devre ve aşırı yüke karşı bütün kutuplarında korunabileceği gibi, anma gücü 1600 kva'ya kadar (1600 Kva dahil) olan dağıtım 20

27 trafolarında kısa devre kesme gücü uygun sigortalar ile donatılmış sigortalı yük ayırıcısı bileşik cihazları da kullanılabilir. Kısa devre akımlarına karşı korunma bulunmayan sadece yük akımının açılıp kapatıldığı yerlerde, uygun anma akımı ve kısa süreli dayanma akımı özelliklerinde yük ayırıcıları kullanılabilir. b) 36 kv kademesine kadar trafo merkezlerinde, gerilim transformatörleri baraya sigortalı ayırıcı üzerinden bağlanmalıdır. Ölçü transformatörlerinin sınıfları, enerji ölçüm için akım transformatörlerinde 0,5, gerilim transformatörlerinde 1, koruma için her ikisinde en az 3 sınıfı olacaktır. Enerji ölçümü dışındaki ölçü aletleri için ölçü transformatörleri 1 sınıfı olmalıdır. Bu konuda ilgili elektrik şirketlerinin kurallarına da uyulmalıdır. 24 kv'un üstündeki gerilimlerde, 36 kv'luk sistemlerde gerilim ölçü transformatörlerinde bağlantı faz-toprak arası olacaktır. c) Bir transformatör merkezinden çıkan alçak ve yüksek gerilim hatları aşırı akıma karşı ayrı ayrı korunmalıdır Topraklamalar Yönetmeliği Herhangi bir tesisin bu Yönetmeliğin kapsamına girip girmeyeceği konusunda bir kararsızlık ortaya çıkarsa, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının bu konuda vereceği karar geçerlidir. Madde 11) İletken çeşitleri: i) Ana iletken (Faz iletkeni) (L1, L2, L3): Elektrik enerji kaynaklarını tüketicilere bağlayan, fakat orta noktadan ya da yıldız noktasından çıkmayan iletkenlerdir. ii) Nötr iletkeni (N): Şebekenin orta noktasına veya yıldız noktasına bağlanan, elektrik enerjisinin iletilmesine katkıda bulunan bir iletkendir(d.a. sistemlerinde kaynağın orta noktasına bağlanan iletkene de orta iletken denir). iii) Koruma iletkeni (PE): Elektriksel olarak tehlikeli gövde akımlarına karşı alınacak güvenlik önlemleri için işletme elemanlarının açıktaki iletken bölümlerini: - Potansiyel dengeleme barasına, - Topraklayıcılara, - Elektrik enerji kaynağının topraklanmış noktasına, bağlayan iletkendir. iv) Koruma iletkeni + nötr iletkeni (PEN): Koruma iletkeni ile nötr iletkeninin işlevlerini bir iletkende birleştiren topraklanmış iletkendir. v) Fonksiyon topraklama iletkeni (FE): Yalnızca fonksiyon topraklaması için kullanılan bir topraklama iletkenidir. vi) Fonksiyon topraklama ve koruma iletkeni (FPE): Hem fonksiyon topraklaması ve hem de koruma topraklaması için birlikte kullanılan tek bir topraklama iletkenidir. Madde 12) Dolaylı dokunmaya karşı koruma: İnsan ve hayvanların, hatalı durumlardan dolayı ortaya çıkabilecek tehlikelerden korunmasıdır. 21

28 Madde 13) Kapalı elektrik işletme yerleri: Yalnızca elektrik tesislerinin işletilmesi için öngörülmüş bulunan ve kilit altında tutulan kapalı hacim veya yerlerdir. Kilit yalnızca görevlendirilmiş kişiler tarafından açılabilmelidir. Giriş için sadece ehliyetli kişilere izin verilir. Not: İletişim tekniğinde bu tanıma, örneğin kablo dağıtım odaları, içinde insan bulunmayan kuvvetlendirici odaları, radyo verici düzenleri ve yüksek gerilim hattından haberleşme tesisleri dahildir. Madde 18) El mesafesi bölgesi: Genellikle yürünebilen zeminden itibaren belirlenen ve sınırlarına, bir kişinin her yönde, yardımcı bir araç kullanmaksızın eliyle erişebileceği bölgedir Madde 19) Yıldırımdan koruma tesisi: Bir tesisin iç ve dış yıldırım etkilerinden korunması için kullanılan düzenlerin bütünüdür. b) Topraklamaya ilişkin tanımlar: 1) Toprak: Elektrik potansiyelinin her noktada sıfır olduğu yeryüzünün madde ve yer olarak ifadesidir. Örnek: humuslu toprak, killi toprak, kumlu toprak, çamur, kayalık arazi. 2) Referans toprağı (nötr toprak): Topraklayıcıdan yeterince uzak bulunan ve topraklama tesisinin etki alanı dışında kalan yeryüzü bölümüdür. Bu bölümdeki herhangi iki nokta arasında, topraklama akımının neden olduğu gerilim ihmal edilecek kadar küçüktür 3) Topraklama iletkeni: Topraklanacak bir cihazı ya da tesis bölümünü, bir topraklayıcıya bağlayan toprağın dışında veya yalıtılmış olarak toprağın içinde döşenmiş bir iletkendir. Nötr iletkeni veya ana iletken ile topraklayıcı arasındaki bağlantıya bir ayırma bağlantısı, bir ayırıcı ya da bir topraklama bobini veya direnç bağlanmışsa, bu durumda sadece topraklayıcı ile belirtilen cihazlara en yakın toprak tarafındaki bağlantı ucu arasındaki bağlantı, topraklama iletkenidir. 4) Topraklama barası (topraklama birleştirme iletkeni): Birden fazla topraklama iletkeninin bağlandığı bir topraklama barasıdır (iletkenidir). Aşağıdaki iletkenler topraklama barası sayılmaz: i) Üç fazlı düzenlerde (üç ölçü transformatörü, üç kablo başlığı, üç mesnet izolatörü vb.) her bir cihazın topraklanacak bölümlerini birleştiren topraklama iletkenleri, ii) Hücre biçimindeki tesislerde, bir hücrenin cihazlarının topraklanacak bölümlerini birleştiren ve hücre içinde kesintisiz olarak döşenmiş olan bir topraklama barasına bağlanmış topraklama iletkenleri. 5) Topraklama tesisi: Birbirlerine iletken olarak bağlanan ve sınırlı bir alan içinde bulunan topraklayıcılar ya da aynı görevi yapan (boyasız direk ayakları, zırhlar ve metal kablo kılıfları gibi) metal parçalar ve topraklama iletkenlerinin tümüdür. 22

29 6) Topraklamak: Elektriksel bakımdan iletken bir parçayı bir topraklama tesisi üzerinden toprağa bağlamaktır. 7) Topraklama: Topraklamak için kullanılan araç, düzen ve yöntemlerin tümüdür. Topraklamalar çeşitlerine, amaçlarına ve şekillerine göre ayırt edilirler: 7.1) Topraklamanın çeşitlerine göre tanımlar: i) Dolaysız topraklama: Topraklama direncinden başka hiçbir direnç içermeyen topraklamadır. ii) Dolaylı topraklama: Topraklama iletkeni üzerine ek olarak bağlanan omik, endüktif veya kapasitif dirençlerle yapılan topraklamadır. iii) Açık topraklama: Topraklama iletkeni üzerine bir parafudur veya eklatör bağlanan topraklamadır. 7.2) Topraklamanın amaçlarına göre tanımlar: i) Koruma topraklaması: İnsanları tehlikeli dokunma gerilimlerine karşı korumak için, işletme akım devresinde bulunmayan iletken bir bölümün topraklanmasıdır. ii) İşletme topraklaması: İşletme akım devresinin bir noktasının, cihazların ve tesislerin normal işletilmesi için topraklanmasıdır. Bu topraklama iki şekilde yapılabilir: - Dirençsiz (doğrudan doğruya) işletme topraklaması: Bu durumda, topraklama yolu üzerinde normal topraklama empedansından başka hiçbir direnç bulunmamaktadır. - Dirençli işletme topraklaması: Bu durumda, ek olarak omik, endüktif ya da kapasitif dirençler bulunmaktadır. iii) Fonksiyon topraklaması: Bir iletişim tesisinin veya bir işletme elemanının istenen fonksiyonu yerine getirmesi amacıyla yapılan topraklamadır. Fonksiyon topraklaması, toprağı dönüş iletkeni olarak kullanan iletişim cihazlarının işletme akımlarını da taşır. Not: Bir iletişim tesisinin fonksiyon topraklaması, eskiden kullanılan iletişim tesisi işletme topraklaması ile aynıdır. Fonksiyon topraklaması deyimine, örneğin "yabancı gerilim bileşeni az olan topraklama" gibi adlandırmalar da dahildir. iv) Fonksiyon ve koruma topraklaması: Fonksiyon topraklamasının aynı topraklama iletkenini kullanarak ve aynı zamanda koruma topraklaması olarak da kullanıldığı topraklamadır. Not: Bir iletişim tesisinin fonksiyon ve koruma topraklaması, eskiden kullanılan iletişim tesisi işletme ve koruma topraklaması ile aynıdır. v) Düşük gürültülü topraklama: Dış kaynaklardan iletilen (bozucu büyüklüklerle olan) girişimin seviyesi, bağlandığı bilgi işlem veya benzeri donanımda bilgi kayıplarına neden olan kabul edilmeyecek etkiler üretmeyen bir topraklama bağlantısıdır. vi) Yıldırıma karşı topraklama: Yıldırım düşmesi durumunda, işletme gereği gerilim altında bulunan iletkenlere atlamaları (geri atlamalar) geniş ölçüde önlemek ve yıldırım akımını toprağa iletmek için, işletme akım devresine ilişkin olmayan iletken bölümlerin topraklanmasıdır. 23

30 1.7. TEİAŞ İş Güvenliği Yönetmeliği Orta ve Yüksek Gerilim Şalt Tesisleri Madde 57 - Orta ve yüksek gerilim tesislerine görevlilerin dışındaki şahısların girmesi yasaktır. Ancak diğer şahısların tesislere girmesi özel izinle, görevli bir elemanın kontrolünde ve kişisel koruyucu kullanmaları ile mümkün olacaktır. Madde 58 - Kesici ve ayırıcıların manevraları gerilim altında çalışma sayılmayacaktır. Madde 59 - Stanka ile manevra yapılması gereken ayırıcıların manevralarında mutlaka stanka kullanılacaktır. Gerek stanka ile manevra yapılan ayırıcıların, gerekse mekanik kollu ayırıcıların manevralarında İzole eldivenler, baret, izole ayakkabı ve tesisatın özelliğine göre seyyar izole halı (2x1m) veya tabure kullanılacaktır. Madde 60 - Üretim ve İletim e ait OG ve YG tesislerinde yapılacak manevralarda Yük Dağıtım Usulleri Yönergesi gereğince Dağıtım Tesislerinde ise yönerge 47 ye göre hareket edecektir. Madde 61 - Orta gerilim tatbik edilmiş iletkenlere, İzole eldivenlerle dokunulmayacak ve bu iletkenler üzerinde sapı yalıtılmış aletlerle çalışılmayacaktır. Çalışılması gerektiğinde enerjili çalışmaya uygun aletlerle çalışılacaktır. Hat ayar ünitesi üzerinde yapılacak çalışmalarda izole eldiven kullanılmalı ve temas sırasında kutu üzerindeki topraklama bıçağı kapatılmalıdır. Şalt sahası çalışmaları izole halı üzerinde ve tüm ölçü aletleri topraklanmış durumda iken yapılmalı, koaksiyel kablo ekranı ve tuner, konsol toprağına iyi bir şekilde irtibatlandırılmış olmalıdır. Sızdırma bobinlerinin toprak bağlantılarının güvenilirliğinden emin olunmadan ve hattın enerjisi kestirilmeden KESİNLİKLE canlı uç üzerinde çalışılmamalı ve bu uç açılmamalıdır. Madde 62 - OG ve YG tesislerinde her türlü çalışmalar aşağıdaki işlemlerden sonra yapılacaktır. İşlemlere başlamadan önce mutlaka iş görev emri düzenlenecektir. -Üzerinde çalışılacak teçhizatı gerilimsiz bırakmak için önce kesiciler, sonra ayırıcılar açılacaktır. -Kesici ve ayırıcıların her fazının teker teker açık olduğu gözle ve uygun araçlarla kontrol edilecektir. -OG şalt tesislerinde hücre kapıları ile bara ayırıcıları arasında bir kilit tertibatı olacaktır. Bu kilitleme tertibatı, fidere ait bara ayırıcıları açılmadan hücre kapısının açılmasını önleyecek şekilde olacaktır. -Tesisin güvenlik altına alınması amacıyla kesme cihazları ile kumanda tertibatı üzerine GÜVENLİK KARTLARI, İKAZ VE İHBAR levhaları konacaktır. -Çalışma yerinde gerilim yokluğunun kontrolu iletkenlerin her biri üzerinde, neon lambalı gerilim kontrol stankası, hat tüfeği ve benzeri özel aletler yardımı ile yapılacaktır. Çıplak iletkenlerin el ile atılması şeklinde deneme yapılması yasaktır. -Gerilim yokluğu tesbit edilince mahalli topraklama ve kısa devre etme işlemleri, çalışma yerinin mümkün olduğu kadar yakınında ve çalışma yerini besleyebilecek bütün 24

31 kollar üzerinde yapılacaktır. Topraklama ayırıcılarının kapatılmış olması halinde dahi bu işlem aynen uygulanacaktır. -Yukarıda anlatılan işlem enerji kaynaklarından ayrılmış olan hat parçaları üzerinde de yapılacaktır. Çünkü bu parçalar atmosferik aşırı gerilimler veya endüksiyon tesirinde kalmış olabilirler. -Topraklama ve kısa devre yapma işlerinde izole eldivenler, baret, izole ayakkabı, izole halı veya izole tabure ile stankalar kullanılacaktır. -Topraklama ayırıcısı bıçaklarının hepsinin kapalı olması şarttır. -Çalışma yeri; levhalar, bayraklar, flamalar, kordonlar, bariyerler vb. işaretlerle sınırlanacaktır. -Tesislerin müsait olduğu hallerde, gerilim altında kalmış bulunan kısımlarına yaklaşılmasını yasaklayıcı levhalar konulacaktır. -Tersten enerji gelmesi ihtimali bulunan fider hücrelerine Bu Fidere Tersten Enerji Gelebilir ibaresi taşıyan uyarı levhaları asılacaktır. -Statik kondansatörlerin bulunduğu yerlerde her işlemden önce kondansatörler boşaltılacaktır. Boşaltma tertibatı bulunsa bile, kondansatörlerin her hangi bir çalışmadan önce bütün uçlarının topraklanması şarttır. Madde 63 - O.G. ve Y.G. tesislerinde insanın temas olasılığı bulunan hücre kapısı, kesici şasesi, ayırıcı kolu vb. metal aksamın toprak şebekesi ile irtibatını sağlayan topraklama iletkenlerinin gözle görülen kısmı üzerinden geçiş dirençleri periyodik olarak kontrol edilecek ve bu işle ilgili çalışmaların sonucu kaydedilecektir. Madde 65 - İşaret, bayrak, flama, plaka, tehlike uyarı bandı, levha, güvenlik kartları ve benzeri güvenlik malzemeleri ile, kısa devre ve topraklama tertibatı kaldırılmadan tesisat gerilim altına alınmayacaktır. Madde 66 - Yüksek gerilim şalt sahalarında bulunan kesici ve ayırıcıların hangi fidere ait olduğunu gösterir yazılı levhalar, uzaktan okunabilecek şekilde teçhizatın uygun yerlerine asılacaktır. Madde 67 - OG fider ve hücrelerinin isimleri, tek hat şemaları ve manevra talimatı, hücre kapısı üzerine bir levha olarak asılacaktır. Ayrıca hücrenin arka fensi ve bina dışındaki geçit izolatörü altına da fider isimlerini belirten levhalar asılacaktır. TM nin en az 50x100cm boyutunda bir tek hat şeması kumanda odasına asılacaktır. Madde 68 - OG hücrelerinde çalışma bittikten sonra gerekli güvenlik önlemleri kaldırılacak, korunma kapıları kapatılacak daha sonra enerji verilecektir. Madde 69 - OG tarafında kesici bulunmayan yardımcı servis trafosu OG ve AG tarafından devre dışı bırakılması AG tarafından başlamak üzere önce kesme sonrada OG tarafından ayırma cihazları açılarak yapılacaktır. -Bir transformatörün yağ seviyesinin kontrolünde kibrit ve benzeri alevli aydınlatma araçları kullanılmayacaktır. -İşletmede çalışan güç trafoları ve reaktörler gibi teçhizatlarla yağ depolanan tanklarda herhangi bir nedenle araştırma yapmak gerektiğinde gerekli emniyet tedbirleri alınmadan 25

32 (yağın boşaltılması, tank içerisindeki havanın sirküle edilmesi, gaz maskesi takılması vb.) tank içerisine girilmeyecek ve teçhizat üzerinde kaynak yapılmayacaktır. Madde 70 - Çalışmalar esnasında ölçü trafolarında AG veren tertipler (Senkronizasyon fişleri vb. ) üzerinde gerekli kilitlemelerin yapılmış olması şarttır. Ayrıca bu transformatörlerin OG ve YG uçları topraklanacaktır. -Akım ölçü trafoları servisteyken sekonder devrelerinin açık kalmaması için gerekli önlemler alınacaktır. (Akım trafolarının sekonderleri beslediği aletler üzerinden kapalı devre edilecektir.) -Gerilim ölçü trafolarının sekonderleri, bağlı herhangi bir alet yoksa uçları açık bırakılacaktır. Madde 71 - Transformatör merkezlerindeki OG sigortaları, ancak ayırıcı açıldıktan ve gerilimi kesildikten sonra sigortanın her iki tarafında gerilim bulunmadığı kontrol edilecek ve daha sonra orijinali ile değiştirilecektir. Gerilimi kesmek mümkün olmayan hallerde sigorta değiştirmek zorunda kalınırsa, sigorta değiştirme pensi, baret, izole eldiven, izole tabure veya izole halı kullanılacaktır. Madde 72 - Şalt sahalarında stanka, merdiven vb. insan boyunu aşan uzunluktaki malzemeler yere paralel olarak taşınacaktır. Madde 73 - Kesici, ayırıcı vb. cihazlarının açılmasından sonra, gerilim altında kalmış kısımlarla temas veya ark atlaması gibi herhangi bir tehlikenin bulunduğu hallerde, iş güvenliği tedbirleri alınmadan sigortaları değiştirilmeyecektir. Madde 74 - Direk tipi dağıtım güç trafolarında yapılacak çalışma türü ne olursa olsun gerilim önce AG den daha sonra OG den kesilecektir. Gerilim kontrolü yapılarak gerilimin olmadığı görüldükten sonra topraklama ve kısa devre işlemi yapılarak çalışmaya başlanacaktır. Madde 75 - Harici tip sigortalı ayırıcılarda sigorta değiştirme işlemi; Her iki taraftan sigorta gerilimsiz bırakıldıktan ve kontrol edildikten sonra yapılacaktır. -OG güç transformatör sigortalarının değiştirilmesinde; önce AG şalterleri sonra OG ayırıcıları açılacaktır. -Sigorta alt ve üst uçları topraklanarak diğer fazlarla kısa devre yapılacak, daha sonra sigorta değiştirilecektir. -Ayırıcı bıçakları açıkken üst kontaklarda gerilim var ise o direk enerji altında olacağından bu durumda sigorta değiştirme işi yapılacaksa gerilim altında yapılan çalışma kuralları uygulanacaktır. AKÜMÜLATÖR ODALARI Madde 95 - Akü odalarının aydınlatılmasında etanj tip armatür kullanılacak, anahtar ve priz oda dışında tesis edilecektir. Kullanılacak aspiratörlerin motorları kömürsüz tip olacaktır ve en az 28 cm. çapında aspiratör kullanılacaktır. Akümülatör odalarında çalışırken sigara içilmeyecek, kibrit çakılmayacak vb. alevli araçlar bulundurulmayacaktır. Bu odalara 26