PSİKOLOJİ GÜNDEMİ. DEHB NİN BİLİŞSEL DAVRANIŞÇI TERAPİ İLE TEDAVİSİ Prof. Dr. M. Hakan TÜRKÇAPAR

Transkript

1 HASAN KALYONCU ÜNİVERSİTESİ PSİKOLOJİ BÖLÜMÜ PSİKOLOJİ GÜNDEMİ Gündem Sayısı: 3 27 Mart 2014 DEHB NİN BİLİŞSEL DAVRANIŞÇI TERAPİ İLE TEDAVİSİ Prof. Dr. M. Hakan TÜRKÇAPAR Psikoloji Bölüm Başkanı ÖĞRETMENLERE, AİLELERE VE YETİŞKİNLERE ÖNERİLER Prof. Dr. Bengi SEMERCİ Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Uzmanı DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB) Prof. Dr. Mücahit ÖZTÜRK Psikoloji Bölümü Öğretim Üyesi

2 psikoloji.hku.edu.tr Havalimanı yolu Şahinbey / Gaziantep

3 İç ndek ler 1 D kkat Eks kl ğ H perakt v te Bozukluğu (DEHB) Prof. Dr. Mücah t ÖZTÜRK 2 DEHB n n Üç Temel Bel rt s 4 D kkat Eks kl ğ H poakt v te Bel rt ler 9 DEHB n n Alt T pler 10 DEHB n n Oluş Nedenler DEHB Tanısı Nasıl Konur 11 DEHB n n Yaşam Boyu Sonuçları 12 DEHB n n Konusunda Düzeltme 13 Karşıt Gelme - Karşıt Olma Bozukluğu 15 DEHB Tedav s 17 Öğretmenlere, A lelere ve Er şk nlere Öner ler Prof. Dr. Beng SEMERCİ 30 DEHB n n B l şsel Davranışçı Terap İle Tedav s Prof. Dr. M. Hakan TÜRKÇAPAR 31 DEHB n n Oluş Nedenler 32 Yet şk nl kte DEHB İç n B l şsel Davranışsal Terap

4 Dikkat Eksikliği Hiperaktive Bozukluğu (DEHB) DEHB başta bireyin kendisi olmak üzere aileyi ve toplumu ilgilendiren yönleriyle çocukluk çağının en önemli psikiyatrik sorunlarından biridir. Erken teşhis edildiğinde tedaviden elde edilen sonuçların yüz güldürücü olması, DEHB nin başta sağlık ve eğitim alanında çalışanlar olmak üzere çocuk ile ilgili tüm profesyoneller ve aileler tarafından mutlak bilinmesi gerekir. DEHB aşırı hareketlilik, dikkat eksikliği ve dürtüsellik olarak sınıflandırılabilen üç temel belirti kümesinden oluşur. Prof. Dr. Mücahit ÖZTÜRK Psikoloji Bölümü Öğretim Üyesi Günümüzde çoğumuzun hiperaktivite olarak işittiği bu klinik tablo aslında ilk olarak 1900 lü yılların başında tanımlanmıştı. Ancak son 30 yılda yapılan birçok sayıda bilimsel çalışma, DEHB nin nedenlerinin biyolojik kökenli yapısal bir bozukluk olduğunu ortaya çıkarmıştır. 1 Psikoloji Gündemi

5 DEHB nin ÜÇ TEMEL BELİRTİSİ 1- Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite) Aslında her çocuğun hareketli ve enerjik olması beklenir. Çocuk koşar, düşer ve gürültü çıkararak oynar. Bunların hepsi doğal karşılanabilir. Ancak hiperaktivite denince yaşıtlarına oranla daha hareketli ve kıpırtılı çocuk akla gelir. Her hiperaktif çocuk düz duvara tırmanacak kadar hareketli ve kontrolsuz değildir. Hiperaktivite kısaca, kıpırtılı olma, oturamama ya da oturmayı becerememe olarak tanımlanabilir. Hiperaktivite okul öncesi dönem (3-6 yaş arası) çocuklarında daha belirgin ve fark edilen bir belirtidir. Bu çocuklar oturmayı sevmezler, ev içinde koşuşturur, dur ve yapma sözünden anlamazlar. Oturmaları gereken durumlarda ise elleri ayakları kıpır kıpırdır. Zıplamayı, yükseklere tırmanmayı ve atlamayı çok severler. Ders çalışırken hatta TV seyrederken dahi şekilden şekile girerler. Çok konuşur, iki kişi konuşurken sık sık lafa girerler. Masanın başında oturamaz, dolayısıyla derslerini masada çalışmayı sevmezler. Yaşla birlikte hiperaktivite azalabilir. Psikoloji Gündemi 2

6 2 - Dikkat Eksikliği Dikkat eksikliği çocuğun dikkat süresinin yaşına göre kısa olması ve özellikle okuma, yazma ve matematik gibi akademik alanlarda dikkatinin kolay ve çabuk dağılması anlamına gelir. Okulun başlamasıyla birlikte öğrenmeye karşı ilgisizdirler. Ödev yapmayı sevmez, anne, baba ya da öğretmenin zoruyla ödev yaparlar. Çeşitli bahanelerle (tuvalete gitme, su içme gibi) sık sık masa başından kalkarlar. Ders çalışırken sürekli yanlarında birini isterler. Üzerlerine aldıkları bir işi bitirmekte zorlanır, bir işi bitirmeden başka işe geçerler. İşitsel dikkati bozuk olan çocuklar, sanki konuşulanı dinlemiyormuş görüntüsü verirler. Bir komutu bir kaç defa söyledikten sona yerine getirirler. Bir komut verdiğinizde tamam der ancak söyleneni yapmazlar. Sınıfta öğretmeni dinlemekte zorlanırlar ve dışarıdan gelen uyarılarla hemen dikkatleri dağılır. Elindeki kalem, defter ve oyuncak gibi malzemeyle uğraşır, dersi takip edemezler. Derste sıkılmaları nedeniyle sınıfın dikkatini ve huzurunu bozacak konuşma, arkadaşlarına laf atma ve garip sesler çıkarma gibi davranışlar sergileyebilirler. Bazıları ise ders anlatılırken dalıp gider ve akıllarından başak şeyler geçirir, gün içinde olanları ya da olacakları düşünür hayaller kurarlar. Bu durum dersleri kaliteli dinleme ve takip etmelerine engel olur. Sınıf öğretmeni çocuğun ya derste çok konuştuğundan ya da derste daldığından şikâyet eder. Okuma ve yazma kaliteleri yaşıtlarından kötü, defter düzeni ve yazıları bozuk olabilir. Okurken sık hata yapabilirler. Genellikle kelime uydurma, hece atlama ya da eklemelerine sık rastlanır. Unutkan olabilirler, öğrettiğiniz ve iyi öğrendiklerini düşündüğünüz bir bilgiyi de çabuk unutabilirler. Zaman yönetimleri iyi değildir, organize olamazlar. Kendilerine uygun bir çalışma düzeni ve sistemi geliştiremezler. Yaşanan tüm bu öğrenme zorluklarına sınavlarda dikkatsizce yapılan hatalar da eklenir. Sabırsızlıkları ve çabuk sıkılmaları, sorulan soruları yanlış okuma ve dolayısıyla da yanlış anlamalarına neden olur. Çok iyi bildikleri soruyu dahi basit hatalarla yanlış cevaplayabilirler. Bazıları sınavları yetiştirememe sorunu yaşarlar. Sonunda bilgileri ve bildiklerinden daha azı oranında not alırlar. Dikkat eksikliği olan çocuklar evde ise günlük yapmaları gereken işler konusunda sorumluluk almak istemezler. Genellikle dağınıktırlar ve kurallardan hoşlanmazlar. 3 Psikoloji Gündemi

7 Dikkat sorunu olan çocuklar sevdikleri ve zevk aldıkları etkinliklerle ise uzun süre ilgilenebilirler. Daha çok kurallı öğrenmeye karşı isteksizdirler. Dikkat eksikliği olan çocukların bir kısmı aşırı hareketli değil hatta çok ağır hareket eden çocuklar olabilir. Bu çocuklara hipoaktif çocuklar da denir. Çocukluk döneminde hiperaktivitesi olanların bir kısmı ergenlik dönemine girdiklerinde aşırı hareketlilikleri kalmaz ve hipoaktif olabilirler. Dikkat Eksikliği Hipoaktivite Belirtileri Dikkat Eksikliği Hipoaktivite Belirtileri: Unutkanlık Dalgınlık, hayal âleminde gibi olma Dağınıklık Tembellik Zevk aldığı işler dışındaki işlerde aşırı isteksizlik Sürekli TV seyretme ya da bilgisayar oyunu oynama Bir yere giderken sürekli geç kalma Boş vermiş bir tavır sergileme Hırslı olmama, olanla yetinme Sakarlık, beceriksizlik, spora yatkın olmama Zamanı iyi kullanamama, sürekli oyalanma, zaman yönetiminin iyi olmaması Başladığı bir işi bitirememe Çabuk sıkılma Evdeki basit sorumlulukları yerine getirmeme (temizlik, düzen, vs.) Erteleme ve öteleme Verilen bir komutu tamam ya da bir dakika deyip yapmama Ödev yapmanın çok uzun sürmesi Hayali oyunları fazlaca sevme Verilen komutları sanki duymuyormuşçasına hareket etme, komutları yerine getirmeme Psikoloji Gündemi 4

8 Hipoaktivite ve dikkat sorunu olan çocuklar, aile içinde yoğun gerginlik oluştururlar. Tembel ve sorumsuz olarak nitelendirilip, fazlaca üzerlerine gelinir ve suçlanırlar. Aile bunu bir hastalık olduğunu bilmiyor ise baskıyı artırır. Çocuğu aşağılar, sert davranır ve ceza verir. Ailenin bu tutumu çocuğu daha da geri götürür. Durumu düzeltmek için hiç çabalamaz, aileye duyduğu öfke nedeniyle yapacağı, becerebildiği işlerde dahi sorun yaşamaya başlar. Aile ve çocuk arasındaki bu çatışma ergenlik döneminde üst düzeye ulaşır. Ergenliğin getirdiği sıkıntılar bu tabloya eklenince evdeki huzursuzluk daha da artar. Sadece bu nedenle aileyle bağı kopan ve yaşam boyu sorun yaşayan bireyler vardır. Oysa aile var olan bu klinik durumu erken dönemde fark edip ona göre önlem alır ise çatışma yaşanmaz ya da en az zararla atlatılır. Hipoaktivitede asıl sorun dikkat eksikliği bozukluğudur. Dikkatini yoğunlaştırmakta güçlük çeken çocuklar planlı ve organize hareket etmekte zorlanırlar. Bazen basit bir işe dahi başlamakta ya da o işin sonunu getirmekte zorlanabilirler. Dikkatleri kolayca dağıldığı için yaptıkları işin kalitesi düşer ve süresi uzar. Oyalanarak iş yaparlar. Bu da onlara hayatın her alanında zorluklar yaşatır. Örneğin okula hazırlanırken çok vakit kaybederler. Giyinmeleri, çanta hazırlamaları çok zaman alır. Aile yardım etmez ise okula sürekli geç kalırlar. Çok basit sorumluluklarını dahi alamayabilirler. Her şeyi sürekli hatırlatmak gerekir. Tuvalette sifonu çekmeyi, açtıkları çekmeceyi kapatmayı, elbiselerini askıya asmayı sürekli unuturlar, Aldıkları eşyaları yerine koymadıkları ve dağınıkları nedeniyle bir şeylerini kaybederler. Okulda öğretmenin verdiği bir not aileye verilmeden günlerce çantalarında gezebilir. Her şeyi sürekli hatırlatmak gerekir. Tuvalette sifonu çekmeyi, açtıkları çekmeceyi kapatmayı, elbiselerini askıya asmayı sürekli unuturlar, Aldıkları eşyaları yerine koymadıkları ve dağınıkları nedeniyle bir şeylerini kaybederler. Okulda öğretmenin verdiği bir not aileye verilmeden günlerce çantalarında gezebilir. Dikkat Eksikliği Bozukluğu, yapısal bir sorundur. Beynimizin biyokimyasal yapısı ile ilişkili bir problemdir. Dikkat merkezinin iyi fonksiyonel olmamasına bağlı gelişen bir bozukluktur. Aile öncelikle, çocuğunda dikkat eksikliği bozukluğu probleminin varlığını kabul etmeli ve çocuğun davranışlarını yönlendirirken bu durumu mutlaka göz önünde bulundurmalıdır. Dikkat sorunu çocuğun yaşam kalitesini olumsuz olarak etkiliyor ve/veya akademik başarısını düşürüyor ise mutlaka ilaç tedavisi uygulanır. Aile bu konuda bilgi sahibi olmalı ve bir çocuk psikiyatristi ile tedaviyi sürdürmelidir. Dikkat Eksikliği Bozukluğu görme bozukluğu gibi bir sorundur. Nasıl astigmat olan bir çocuğun iyi görmemesi o çocuğun suçu değilse dikkat eksikliği de suçu değildir. Çocuğun elinde olmadan gelişen bir klinik tablodur. 5 Psikoloji Gündemi

9 Bu durumda çocuğun tedavi edilmemesi aslında çocuğa yapılan bir haksızlıktır. Hak etmediği bir muamele ile karşılaşan çocukta, uzun vadede özgüven sorunu olması kaçınılmazdır. Dikkat Eksikliği Bozukluğu olan bir çocuğa sahip anne babanın çok sabırlı ve anlayışlı olması gerekir. Tedavisi uzun zaman alan bu klinik tablonun çözümünde ailenin rolü büyüktür. Amacımız çocuğa yardımcı olmak, onun yaşam kalitesini artırmak ve özgüvenini zedelememektir. Bu çocuklar iki alanda zorluk yaşarlar. Akademik alanda yaşadıkları zorlukları aşmak için anne babanın desteği gerekir. İlkokul birinci sınıfından itibaren eğitimi yakın takibe alınmalıdır. Anne baba, dersleri sürekli takip etmelidir. Ödevlerini tek başına yapmakta çok zorlandıkları için birlikte ödev yapmak gerekir. Biz yardım etmediğimizde ödev yapmaları saatler alabilir. Bu, çocuğun hayli zaman kaybetmesine neden olduğu gibi kaliteli öğrenmesini de engeller. Anne babanın ödev konusundaki yardımı ise çocuğu tembelliğe itecek nitelikte, onun yerine ödev yapma şeklinde değil, ödev organizasyonu, planlaması ve anlamadığı konularda yardım şeklinde olmalıdır. Hiç yardım etmese dahi anne babanın ödev yaparken çocuğun yanında oturması ödevlerini daha kaliteli ve kısa sürede yapmasına neden olur. Anne baba, çocuk ile ders çalışırken sabredemiyor ve sürekli çatışma oluşuyorsa mutlaka bire bir özel öğretmen desteği almak gerekir. Günlük hayatta yaşanan zorluklar için de aile desteği çok önemlidir. Suçlamadan, azarlamadan, hakaret etmeden, ısrarla ve sabırla sorumluluklarını ve yapmaları gerekenleri hatırlatmak gerekir. Bu çocukların diğer çocuklardan farklı olduğu kabul edilmeli ve kimseyle özellikle de kardeşlerle kıyaslanmamalıdır. Evde yapması gerekenler konusunda önem sırasına göre bir liste tutulmalı ve önemli saydığımız birkaç konu öne alınarak üzerinde ısrarla durulmalıdır. Ancak bunu yaparken çocuğun teşvik edilmesi ve ödüllendirilmesi gerekir. Cezalar bu çocuklarda genellikle işe yaramaz. Hedef davranışlar üzerine yapılacak çalışmalarda detaycı ve mükemmeliyetçi olunmamalı çocuğun mutlaka hata yapacağı akılda tutulmalıdır. Aileler böyle bir çocukla ilişkilerini düzenlemekte zorlandıklarında mutlaka danışmanlık almalıdırlar. Dikkat eksikliği koçluğu hem aileleri hem de çocukları yönlendirmede hayli etkili bir yöntemdir. Psikoloji Gündemi 6

10 3 - Dürtüsellik Çocuklar yaşamlarının ilk yıllarında dürtüleri ile hareket eder, başta aile olmak üzere sosyal çevrenin etkisiyle giderek dürtülerini kontrol edebilmeyi öğrenirler. Bu nedenle acıktığında ağlayan, isteklerinin olması konusunda tutturan, zaman ve mekân tanımadan rahatça hareket eden bir çocuğun yaptıkları eğer bebeklik döneminde ise bizleri pek de rahatsız etmez. Henüz neden sonuç ilişkilerini düşünebilme, karşı tarafın duygularını anlayabilme ve zarar vermenin boyutunu algılayabilme bilincinde olmadıklarından, davranışlarını kontrol etme konusunda yetersizdirler. Sonunu düşünmeden eyleme geçme olarak tarif edilebilecek olan dürtüsellik, bu çocukların sosyal uyumlarını bozan en ciddi belirti kümesidir. Sabırsızlıkları, sırasını beklemekte güçlük çekmeleri ve yönergeleri dinlememeleri tipik özellikleridir. Sonuçta kendileri ve çevresindekiler için zararlı olabilecek fevri hareketleri ve sınır tanımadaki zorlukları davranış sorunlarının ilk habercileri gibidir. Yaşıtlarıyla birlikte olduklarında olaylara aşırı tepki vermeleri ve fiil ve sözle arkadaşlarını rahatsız etmeleri nedeniyle toplum içinde istenmeyen çocuk ilan edilirler. Bu çocuklar disipline olmadaki zorlukları nedeniyle kuralları sevmezler ve kurallara ve otoriteye karşı gelirler. Kendi düşüncelerine göre hareket etmeyi sever ve yeğlerler. Oldukça cesur davranır, hatalardan ders çıkaramazlar. Kendileri ile konuştuğunuzda eylemin sonucunda olabilecekleri tahmin eder ve bu konuda sağlıklı yorumda bulunabilirler. Ancak kendilerini durduramadıkları, frenleyemedikleri için yapılmaması gereken birçok eylemi gerçekleştirebilirler. Aslında tüm çocuklar hatalı ve yanlış davranışlarda bulunabilirler. Bu yanlış davranışların sonucunda gerek çevreden gelen uyarılar ve cezalar gerekse kendi edindikleri kötü tecrübeler sayesinde olaylardan ders çıkartarak bu yanlış davranışları tekrarlamazlar. Oysa dürtüselliği olan çocuklar genellikle ceza ve ödülden anlamadıkları gibi, başlarına gelen üzücü ya da kötü bir olaydan da ders çıkarmazlar. Örneğin, 5 yaşındaki bir çocuk çıkmaması gereken yüksek bir yere ısrarla çıkmaya çalıştığında ya büyüklerin engeliyle durdurulur ya da kendisi bir kez düşüp canı yandığında böyle bir eylemi tekrarlamaz. Dürtüselliği olan çocuk ise düşüp canı yansa, bir tarafı incinse hatta kırılsa dahi aynı eylemi defalarca tekrarlayabilir. Ailenin sürekli konuşup nasihat etmesi, yanlışları konusunda çocuğu uyarması bir sonraki yanlışların oluşumunu engellemez. Verdiğimiz ceza, ödül adeta işe yaramaz. Zaman zaman kendilerine nasihat edildiğinde ise aslında ben yapmak istemiyorum, içimden bir şey beni zorluyor ya da bana böyle şeyleri yapmamı içimden birisi söylüyor gibi sözlerle dürtüselliğin yapısal bir bozukluk olduğunu gösteren çok net ifadeler kullanırlar. 7 Psikoloji Gündemi

11 Bu çocuklar korkusuzluklarıyla da dikkat çekerler. Özellikle davranışlar ve eylemler konusunda oldukça cesurdurlar. Örneğin okul öncesi dönemde kolaylıkla annenin elini tutmadan yolda yürüyebilir, dışarıda anneyi bırakıp gidebilir, girilmemesi gereken bir yere rahatlıkla girebilir, hiç tanımadıkları yabancı ortamlarda da korkusuzca hareket edebilirler. Bu korkusuzluk otorite figürünün hiçe sayılması ve otoritenin kabullenilmemesi anlamındadır. Yine bu çocuklar diğer taraftan çok basit sayılabilecek korkulmayacak şeylerden de korkabilirler. Örneğin karanlık, bazı hayvanlar gibi. Aşırı cesaretleri evde, okulda ve dış dünyada sıklıkla kazaya maruz kalmalarına neden olabilir. Canları yandığında fazla ağlamamaları dikkat çekicidir. Cesurca davranışları nedeniyle zaman zaman adeta kazaya davetiye çıkartırlar. Dürtüselliği olan çocuklar yalnızca anne baba ve yakın akrabalarıyla olan ilişkilerinde sorun yaşamazlar. Aynı zamanda sosyal ortamlara girdiklerinde çevresindeki insanlarla da uyum sorunu yaşarlar. Özellikle okul öncesi eğitime başladığında yuva ya da anasınıfında var olan kurallar onları hayli rahatsız eder. Otoriteyi, kural koyucuyu dinlemez, onun sözlerini ve uyarılarını yerine getirmez, kendi bildiği şekilde davranırlar. Elbette bazı çocuklar ilk girdiği böyle kurallı bir ortamda kısa bir uyum sorunu yaşayabilirler. Ancak bir süre sonra yaşadıkları ortamın kurallarına ve düzenine uymayı başarırlar. Dürtüselliği olan çocuklar ev dışında anne ve babanın olmadığı ortamlarda da kendilerini otorite, kural koyucu kabul ederek hayli rahat hareket ederler. Öğretmeninin uyarılarını göz ardı ederek çizdiği sınırları aşmak için çabalarlar. Çoğunlukla gösterilen bütün sabır ve olumlu yaklaşıma rağmen sınıf ortamının düzenini bozma, diğer arkadaşlarını rahatsız etme, hatta bazen diğer arkadaşlarına zarar verme davranışı devam eder. Dürtüselliği olan çocuklar diğer çocuklarla birlikte olduklarında oyun oynarken ya da bir grup etkinliğine katılırken sürekli kendi isteklerinin yerine getirilmesi için çaba sarf ederler. Oyunun kurallarını kendileri belirler, kuralları kendilerine göre yorumlar, zaman zaman kuralları bozar ve tüm hâkimiyeti ellerine almak isterler. Böyle bir durumda diğer çocuklar oldukça rahatsız olur ve ya oyunu bırakır, ya da kavga çıkmasına neden olacak hareketler yaparlar. Arkadaşıyla oyuncaklarını paylaşamama, en iyisinin hep kendisinde olmasını isteme, yenilgiye asla tahammül edememe, sıra bekleyememe, sabır gerektiren durumlarda sabredememe yine arkadaş ilişkilerini bozan önemli nedenler arasındadır. Bu çocuklar şiddeti, şiddet içerikli görüntüleri, oyunları ve oyuncakları çok severler. Evde ve bilgisayar ekranında daha çok bu tür görüntülerin yer aldığı film ve oyunları tercih ederler. Filmin karakterlerini canlandırmaya çalışırlar. O karakter gibi davranıp, o karakter gibi sözler söylerler. Psikoloji Gündemi 8

12 DEHB nin Alt Tipleri Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu dendiğinde yanlışlıkla sorunun sadece davranışlar ile ilgili dışa yansıyan kısmı akla gelir. Hiperaktif çocuk kavramı yalnız başına kullanıldığında bu yanılgıya düşülebilir. Oysa sorunun tıbbi adı tam olarak Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu dur. Aşırı hareketlilik kadar sorunun dikkat eksikliği boyutu da düşünülmeli ve incelenmelidir. Bu nedenle DEHB üç ana başlıkta sınıflandırılmıştır. Bileşik tip DEHB: Dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtilerinden üçünün de var olduğu tiptir. Klasik olarak DEHB dendiğinde bu anlaşılır. Hiperaktivite ve dürtüselliğin ön planda olduğu tip: Dikkat eksikliği belirtilerinin daha az gözlendiği bu tipte ders başarı sorunu yaşanmazken, daha çok uyum ve davranış sorunları yaşanır. Dikkat eksikliğinin ön planda olduğu tip: Bu tipte hiperaktivite ve impulsivite belirtileri daha az gözlenir ya da gözlenmez. Bu gruptaki çocukların dikkat sorunları nedeniyle ders başarıları iyi değildir, ancak uyum sorunları neredeyse yok gibidir. Bu nedenle genellikle geç fark edilirler ve de tedaviye geç getirilirler. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu belirtileri genellikle 4-5 yaşlarında gözlenmeye başlar. Ancak çoğu çocukta okul dönemi ile belirgin hale gelir. Ancak belirtilerin mutlaka 7 yaşında önce başlaması gerekir. DEHB ye erkek çocuklarda kızlara oranla daha sık rastlanır. Erkek çocuklarda genellikle hiperaktivite ve impulsivite belirtiler ön planda iken, kız çocuklarında daha çok dikkat eksikliği belirgindir. DEHB her kültür ve toplumda görülen bir bozukluktur. Toplumda görülme sıklığı farklı araştırmalarda farklı sonuçlar elde edilmesine karşın yaklaşık % 6-8 gibidir. 9 Psikoloji Gündemi

13 DEHB nin Oluş Nedenleri: Önceleri DEHB nin ailenin hatalı eğitim metotlarından da kaynaklandığı düşünülüyordu. Ancak son 30 yılda yapılan bilimsel araştırmalar DEHB nin yapısal bir sorun olduğunu açıkça ortaya koymuştur. Bu araştırmalar beyin kan akımı ve glikoz (şeker) metabolizmasındaki bozukluklar üzerinde yoğunlaşmıştır. Beyindeki bu fonksiyonel bozulmaya hamilelikte kullanılan ilaç veya toksik maddeler, annenin gebelikte geçirdiği enfeksiyonlar, zor doğum, düşük doğum ağırlığı ve bebeğin geçirdiği Merkezi Sinir Sistemi Enfeksiyonları (menenjit, ensefalit gibi) neden olabilmektedir. DEHB nin en önde gelen nedeninin ise genetik geçiş olduğu düşünülmektedir. DEHB Tanısı Nasıl Konur? Maalesef ülkemizde Çocuk Ruh Sağlığı Uzmanı sayısındaki yetersizlik ve ailelerin yeterince bilgiye sahip olmamaları bu çocuklardan önemli bir kısmının zamanında tanınma ve tedaviye alınmasını engellemektedir. Toplumumuzdaki hiperaktivite konusunda yanlış ve eksik bilgilerin tedaviyi engellemektedir. Halk arasında DEHB belirtileri yanlış bir şekilde üstün zekâlı olma, şımarıklık, terbiyesizlik, tembellik ve huysuzluk gibi terimlerle izah edilmeye çalışılır. Bu nedenle farklı çözümler aranır. Anne babaların sürekli birbirlerini suçlayarak adeta sorunun nedeni ben değilim mesajını vermeye çalışmaları, ev içindeki huzuru bozarak çocuğa ulaşmamızı daha da güçleştirir. Başta eğitimciler olmak üzere çocukla ilgili her kesimin DEHB hakkında temel bilgilere sahip olması gerekir. DEHB tanısı klinik görüşme ile konur. Tanıyı destekleyici olarak çocuğun dikkat bozukluğu derecesini ve öğrenme gücünü ölçen testlerden yararlanabilir. Ancak uygulanan hiçbir test klinik görüşmeden daha değerli değildir. Aileler genellikle teşhis için MR, BT, EEG gibi incelemelerin gerekip gerekmediğini merak ederler. Bu incelemelerin DEHB nin teşhisinde çok ender bazı durumlar dışında yeri ve gerekliliği yoktur. Psikoloji Gündemi 10

14 DEHB nin Yaşam Boyu Sonuçları Eğitim Liseden mezun olma oranının azalması Üniversiteden mezun olma oranının azalması Öğrenme Bozukluklarının oluş derecesinde artış Okuldan uzaklaştırılma ya da atılma oranında artma Sağlık Yeme alışkanlığında bozukluk çok ya da az yeme Uyku şikâyetlerinin sıklığı ve uyku kalitesinin bozulması Tütün, alkol ve madde kullanımının daha yüksek olması Tıbbi olmayan ilaç kullanımının artması Kişilerarası İlişkiler Arkadaşlık kurma, paylaşma ve sürdürmekte zorluk Ergenlikte karşıt gelme ve uyumsuzlukta artış Kötü arkadaşlar edinme ve onlara çabuk uyum sağlama Aile ve akranlarla sık çatışma yaşama Arkadaşlıkları devam ettirmekte zorluk Duygusal istikrarsızlık Evlilik sorunlarının fazla görülmesi boşanma oranının fazlalığı Stresli ebeveyn-çocuk, çocuk-kardeş ilişkileri Çabuk sinirlenme Hayal kırıklığı ile baş etmede güçlük Kendine güven ve benlik saygısında azalma Sözlü istismar ve taciz riski Duygusal ve davranışsal olarak olgunlaşmamış biri olarak algılanma Başkalarının ihtiyaçlarını değerlendirmekte ve empati kurmakta eksiklik Davranış sorunları Motorlu araç kazaları ve yaralanmalarında sıklık Riskli eylemlere katılma Sık iş değiştirme ve işlerinde başarısız olma, maddi sorunlar Toplumsal kuralların hiçe sayılması Ahlaki değerlere uygunsuz davranışlar Yasal sorunlar yaşama Antisosyal, psikopatik kişilik özellikleri gösterme 11 Psikoloji Gündemi

15 DEHB konusunda yanlış bilgilenme ve inanışları düzeltelim: 1- DEHB modern çağın hastalığı değildir. İlk kez bilimsel anlamda 100 yıl önce tanımlanmıştır. Tıbbi hastalıklar içinde hakkında en fazla araştırılmış ve tanısal geçerliliği en yüksek bozukluklardan biridir. 2- DEHB li çocuğun davranışlarını normal kabul ederek çocuktur yapar, zamanla düzelir demek çocuk üzerine kumar oynamak gibidir. Tedavi edilmeyen DEHB olgularında başta akademik başarısızlık olmak üzere, ileriki yaşamlarında ağır davranış bozuklukları gelişme riski yüksektir. 3- DEHB oluşumunda suçlu, aile değildir. DEHB biyolojik temeli olan bir bozukluktur. Dolayısıyla DEHB bir terbiye edebilme sorunu değildir. 4- DEHB tedavisinde kullanılan ilaçlar bağımlılık yapmazlar. Bedensel olarak kalıcı yan etkileri yoktur. Aileler doktor kontrolünde bu ilaçları güvenle kullanabilirler. İlaçların bir kısmı akademik performansta da artışa neden olduklarından gereksiz yere ve yüksek dozlarda kullanılmasını önlemek amacıyla özel reçeteler ile satılır. Böyle satılması ilacın tehlikeli olduğu anlamına gelmez. 5- DEHB tanısını mutlaka bir Çocuk Psikyatrisi koymalıdır. DEHB nin benzer belirtiler gösteren başka psikiyatrik bozukluklar ile karışma riski vardır. Ayrıca DEHB başka psikiyatrik bozukluklar ile birlikte görülebilir. Örneğin, Depresyon, Kaygı Bozukluğu, Tikler, Takıntılar gibi. 6- Her ilaç ilk kullanıldığında bazı istenmeyen yan etkiler oluşturabilir. Böyle bir durumda ilacı kesmeden önce mutlaka hekiminize danışmalı ve hekim gerekli görürse ilacı kesmelisiniz. Tedavide farklı ilaç alternatifler gündeme gelebilir. 7- DEHB nin bilimsel tedavisi dışında ailenin ilgisini çekecek alternatif bazı yöntem uygulayanlar az sayıda olsa da vardır. Bilimsel olmayan bu yöntemlere aileler itibar etmemesi gerekir. (örneğin, müzikle tedavi, bilgisayar kullanılarak tedavi, biyofeedback uygulaması, diyet tedavisi, polivitamin uygulamaları gibi). Psikoloji Gündemi 12

16 Karşıt Gelme Karşıt Olma Bozukluğu (KGB-KOB) DEHB si olan çocukların önemli bir kısmında karşıt gelme bozukluğu da gözlenir. Özellikle KGB olan okul öncesi çocuklarda otoriteye karşı gelme davranışını çok belirgin olarak gözleriz. Bu çocuklar aslında düşünmeden, yorum yapmadan, hemen hızlıca HAYIR deme eğilimindedirler. Dolayısıyla dik başlı, dirençli, uyumsuz, isteksiz ve sonunda uzlaşamayan bir tavır sergilerler. Özellikle evde anne babanın her uyarısına her isteğine karşı gelmeleri söz konusudur. Bunu ya HAYIR YAPMAYACAĞIM diye sözel olarak ifade eder ya da pasif olarak yapmamak için direnirler. Bu durum aile içinde aşırı çatışmalara ve sorunlara neden olur. Adeta anne ve babayı bıktıran hiçe sayan tavırları vardır. Büyükler isteklerinin ya da kuralların yerine gelmemesinden dolayı hiddetlenip çocuğa ağır cezalar verebilir hatta şiddet uygulayabilirler. Sataşmayı şaka yapmayı, kızdırmayı seven bu çocuklar aynı şey kendilerine yapıldığında ise aşırı hassas davranır, rahatsız olur ve tepki verirler. Çoğunlukla yenilmeyi kabul etmez, mutlaka kazanmak ister, kazanma noktasında oyunun kurallarını kendine göre değiştirerek arkadaş ilişkilerinde başka bir boyutta sorun daha yaratırlar. KGB olan çocuklar sadece ev ortamlarında değil arkadaş ortamında da oldukça yoğun, ilişkiye girme ve ilişkiyi sürdürme sorunu yaşamaktadırlar. Sürekli benim dediğim olsun kuralları ben belirleyeyim düşüncesinde hareket edip oyunda kendilerinden başka otorite kabul etmezler. Sürekli etraflarında yönetebilecekleri birilerini ararlar. Bu olmadığı zaman ya oyunu terk ederler ya da oyunu bozucu hareketler sergilerler. Bu iki durumda çocuğun diğer arkadaşları tarafından grupta istenmemesine daha sonra grup oyunlarına çağırılmamasına neden olur. 13 Psikoloji Gündemi

17 Oyunlarda itirazcı, mızıkçı olarak bilinirler. Bu olup bitenler çocukla konuşulduğunda sağlıklı bir yorum yapması genellikle mümkün olmaz. Hep kendi haklıdır, sürekli bir ama sı vardır. Sıklıkla ama o da böyle yaptı gibi cümleler kullanırlar. Dolayısıyla yaptıkları yanlışlardan ders çıkartmaz ve kendini değiştirmeye çalışmazlar. Evde sabah kalkıp akşam yatıncaya kadar geçen sürede özellikle anne ile çok basit (giyinme, temizlik, düzen vs. gibi) konularda sürekli bir çatışma hali yaşanır. Bu çatışmalara bazen baba da katılır. Ve giderek anne baba çocuk ilişkisi hayli zedelenir. Otoriteyle bu kadar çatışan ve karşı gelen bir çocuğa sahip anne babalar genellikle var olan problemi daha baskıcı, daha otoriter, daha keskin kurallarla çözeceklerini düşünürler. Oysa karşıt gelme bozukluğu olan çocuklar da bu tür baskılar genellikle işe yaramaz, hatta öfkeyi ve tepkiyi arttırır. KGB olan çocukların önemli bir kısmında aynı zamanda Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu belirtileri de vardır. Dolayısıyla tedavide bu iki klinik tablo göz önüne alınarak planlama yapılır. Anne babanın böyle bir çocukla nasıl diyalog kuracaklarını var olan süreci nasıl yöneteceklerini iyi bilmeleri gerekir. Bu konuda profesyonel bir danışmanlık almak şarttır. Diğer taraftan DEHB tedavisinde kullanılan ilaçlar da KGB belirtilerinin azalmasına katkı sağlayabilmektedir. KGB olan çocuğa sahip anne ve babalar öncelikle zor, uzun süreli takibi gereken bu durumu kabullenmeli ve çocuğun özelliklerine göre davranmayı öğrenmeli, normal çocuklara göre daha sabırlı ve daha anlayışlı olmaları gerektiğini baştan bilmelidirler. Bu çocuklar sert ve katı kurallardan değil, anlayışlı, sevecen, kuralların olduğu ancak kuralların çok keskin olmadığı davranış modellerinden daha fazla yarar görürler. Duyguya hitap ederek yapılan yaklaşımlarocuğun katılımını daha fazla sağlayacaktır. KGB ileri yaşlarda daha ciddi davranış bozuklukları oluşturma riski açısından hayli önemli bir problem kümesidir. Her şeye karşı olan bu çocukların karşıolduğu şeyleri en aza indirgemek hedefimizdir. Psikoloji Gündemi 14

18 DEHB Tedavisi Doğru Bilgilenme ve Aile-Okul İşbirliği DEHB tedavisinin ilk şartı, aile, okul ve hekim arasında sıkı işbirliği ve doğru bilgilenmedir. DEHB evde olduğu kadar okulda da sorun yaşanmasına neden olur. Öğrenmeyle ilgili sorunlar yanında arkadaş ilişkilerinde yaşanan sorunlar ve kurallara uyma güçlüğü aile ve okulun ortak ve sağlıklı yaklaşımlarıyla aşılabilir. Çocukla olan ilişkimizi düzenleyebilmek için DEHB belirtilerini yanlış yorumlamamak gerekir. Çocuğun davranışlarını ya da derslerle ilgili zorluğunu yaramazlık ya da tembellik olarak yorumlayan anne babalar çocukla ilişkilerini bozacak derecede sürekli ceza verme eğilimindedirler. Oysa bu çocukların cezalardan pek anlamadıkları kısa süre içinde görülecektir. Tedavide çocukla yeniden sağlıklı ilişki kurabilmenin yolları aranır. Ailenin çocuğa yönelik tutumları gözden geçirilerek yanlışlar ayıklanmaya çalışılır. Anne baba ve eğitimcilerin DEHB konusunda yazılmış bilimsel eserleri okuması gerekir. İlaç Tedavisi DEHB nin tedavisinde ilaçlar önemli yer tutarlar. Dikkat arttırmaya ve davranışların kontrol etmeye yönelik ilaç tedavisi uzun yıllardır kullanılmaktadır. İlaç tedavisinden elde edilen sonuçlar çocuğun yaşı, zekâ düzeyi, ailenin tedaviye uyumu ve sebatı gibi faktörlerden etkilenmektedir. DEHB ye özgü geliştirilmiş ilaçların kullanılmaya başlamasıyla tedaviden elde edilen başarı oranı oldukça artmıştır. Bu ilaçların tedavideki başarıları yanında, güvenilir ilaç olmaları, çocuklarda bağımlılık yapmamaları ve yan etkilerinin az olması nedeniyle tercih edilirler. Ülkemizde psikiyatrik ilaç kullanımı konusundaki yanlış bilgilenmeler DEHB si olan çocukların gerektiğinde ilaç kullanmalarını da engellemektedir. Ailenin yan etkilerden korkarak ilacı reddetmesi, tedaviyi geciktirmekte ve sonradan geri dönüşümü olmayan sonuçlar doğurabilmektedir. Bir çocuk psikiyatristi tarafından önerilmiş ise ilaç tedavisinden kaçmamak gerekir. Hangi ilacın kullanılacağı, ilaç tedavisinin ne kadar süreceği ve ne zaman sonlanacağı çocuğun durumuna ve DEHB nin gidişine, tedaviye verdiği yanıta göre değişir. Ancak tedavi erken dönemde başlar ise sonuç elde etme oranı daha yüksektir. Ergenlik döneminden sonra veya yaşam boyu ilaç kullanımı çok az oranda kişide gerekir. 15 Psikoloji Gündemi

19 İlaçların DEHB li çocukta olumlu etkileri şunlardır: 1- Çocukta dikkat süresini arttırır. 2- Çocuğun belirgin aşırı hareketliliğini ve yerinde duramamasını azaltır. 3- Çocuğun öğrenmesini ve hafıza gücünü arttırır. 4- Çocuğun dürtülerini kontrol etmesini sağlar. 5- Çocuğun ince motor beceri gücünü artırır. 6- Hiçbir ilaç çocuğun zekâ düzeyini arttırmaz. Ancak çocuğun öğrendiklerini dışa vurma ve ifade edebilme kabiliyetini artırır. 7- Çocuğun sınav başarılarını artırır. 8- Çocuğun okul, aile ve arkadaşlarıyla olan sosyal ilişkilerinin düzelmesini sağlar. Özel Eğitim ve Psikoterapiler Dikkat eksikliği nedeniyle öğrenme güçlüğü çeken çocuklarda özel eğitim programlarının uygulanması gerekir. Olumsuz davranışların düzeltilmesi ve yerine olumlu davranışların konulması için çeşitli destekleyici ve davranışçı psikoterapi teknikleri uygulanabilir. Psikoloji Gündemi 16

20 DEHB Öğretmenlere, Ailelere ve Erişkinlere Öneriler Öğretmenlere Öneriler Aşırı hareketliliğin ve dikkat dağınıklığının en belirgin olduğu ortam sınıftır. Bu nedenle, öğretmenler tedavinin önemli bir öğesidir ve onların işbirliği olmadan başarıya ulaşmak güçtür. Öğretmenin başarılı olabilmesi için, öncelikle DEHB hakkında yeterince bilgisi olması gerekir. Çünkü tanı konulmuş çocukların tedavisi kadar, tanı konulmamış çocukların saptanmasında da öğretmenler önemlidir. Öğretmenin en önemli görevi, kendine saygısı ve güveni azalan çocuğun, başarılı olduğu alanları bularak desteklemek ve yeniden bunları sağlamaktır. Çocuğun sıkıntısını gözönünde tutarak ama ondan yapabileceğinin en iyisini istemek gerekir. Arkadaşlarının becerilsizlikleriyle dalga geçmesini engellemek, eşyalarına sahip olmasını konusunda destek çok önemlidir. Bu çocukların dinlediklerini daha iyi öğrendiklerini düşünerek, öğrenmede ağırlığı bu yöne çevirmek, yine yazı ve test güçlükleri nedeniyle başarılarını sözlü Prof. Dr. Bengi SEMERCİ Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Uzmanı sınavlarla değerlendirmek gelişimleri için gereklidir. Hem çocuğu değerlendirmek, hem de tedavinin başarısı için öğretmenle işbirliği çok önemlidir. ayrıva hiperaktivitenin en çok sorun yarattığı ortam sınıftır.bu çocukların sınıf içindeki idarelerinde öğretmenin sevgisi ve tecrübesi yol gösterici olacaktır. Sorun hakkında bilgisi olmayan öğretmen, çocuğun davranışlarını yanlış değerlendirecek, başarısızlığını, kendine güven kaybını arttıracaktır. Aynı zamanda DEHB olan çocukların eğitim sistemi içinde kalabilmelerinde ya da davranım bozukluğu geliştirmelerinde okulun ve öğretmenlerin tutumları önemlidir. DEHB konusunda yeterli bilgisi olmayan öğretmenler ve okul idareleri tedavi için iş birliği yapmamakta, aile okul ilişkisi bozulmaktadır. Çocuğun davranışları nedeniyle zeka sorunu ya da davranım bozukluğu olduğunu düşünen okul ve öğretmen, çocuğun kendi sınıf ve okullarından alınmasını istemektedir. 17 Psikoloji Gündemi

21 Sınıfınızda DEHB olan bir çocuğun bulunması hem sınıfın hem de çocuğun rahatı, aynı zamanda da sınıfta verimli bir şekilde ders işlenebilmesi için bir takım düzenlemeler yapmak gerekir. Öncelikle DEHB hakkında bilgi sahibi olmak çocuğu daha iyi tanımanızı ve ona daha çok yardımcı olmanızı sağlar. Başlangıç olarak öğrenme ve davranışlarla ilgili beklentilerinizi belirleyip bunu paylaşın. Öğrencinizin sınıf içindeki gidişatını takip edin ve mümkün oldukça özel geri bildirim verin. Aileyle sürekli iletişim halinde olun ve düzenli aile-öğretmen toplantıları yapın. Evde düzenlenen ödül sistemine siz de okulda hazırlayacağınız izleme formları ile katılabilirsiniz. Bu aynı zamanda öğrencinizin sınıf içindeki ve okuldaki sistemini düzenlemeye de yardımcı olacaktır. Aşağıdakilere benzer tablolar işinize yarayacaktır. Sınıftaki Davranışlar İsim: Tarih: Lütfen aşağıdaki ölçeğe göre değerlendirin: 2- Çok iyi 1- İyi 0- Gelişmeye ihtiyacı var Ders Süresi/konusu Hedef Davranış Derse Hazırlık Sınıf İçindeki Çalışmalar Ödev Teslimi Arkadaşlarla İlişkiler Öğretmenlerin İmzası Kazanılan Toplam Puan: ---- Yorumlar: Psikoloji Gündemi 18

22 Tenefüs ve Öğle Yemeği Sırasındaki Davranışlar İsim: Tarih: Lütfen aşağıdaki ölçeğe göre değerlendirin: 2- Çok iyi 1- İyi 0- Gelişmeye ihtiyacı var Ders Süresi/konusu Hedef Davranış Ellerini ve ayaklarını kontrol etme, etrafındakilere zarar vermeme, vurmama, kavga etmeme Kurallara Uyma Arkadaşlarıyla iyi geçinmeye çalışma Öğretmenlerin İmzası Kazanılan Toplam Puan: ---- Yorumlar: İkinci tabloya benzer bir tabloda puanlamayı daha farklı yapabilir ve istenmeyen davranışın çok sergilendiği zamanlarda topladığı puan kadar puanı ödül almak için kullanacağı puanlarından silebilirsiniz. Özellikle teneffüs ve öğle yemeği arasındaki davranışlarını daha iyi ayarlayabilmesi için aralara çıkmadan önce öğrencinizle teneffüs ve öğle aralarında sergilenecek uygun davranışları gözden geçirebilirisiniz. Daha küçük, özellikle okul öncesi çocuklar için derecelendirmeyi rakamlar yerine suratlarla yapabilirsiniz. Derse başlamadan önce o dersin özeti, kullanacağınız materyaller ve geçmiş derste anlatılanlardan oluşan bir özet yapın. Yönergeleri ve planı mümkün olduğunca basitleştirin ve tutarlı olmaya çalışın. DEHB olan çocukların en büyük sorunlarından biri yapılacak ödevleri eksik hatırlamaları ya da kimi ödevleri unutmalarıdır. Bu yüzden, ödevleri kaydetmesi için öğrencinizin bir ödev defteri ve hangi ödevi ne zaman bitirmesi gerektiğini hatırlaması için bir takvim edinmesini sağlayın. Ödevleri tahtaya yazın ve çocuğun yazıp yazmadığını kontrol edin. Verdiğiniz ödevleri parçalara bölün. Yazılı ödevler içinse standartlar belirleyin, net olun. (Ör: Beyaz A4 kağıda, 3 sayfadan az, 5 sayfadan çok olmayacak, 12 punto 2 aralıkla yazılacak, vb.) 19 Psikoloji Gündemi

23 verdiğiniz ödevleri kontrol edin. Öğrencinizin sorumluluk alıp almadığını denetleyin. Ama bunu yaparken onu küçük düşürücü davranışlardan kaçının. Derste öğrencinizin dikkatini derse yöneltmesini ve dolayısıyla dersten en yüksek verimi almasını sağlamak bazı düzenlemelerle kolaylaşabilir. Sınıfta ders anlatırken imkanlar elverdiğince görsel ve işitsel teknolojiden faydalanmaya çalışın. Video, tepegöz, ya da kasetçalar işe yarayabilir. Benzer bir şekilde matematiksel işlemler ya da dilbilgisi için bilgisayar ya da masa oyunları (kızmabirader, vb.) kullanabilirsiniz. Yine matematikte gerçek hayatta da öğrencinizin karşısına çıkabilecek örnekler kullanmaya çalışın. Yazılı materyallerdeki anahtar kelimelerin ya da ifadelerin altını fosforlu kalemle çizin ve vurgulayın. Öğrenciniz zaman zaman bildiği şeyleri bile göstermekte zorluk çeker. Bu nedenle öğrendiği şeyleri gösterebilmesi için farklı yollar kullanmasına izin verin (Ör: Yazılı ödev yerine sözlü ödev ya da bir proje yapmak). Öğrencinizin derse aktif katılımını destekleyin. Örneğin; Cumhuriyet in kuruluşunu bir dramatizasyon haline getirip öğrencinizi tarihte önemli bir kişi yapabilirsiniz.. Dinlemeyi aktif hale getirin. Öğrencinizin aktif bir biçimde dinlemesine yardımcı olun. Örneğin, her dersten ya da okuma parçasından önce tahtaya kim, ne, ne zaman ve neden sorularını yazıp aktivite bittikten sonra bu soruları cevaplayın. Öğrencinize sınıf içinde gerekli yönlendirmeler yapmak da ona yardımcı olacaktır. Öğrencinize bir işi yapmadan önce uygulamak üzere dur, düşün, söyle, yap stratejisini öğretin. Yani yapmadan önce dur, ne yapacağını düşün, bunu yavaşça kendine söyle ve sonunda söylediği yap. Öğrencinizin kendini planlayabilmesi için bir saat kullanmasını hatta dersin başlama ve bitiş saatlerini ve ne kadar vakit kaldığını küçük bir alarmlı saatle takip etmesini sağlayın. Dikkatini dağıtabilecek pencere, kapı önü gibi yerlerden uzağa oturtun.ön sıralarda hem dikkatinin dağılması daha az olacak, hem sizing kontrolünüzde olacaktır. Öğrencinizin sırasını ve çantasını düzenli olarak temizlemesini sağlayın. Uzun süre sırada oturmak DEHB olan öğrencinizi diğer öğrencilerinizden daha fazla zorlayabilir. Bu yüzden zaman zaman ayağa kalkabilmesi için ona görevler verin (Ör: Tahtayı silmek, dolaptan bir materyal çıkarmak, aktivite kağıtlarını dağıtmak, düşen kaleminizi almak, vb.). Dikkatini toplamasına yardımcı olmak için onunla sık sık göz kontağı kurun. Öğrencinize uzun süreli hedefler değil kısa süreli hedefler koyun. Bir anda çok fazla hedef vermeyin. Bir ya da iki taneyle başlamak uygundur. Öğrenciniz sınıf içinde sürekli yardım istemesi ya da bir şeyler sormaya çalışması ile sizin üzerinizde fazladan bir yük oluşturabilir. Bunun için öğrencinize kartlar hazırlayın. Bu kartları sınıf içinde yardıma, yaptığı şeyi kontrol ettirmeye, vb. ihtiyacı olduğunda kullansın. Her kartı kullandıktan sonra size vermesini isteyin böylece elinde ne kadar kart dolayısıyla soru sorma hakkı olduğunu görecek ve sorularını daha gerekli ve acil şeyler için kullanmaya çalışacaktır. DEHB olan öğrencinizin sınıf içindeki davranışlarını kontrol etmek ve gerekli düzenlemeleri yapmak hayatını kolaylaştırabilir. Öğrenciniz istenmeyen davranışları nedeniyle Psikoloji Gündemi 20

24 sık sık uyarılmak zorunda kalabilir. Eğer onunla gizli bir işaret geliştirip (Omzuna dokunmak, burnunuza dokunmak, vb.) istenmeyen davranışını gördüğünüzde bunu kullanırsanız arkadaşlarının yanında sık sık uyarılıp mahçup olmadan gerekli uyarıyı almış olur. Geleneksel disiplin stratejileri (tahtaya isim yazmak, bir kurala uymadığında isminin yanına eksi koymak, vb.) öğrencinizde çok işe yaramayabilir. Anında ve uygun bir geribildirim, doğru davranışı ödüllendirme (puan kazanma) ve yanlış davranış için tepki-bedel sistemini uygulama (puan kaybetme) etkili bir disiplin yöntemi olacaktır. Diğer taraftan eğer sınıfa ve diğer öğrencilere zarar vermiyorsa ve kasıtlı yapılmıyorsa istenmeyen davranışı görmezden gelin. Öğrencinizi size ya da kendisine rol model olabilecek bir başka öğrenciye yakın oturtun. Öğrencinizin uygun davranışı için etkili sözel pekiştireç verin. Takdir edin. Takdir ederken, neyi tam olarak takdir ettiğinizi özellikle belirtin. Takdir ederken samimi olun ve takdir etme biçiminizi zaman zaman değiştirin, çünkü zaman içinde benzer şeyleri duymaktan sıkılacaktır. Öğrenciniz arkadaşlarıyla sorun yaşadığında bir süre mola almasını sağlayın. Sakinleştiğinde ve kontrolü sağladığında tekrar dönebilir. Tepkiselliğinin diğer çocuklar tarafından kullanılabileceğini unutmayın. Arkadaşları tarafından kullanılmasını ve onların alay konusunu olmasını önlemek sizing görev ve becerinizdir. Öğrencinizin saldırgan davranışını kontrol etmek için yöntemler geliştirebilirsiniz. Siz öğrencinizin saldırganlaşmaya başladığı sinyallerini aldığınızda ona, onunla aranızda kararlaştıracağınız bir kelime ya da isimle seslenirsiniz. O da bu sürede hareketsiz durur. Bu onun zarar vermesini önlemenin yanı sıra sakinleşmesine de yardımcı olacaktır. Diğer taraftan onu, şiddetli zaman baskısı ve rekabet ortamından uzak tutmaya çalışın. Çocuklara bir beceriler ve işe yarayan davranışlar bütünü öğretmeye odaklanın. Örneğin saldırgan bir çocuğun sporcu tarafını ortaya çıkarıp ona yönlendirmeye çalışın. Eğer sadece olumsuz hedef davranışla uğraşır, yerine hangi olumlu davranışın koyulacağı konusunu es geçerseniz çocuk, yanlış davranışı değiştirmek adına başka bir yanlış davranışla yer değiştirebilir. Dersi hareketli molalarla kesin. Derste monotonluğu ve yorgunluğu azaltmak için 2-3 dakikalık fiziksel egzersizler yaptırın. Bu yerinde zıplamak, sınıf içinde sıra olup yürümek vb. olabilir. Zorlandığı konuda seçme şansı verin: Öğrenciniz matematik problemlerini tek başına yapmakta zorlanıyorsa ödev olarak bir çok matematik problemi arasından istediklerini seçmesine izin verin. Böylelikle hem siz ödevin geneliyle ilgili kontrolü elinizde bulundurursunuz hem de öğrenciniz kendi seçtikleri üzerinde kontrolü olduğunu hisseder. DEHB olan çocuklarla uğraşmak ek çaba gerektirir. Ama bu çocukları kazanmak, onları mutlu ve başarılı görmek tüm çabalara değecektir. İyi öğretmen olmanın temeli, sorunu olan çocuklarla diğerlerini kaynaştırmayı becerip, hepsine uygun eğitimi vermektir. 21 Psikoloji Gündemi

25 Ailelere Öneriler DEHB tanısı almış bir çocuğu olması ailenin ve çocuğun yaşamını zorlaştırır. Öncelikle anne babanın, her anne baba gibi sorundan bağımsız çocuk yetiştirmenin temel kurallarına uyması gerekir. Anne baba olmak, sadece çocuk sahibi olmakla açıklanamaz. Çocukla nasıl ilişki kurulacağını, ona neleri nasıl öğreteceğini, nasıl koruyacağını, aynı zamanda nasıl geliştirip, sorumlukluarına sahip çıkacağını bilmek anne baba olmanın gereğidir.bilmeniz ve inanmanız gereken en önemli şey çocuğunuzun bir sorunu olduğudur. Bu sorunun oluşması sizin bir kusurunuz değildir. Ama davranışlarınızla artmasını ya da düzelmesini sağlayabilirsiniz. DEHB olan bir çocuk, kendi sorunları dışında da aile içinde sorunlara yol açar. Devamlı çocukla uğraşmak,sorunlarla,şikayetlerle karşılaşmak yorgunluk, bitkinlik ve umut sorunu olan kişi arasındaki ilişkiyi değil, tüm aile bireylerinin birbirleriyle ilişkilerini olumsuz etkiler.zor çocuklar ailenin çok zamanını alır. Bu nedenle zaman zaman kardeşler ebeveynlerin kendilerine daha az zaman ayırmasından mutsuz olur ve bir takım problemler ortaya çıkarabilirler. Aile olarak zamanı kardeşler arasında uygun şekilde paylaştırmalı ve çocuklara dikkati eş zamanlı vermelisiniz (Ör: Bu sabah ikiniz de bana çok yardım ettiniz). DEHB olan çocukların kurallara uymalarını ya da uygun biçimde davranmalarını sağlamak için; olumlu davranışı sözel olarak ya da dikkati bu davranışa çekerek pekiştirmek, ödül ve tepki-bedel yöntemlerini kullanmak işe yarayacaktır. Ancak bazı zamanlarda özellikle ciddi uyumsuzluklar oldugu durumlarda ya da kurallara uyulmadigi durumlarda (Ör: Arkadaşına vurmak) çocuğu Psikoloji Gündemi 22

26 olay yerinden belli bir süreliğine uzaklaştırmak ve sakinleşene kadar yanına gitmemek etkili olabilir. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tanısı almış çocuğunuzun hayatını zorlaştıran bir takım sorunlar olacaktır, bunları görmezden gelmeyin, ancak, aşırı kollayıcı da olmayın. Bunun için gerçekçi beklentiler oluşturun. Çocuğunuz yaşına uygun olmayan davranışlar gösterebilir. Davranışları ile ilgili beklentilerinizi çocuğunuzun şimdiki yaşının %30 unu çıkararak oluşturun. DEHB bir beceri değil performans sorunudur. Çocuğunuz diğer çocukların yaptığı şeyleri yapabilir; sadece yöntem, yönlendirme ve pekiştirece daha çok ihtiyaç duyarlar. Çocuğunuzun farklı olduğunu kabul edin ve yapabilecekleri için ona zaman verin. DEHB olan çocuklar için disiplini sağlamak da dikkatle ele alınması gereken bir konudur. Çocuğu çok fazla cezalandırmak çocuğun cezaya bağışıklık kazanmasına neden olur. Yani vereceğiniz herhangi bir ceza çocuğunuz üzerinde beklediğiniz etkiyi yaratmamaya başlar. Diğer taraftan çok fazla ceza verdiğinizde, bağırdığınızda ya da şiddet uyguladığınızda çocuğunuza neyi yapmasından hoşlanmadığınızı ifade edebilirsiniz. Ancak istenmeyen davranışın yerine hangi davranışı sergilemesini istediğinizi anlatmamış olursunuz. Bunun sonucunda çocuk neyi yapması gerektiğini bilmediğinden istenmeyen davranıştan vazgeçse bile yerine başka bir istenmeyen davranış koyabilir. Disiplini teşvik edin. Suça göre ceza verin ve cezayı suçun hemen arkasından verin. Çocuğunuzdan bir şey yapmasını istediğinizde; Net olun ve istediğiniz şeyi belirginleştirin (Ör: Sofrayı kur yerine Tabakları ve çatalları sofraya götürür müsün? ). Yapmasını istediğiniz şeyleri bölerek anlatın. Bu kaygısını azaltacaktır (Ör: Ödevini bitir yerine Önce matematik ödevini yap bir bakalım ). Bu noktada DEHB ile ilgili davranışla kurallara kasten uymamak için yapılan davranışı birbirinden ayırabilmek gerekir. Örneğin; çocuğunuza televizyonu kapatıp ders çalışmaya oturmasını söylediğinizde bunu istenen zamanda yapmaması, tekrar uyarıldığında ise bu konudan şikayet etmesi ve huysuzluk yapması kendi isteği ile kurala uymaması gibi değerlendirilebilir. Diğer taraftan aynı örnekte çocuğunuzun televizyonu söylenen zamanda kapatıp siz 10 dakika sonra kontrol ettiğinizde odasında oyuncak arabalarıyla oynuyor olması DEHB ile ilgili bir davranıştır. Çocuğunuz verdiğiniz komutları istenen bir biçimde izleyememiştir. Bu durumda her ikisi için farklı uygulamalar gerekir. İlk örnek için anında ve net bir tepki ile çocuğu yönlendirmek gerekir. İkinci örnekte ise çocuğunuzun ikinci bir uyarıya daha ihtiyacı vardır. Çocuğunuzun kuralları izleyebilmesini sağlayabilmek için puanlama sistemi kullanabilirsiniz. Çıkartmalar, bir miktar biriktirildiğinde küçük bir sürpriz kazandıran fişler, vb. doğru davranışlar sergilediğinde ya da yanlış davranışı engellediğinde kullanılabilir. 23 Psikoloji Gündemi

27 Bunun için aşağıdaki gibi bir ödül tablosu hazırlayabilirsiniz. Bu tablo bir örnektir. Siz çocuğunuza, aile koşullarınıza gore tablolar hazırlayarak puanlayabilrsiniz. ÖDÜL TABLOSU Ödüller Kazanılması İçin Gereken Puan Sevdiği küçük bir şeyin alınması 5 İstediği bir yemeğin pişirilmesi 10 Yarım saat daha geç yatmak TLlik oyuncak 30 DVD kiralayıp izlemek 50 Sinemaya gitmek 80 Benzer bir şeklide, hiperaktif olmayan davranışı, aferin diyerek, dokunarak ödüllendirin. Diğer taraftan, zaman zaman öfke patlamaları yaşanabilir. Öfke patlamaları ortaya çıktığında o an için sakinleşmesini bekleyin. Çatışmaya girmeyin. Çocuğunuzu durumdan uzaklaştırın. Aynı zamanda, öfke patlamalarını ortaya çıkaran nedenleri araştırın ve bununla ilgili düzenleme yoluna gidin ve önleyici uygulamalar geliştirmeye çalışın. İstenmeyen bir davranışı değiştirmek için en sık kullanılan yöntemlerden biri davranışın değerlendirmesini yapmaktır. İlk olarak davranışı başlatan, öne çıkaran olaylarncelenir. İstenmeyen davranıştan önce ne olmuştu? O anda kim oradaydı? İstenmeyen davranış nerede ve günün hangi saatinde oldu? gibi sorular bu incelemeye yardımcı olacaktır. Daha sonra davranış betimlenir. Bunun için, davranışın başlangıcı nasıl oldu? Çocuk ne yaptı ya da ne söyledi? Bu davranış ne sıklıkta ortaya çıkıyor? Davranış ne kadar şiddetliydi? Bu davranış ne kadar sürüyor? benzeri soruların cevapları araştırılabilir. Son olarak davranışın sonuçlarını bulmak için, çocuğun istenmeyen davranışından sonra etrafta bulunanların tavırlarında çocuğun istek ve beklentilerine yönelik bir değişiklik oluyor mu? İstenmeyen davranışı takiben çocuğa yönelen dikkatte bir değişiklik oluyor mu? Çocuk anlık isteklerine ulaşabiliyor mu? Bu gibi sorular sorulabilir. Bu soruların yanıtlarını bulduğunuzda, istenmeyen davranışları azaltmak için neler yapabileceğinizi de bulmuş olursunuz. DEHB bulunan çocukların sahip olduğu özellikler zaman zaman onlara yaşıtlarından daha geride olduğunu hissettirebilir. Bunun için, çocuğunuzun bir özdeğer oluşturmasına yardım edin. Olumlu tepki görebilecek durumlar yaratmaya, yeni yetenekler geliştirmesine yardımcı olmaya çalışın. Yaptıklarına dikkat edin, iyi bir davranış sergilediğinde ya da zor bir işi bitirdiğinde takdir edin. Ancak yaptığı her şeyi aynı şekilde takdir etmeyin. Aksi halde bu samimi olmadığınızı hissettirebilir. Çocuğunuzun olumlu özellilerine odaklanın. İyi resim yapması, sokak hayvanlarına yardım etmesi gibi özelliklerini öne çıkarın. Onunla aynı tarafta olduğunuzu hissettirin. Kabul edici bir ses tonu ile onun fazla düşüncelerini de dinlemeye hazır olduğunuz mesajını verin. Psikoloji Gündemi 24

28 Çocuğunuz planlama ve düzene diğer çocuklardan çok daha fazla ihtiyaç duyar. Bu nedenle yemekten ödeve, yatma saatine kadar her şeyi yapabildiğiniz kadar düzenli hale getirin ve çocuğunuzun da buna mümkün olduğunca uymasını sağlayın. Bunun için önce bir istenen ve istenmeyen davranışlar listesi belirleyin. Benzer bir liste şu şekilde olabilir: İstenmeyen Davranışlar Sabah söylendiği saatte kalkmamak Yatağını dağınık bırakmak Ödevleri zamanında bitirmemek Diş fırçalamamak Servisi kaçırmak İstenen Davranışlar Sabah 7 de kalkmış olmak Yatağı toplamak Ödevlerini akşam yemeğine kadar bitirmek Yemeklerden sonra dişlerini fırçalamak Saat 8 de servis için hazır bulunmak Bunları bir hedef davranışlar listesi yaparak ölçebilir ve her davranış için kazanacağı puanı belirleyip günlük ya da haftalık puanlar karşılığında ödül listesinden bir şey seçmesine izin verebilirsiniz. Örneğin yukarıdaki listede en çok sabah saatleriyle ilgili sıkıntı çekildiğine yönelik ipuçları var. Bu nedenle düzenlemelere sabah saatlerinden başlanabilir. Aşağıdaki gibi bir tablo sizin için örnek teşkil edebilir: Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe Cuma Saat 7 de yataktan kalkma Yatağı toplama Yüz yıkama Diş fırçalama Giyinme Saç tarama Kahvaltıya oturma Mont+ayakkabı giyme+çantayı alma 8 de kapının dışında olma Her aktiviteyi tamamlama 1 puan Günlük toplam puan Haftalık toplam puan Psikoloji Gündemi

29 Okul sonrası aktivitelerini planlayın ya da planlamasına yardımcı olun (Büyük bir kartona plan yapmak, ödev esnasında sık ve kısa aralar vermek, vb.). Yukarıda verilen tabloyu okul aktivitelerini planlarken de kullanabilirsiniz. Oyun zamanı çocuğunuzun en önemli zamanlarından biridir. Bu zaman diliminde onun için güvenli bir ortam oluşturmaya çalışın. Çok fazla uyaran vermekten kaçının. Eğer çocuğunuza fazla geleceğini düşünüyorsanız aynı gün içinde DEHB olan çocuklarla aileler arasında yaşanan sorunların önemli bir kısmını ödev yapma ve ders çalışma oluşturmaktadır. DEHB olan çocuklar sıklıkla ödevlerini unutur ya da tam almaz. Ödeve başlamakta sorun yaşarlar. Ödev yaparken sık sık yerinden kalkma, zamanı ayarlayamama, yanında sürekli birini isteme sorunları yaşanır. Ayrıca ödevi yapmayıp, saklama ve yalan söyleme başka bir sorundur. Bu sorunlara karşısında aile kendince çözümler bulur. Bazı aileler hiç ilgilenmez. Bazı aileler ise başına oturarak yaptırır, eksikleri arkadaşlarına telefon ederek tamamlar. Ayrıca ödev konusunu devamlı gündemde tutarak, çocuğu eleştirirler. Ödev konusu, hem çocuğun eğitimi hakkında bilgi vermesi hem de sorumluluklarını alması için gerekli ve önemlidir. Ödevi yapmak çocuğun sorumluluğudur. Ama aileye de görevler düşer. Ödev için uygun zamanı ve yeri belirlemek, yönlendirme ve gerekli olduğunda yardım etmek gerekir. Çocuğun dinlenmiş olduğu zaman en iyi zamandır. DEHB olan çocukların ödevlerini uyaranın az olduğu, masa üstünün sadece ödev malzemelerinin bulunacağı şeklinde düzenlendiği bir ortamda yapması uygundur. Ödev yapma zamanlarını sabitlemek, çocuğa ödev sırasında kısa molalar vermek yardımcı olur. Molalar çocuğa gore ayarlanmalıdır. Molanın başlama ve bitişini ebeveynin belirlemesi gerekir. Çocuk ödevini kendisi yapmalıdır. DEHB olan çocuğu ödevleri konusunda ve başarılarını dikkate alarak taktir etmek, cesaretlendirmek gerekir. Devamlı eleştiri kendine güvenini yok eder. Okulda neler olup bittigini yakindan izleyin. Okulda çocuğunuzun haklarını savunmak için mücadele verin. Yasaları takip edin, okulu, öğretmenleri bilmedikleri konular ve özel durumlarla ilgili aydınlatın. DEHB üzerine araştırmalar yapılan ve her geçen gün yeni bağlantılar ya da formülasyonlar keşfedilen bir sorundur. Bunun hakkında mümkün olduğu kadar bilgi edinmek ve bunu hayatınızdaki insanlarla paylaşmak yaşamı daha kolaylaştıracaktır. DEHB nin oluşumu ile ilgili bir takım bilgiler mevcuttur, ancak çocuğunuzda DEHB olması hiç bir şekilde sizin ya da çocuğunuzun suçu değildir. Bunu kabul edin ve zaman zaman kendinize de mola verin. Psikoloji Gündemi 26

30 DEHB ve Ergenlik Dönemi İçin Ailelere Tavsiyeler Ergenlik donemi bağımsızlığın yoğunlaştığı bir dönemdir. Ebeveynlik stilinizi kontrolcü den demokratik e doğru değiştirin: Çok sıkı bir kontrol ergen için uygun değildir. Ebeveynlerin gücü tükenir ve ergenin tüm davranışlarını kontrol edemezler. Diğer taraftan çok fazla serbestlik de ergenin tehlikeli davranışlar denemesine neden olabilir. Bu nedenle destekleyici, dinleyici ancak sınırlayıcı olmak gerekir. Konuları uzlaşılabilecek ve asla uzlaşılamayacak olanlar olarak ikiye ayırıın. Bu demokratik bir biçimde ele alınabilecek ve alınamayacak konular arasında ayrım yapılmasını kolaylaştırır. Bu demokratik bir biçimde ele alınabilecek ve alınamayacak konular arasında ayrım yapılmasını kolaylaştırır. Bu ergenlerin disiplini için esas olan bir kuraldır.uzlaşılamayacak konularla ilgili açıklama yapın. Bu kuralları tepeden inme dayatmak yerine nedenlerini açıklayın. Ergen çocuğunuza daha sık geribildirim verin: Ergen çocuğunuz sıkıcı ve tamamlaması zor bir işle uğraşırken anında verilen olumlu geribildirim ve işi bırakması durumunda olabilecek durumlara dair orta derecede olumsuz geribildirim oldukça faydalıdır. İstenmeyen davranış olup bittikten sonra verilen ceza işe yaramamaktadır. Cezadan önce teşvik ediciler kullanın: Ebeveynler çoğu zaman direkt cezalandırma yoluna giderler ve bir süre sonra ergenin kaybedecek pek bir şeyi kalmaz. Bu nedenle yanlış davranış görüldüğünde önce doğru davranışın ne olacağını anlatmak ve bu davranışı pekiştirebilmek gerekir. Ceza ise tüm bunlar uygulanıp bir sonuç alınamadığında kullanılmalıdır. Sürekliliği korumak için gayret edin: Ebeveynler ilk başarısızlıkta geri adım atma eğilimindedirler. Ancak bir davranışı benimsetmek için istekler ve müdahaleler konusunda ısrarcı olmak gerekir. Söylenmeyin, yapın: Ergenler bir süre sonra ebeveynlerinin sürekli söylenip bir şey yapmadıklarını fark ederler. Bu durumda da uymaları gereken şeyleri takip etmede daha isteksiz olurlar. Kurallar ve bunların uzlaşılabilirliği hakkında aile toplantılarında konuşabilir, bu konuda tartışabilirsiniz. Ancak bir kez kurallar konduktan sonra artık söylenme değil uygulama zamanıdır. Ergen çocuğunuzun dışarıdaki davranışlarını aktif bir biçimde izleyin: Ebeveynler her zaman şu dört sorunun cevabını bilmelidir: 1- Çocuğum kiminle birlikte? 2- Neredeler? 3- Ne yapıyorlar? 4- Ne zaman evde olacaklar? Araştırmalar gösteriyor ki; bu dört sorunun cevabını bilemeyen anne babaların çocukları suça karışma, uyuşturucu ve diğer riskli davranışlar anlamında daha fazla risk altındadırlar. Çocuğunuza güvenin: Çalışmalar gösteriyor ki, yetişkin hayatlarında başarılı olan DEHB bulunan insanlar, ergenlik dönemlerinde ebeveynlerinin ya da ailelerinden başka bir büyüğün 27 Psikoloji Gündemi

31 kendilerine başarabileceklerine dair koşulsuz bir güven sağladıklarını söylüyorlar. Çocuğunuz sizin güveninize ve desteğinize ihtiyaç duyar. Güçlü yönlerini öne çıkarması yönünde çocuğunuzu destekleyin: DEHB olan ergenler zaman zaman o kadar çok eleştiri alırlar ki kendilerinin tembel ve motivasyonsuz olduğuna inanmaya başlarlar. Ebeveynler çocuklarına ilgi duydukları alanları, başarılı olabilecekleri spor dallarını, hobilerini bulmalarında yardımcı olmalıdır. Affetmeyi öğrenin: Ebeveynler, çocuklarının hatalarını affetmeyi ve aynı zamanda DEHB olan bir ergen yetiştirirken yapmış olabilecekleri hatalar yüzünden kendilerini affetmeyi öğrenmelidir. Zaman zaman problem çözmek anne, baba ve ergen için içinden çıkılmaz bir hal alır ve şiddetli çatışmalar baş gösterir. Bu durumda herkesin mutabık olacağı bir çözüm bulabilmek için sorunu ve çözümleri mümkün olduğunca somutlaştırmak ve bu konuda herkesin fikrini almak işe yarayacaktır. Aşağıdaki gibi bir örnek yardımcı olabilir: Tarih: Konu: Ev işleri Problemin Tanımı: Anne: Ali ye odasını toplamasını 10 kez söylemekten çok yoruluyorum ve sinirlerim bozuluyor. Baba: Her akşam eve geldiğimde Ali nin odasını darmadağın, eşimi de Ali ye bağırırken görmek canımı çok sıkıyor. Ali: Annem ve babam en sevdiğim programı izlerken ya da tüm arkadaşlarım dışarıda eğlenirken odamı toplamamı istiyorlar. Çözümler ve Değerlendirmeler: Anne Baba Ali 1. İşleri söylendiği an yapmak Hiç iş verilmemesi Bir hizmetçi tutmak Saat 8 den önce bir kez odayı toplamak Anne babanın odayı toplaması Ali ye daha uygun bir zamanda söyleme İşleri yapması için bir hatırlatma yapılması Burada görüldüğü gibi 4, 6 ve 7. maddelerde anlaşma sağlanır ve buna göre bir düzenleme yapılır. Psikoloji Gündemi 28

32 DEHB Olan Erişkinlere Öneriler İlaç tedavisi yaşam kalitelerini yükseltecektir. Ayrıca onlara yaşamlarını olumsuz etkileyen bazı sorunları çözmeleri için güç verecektir. Ancak ilaç tedavisinin sorunları tamamen ortadan kaldırmayacağını bilmek önemlidir. Kişiye sosyal becerilerini, kendi kontrolünü ve bilişsel-davranışsal sorunlarını çözneye yarayacak destek terapileri verilmelidir. İlk adım sorunu anlamak ve kabul etmektir. Sonra onunla baş etmek için çeşitli stratejiler geliştirilebilir. İşleri listelemek, bitirmek için zaman koyup, bu zamanlamayı iyi denetlemek, başarınca kendini ödüllendirmek Anımsanması gereken şeyleri not etmek, bir sonraki günün planını önceden yapmak Çalışma ortamını sessiz ve dağınık olmayan yerler haline getirmek,işleri bölüp aralara molalar koymak Zamanı daha iyi kullanabilmek için işlere zaman sınırlaması koymak, konulan sürede bitirmeye çalışmak, kendinize saat kurmak gibi uyarıcılar belirlemek Gerekli olan ve unuttuğunuz nesneleri belli yerlere koymaya çaılşmak Sık sık kaybettiğiniz, kaybolduğunda krize neden olan nesneleri yedeklemek (anahtar vb.) Trafik kazası gibi hem kendinize hem başkalarına zarar verebilecek durumlar için yorgun ve dikkatiniz daha da dağınıkken araba kullanmamak, trafik kurallarına uymak, tepkiselliğinizin farkında olup, trafikte tartışmaya girmemek Evde düzenli yapmanız gereken işleri saptayıp, kendinizi kontrol etmek (ışıkları, dolap kapılarını açık bıraktım mı? Fırını söndürmüşmüydüm? Kapıyı kitlemiş miydim? Vb.) Elinizdeki işi bitirmeden, diğerine başlamamak. Sıkıldığınızda kısa mola verip, yeniden dönmek.molalarda dikkatinizi dağıtacak tv seyretmek gibi aktivitelere yönelmemek Dalgın ve karşınızdakini dinlemede sorununuz olduğunu bilerek, ikili iletişimlerde dikkatinizi toplamaya çalışmak, kaçırdığınızda birmesini beklemeden sormak Tatışmalarda tepki vermeden önece kendinize sakinleşme zamanı tanımak İlaç tedavisi ile birlikte uygulanılmaya çalışıldığında yarar sağlayacak önerilerdir. Yaşam koşulları ve iş alanına göre eklemeler yapılabilir. Eş ve Aile Desteği: Devamlı dalgın, dikkatli dinlemeyen, öfkeli, tepkisel ve kendine ilişkin işleri yapmayan, unutan, zaman kavramı olmayan, aşırı dağınık biriyle yaşamak zordur. Tüm bunlara eşin ve ailenin gösterdiği tepkiler tartışmalara neden olur. Bozulan aile içi ilişkile nedeniyle boşanma sıktır. Bu nedenle aile, eş ve hatta çalışma arkadaşlarına sorunun anlatılması, DEHB olan kişinin gerekli organizasyonları yapması için destek olmalarını sağlar. Ayrıca olumlu geri bildirimler davranışları pekiştirir. Bulguların kontrol edilebilmesi ve düzelmeler iş performansını, eş, aile ve arkadaş ilişkilerini olumlu etkileyecektir. Erişkin eğitimi ve destek tedavisi DEHB olan erişkinin sorunu kontrol etmesini ve yaşam kalitesini yükseltmesini sağlar. 29 Psikoloji Gündemi

33 DEHB nin Bilişsel Davranışçı Terapi İle Tedavisi Prof. Dr. M. Hakan TÜRKÇAPAR Psikoloji Bölüm Başkanı Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) çocukluk döneminde bașlayan, erișkinlik döneminde belirtilerde farklılaşma göstererek varlığını sürdüren, etkilenen bireyin eğitim, iş, sosyal ilişkiler ve özel yaşamını etkileyip bozabilen bir nöropsikiyatrik rahatsızlıktır. DEHB yaygınlığı çocukluk döneminde %8, ergenlikte %6 ve erișkinlikte %4 civarındadır. Sıklığı yașla birlikte azalır. Erkeklerde görülme sıklığı kadınlardan yaklaşık olarak 4-9 kat daha fazladır. Tanısı esas olarak alınan öykü ve yapılan ruhsal muayeneye dayanılarak ve DSM-IV ölçütlerine göre bu konuda tecrübeli bir klinisyen tarafından konulabilir. Şu andaki bilgilerimizle, tanıyı doğrulayacak herhangi bir fizik muayene bulgusu ya da laboratuvar testi bulunmamaktadır. DSM deki DEHB ölçütleri bu rahatsızlığın daha çok erkek çocuklarda görülmesi nedeniyle ağırlıklı olarak bu çocukların özelliklerine uygun olması nedeniyle eleştirilmektedir. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun neden ortaya çıktığı konusundaki araştırmalar bu rahatsızlığa eğilim kazandıran biyolojik bir altyapının varlığını düşündürmektedir. DEHB ye geçmişte verilen minimal beyin hasarı, postensefalitik bozukluk gibi adlar bu durumun beyinle ilgili yapısal bir bozukluk olduğunu çağrıştırsa da bu tanıyı almış bireylerin beyinlerinde saptanmış yapısal bir bozukluktan çok beynin işleyişiyle ilgili farklılıklar sözkonusudur. Bugün için işleyişle ilgili saptanan farklılıkların başında beyin hücrelerinin çalışmasıyla ilgili fikir veren bir tetkik olan PET le (Pozitron emisyon tomografisi) hem genel hem de beynin bazı bölgelerinde (prefrontal korteks, anterior singulat) normal kontrollere göre azalmış glikoz metabolizması gösterilmiştir. DEHB da beyinde mesajların iletimini sağlayan dopamin, serotonin, norepinefrin gibi maddelerle ilgili araştırmalar ise halen devam etmektedir. Psikoloji Gündemi 30