Likopen: İnsan Sağlığında Vazgeçilmez Bir Bileşen. Lycopene: An Assential Component In Human Health

Transkript

1 Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 6, No: 3, 2011 (27-41) Electronic Journal of Food Technologies Vol:6, No: 3, 2011 (27-41) TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALAR e-issn: Derleme (Review) Çiğdem SABBAĞ 1, Metin Saip SÜRÜCÜOĞLU 2 1 Adıyaman Üniversitesi, Yiyecek İçecek Bölümü, Adıyaman/TÜRKİYE, csabbag06@gmail.com 2 Ankara Üniversitesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Ankara/TÜRKİYE, msurucu@agri.ankara.edu.tr Özet Beslenmenin insan sağlığı üzerindeki önemi anlaşıldıktan sonra, özellikle gelişmiş ülkelerde doğal antioksidan tüketimi önem kazanmıştır. Yapılan klinik ve epidemiyolojik çalışmalar, likopen içeren gıdaların tüketiminin başta prostat olmak üzere pek çok kanser türü, kalp rahatsızlığı, yaşlanma ve diğer hastalıklara karşı korunmada önemli rol oynadığı belirlenmiştir. Bu nedenle, potansiyel koruyucu antioksidan olan likopenin popülaritesi giderek artmaktadır. Bu derleme, karotenoidlerin bir üyesi olan likopenin sağlık üzerine etkilerine dikkat çekmek amacıyla hazırlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Likopen, karotenoidler, serbest radikaller, antioksidanlar, hastalıklar Lycopene: An Assential Component In Human Health Abstract After having understood the importance of nutrition on human health, consumption of natural antioxidants especially in developed countries come into prominence. The clinical and epidemiological studies revealed that consumption of foods with lycopene, play an important role in protection against several diseases particularly prostate cancer, heart disease, and aging. Therefore, the popularity of the antioxidant lycopene a potential protective, is increasing. This review is preapred to take attention on lycopenes effect on health which is variant of carotenoids. Keywords : Lycopene, carotenoids, free radicals, antioxidants, diseases 1. GİRİŞ Beslenme, yaşam süresince her zaman üzerinde durulması gereken en önemli konulardandır. Yaşamın sürekliliğinin sağlanması, hareket, iş yapabilme ve büyüme gibi bütün fizyolojik olaylar, enerji tarafından sağlanır [1; 2]. Diğer aerobik canlılar gibi, yaşamak için oksijene ihtiyaç duyan insanlarda enerji gereksinimini, oksidatif metabolizma yani aerobik metabolizma tarafından kontrol edilen reaksiyonlar sonucu elde eder. Oksijen, oksidatif metabolizma sırasında enerji eldesi için suya indirgenirken çok az bir Bu makaleye atıf yapmak için Sabbağ, Ç., Sürücüoğlu, M.S., Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi 2011, 6(3) How to cite this article Sabbağ, Ç., Sürücüoğlu, M.S., Lycopene: An Assential Component In Human Health Electronic Journal of Food Technologies, 2011, 6(3) 27-41

2 Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) kısmıda serbest radikaller adı verilen, elektronlarını kaybetmiş zararlı maddelere dönüşür. Diğer moleküllerin yapı ve fonksiyonlarını değiştirebilir, hatta pek çok dokuda hücre hasarı meydana getirebilirler [3; 4; 5]. Serbest radikaller hücre büyüme gelişimi üzerine direkt olarak etkilidirler ve hücre yaşamı üzerine olan bu direkt etkilerinden dolayı damar sertliği, kanser ve romatizmal hastalıklar ve yaşlılık hastalıkları gibi bazı hastalıkların oluşmasında önemli rol oynarlar [6;7]. Reaktif oksijen türlerinin oluşumu ve bunların oluşturduğu hasarı önlemek için vücut antioksidanlar olarak bilinen birçok savunma sistemi geliştirmiştir. Antioksidanlar etki mekanizmalarını serbest radikalleri tutarak veya daha zayıf yeni bir moleküle çevirerek, serbest radikalle etkileşip aktivitelerini azaltarak, serbest radikalleri kendilerine bağlayıp reaksiyon zincirini kırarak ya da onarım yaparak gösterirler [8; 9; 10; 11; 12]. Bu bağlamda oksidanlar ve antioksidanlar arasında bir dengenin olması hayat için esastır [13]. Oksidanlar belirli düzeyin üzerinde oluşur veya antioksidanlar yetersiz olursa yani denge bozulursa söz konusu oksidan moleküller organizmanın yapı elemanları olan protein, lipid, karbohidrat, nükleik asitler ve yararlı enzimleri bozarak zararlı etkilere yol açarlar [14]. Vücudun antioksidan dengesi diyetten büyük ölçüde etkilenmektedir [15]. Çevreden ve besinlerle, oksidan etkili zararlı maddelerin vücuda alınmasının yanı sıra, yaşın ilerlemesiyle ortaya çıkan azalan enzim aktivitesine bağlı olarak da vücudun antioksidan savunma mekanizması yetersiz kalabilmektedir. Ancak antioksidan görevleri olan çeşitli vitaminler, mineraller ve belirli enzimlerin dışarıdan vücuda alınabilmesi yanında, beslenme de iyi bir antioksidan savunma aracı olabilmektedir [16;17;18]. Dünyada beslenme imkânlarının artmasıyla insanlar yeni beslenme alışkanlıkları edinmişlerdir. Yanlış beslenme alışkanlıkları ve bunların ortaya çıkardığı tıbbi problemler arttıkça, sağlıklı yaşamanın ve hastalıklarla mücadelenin en temel kurallarından birinin sağlıklı beslenme olduğu ortaya çıkmıştır. Böylece besinler ve vücuda etkileri, en önemli araştırma konularından biri haline gelmiştir [19; 20; 21]. Likopen domates ve domates ürünlerindeki en çok bulunan karotenoiddir ve kırmızı renkten sorumludur [22; 23; 24]. Likopen, Vit-A ya çevrilemez. Bununla birlikte güçlü bir antioksidandır [25] ve antikarsinojenik özellikleri vardır [26]. Antioksidan özelliği nedeniyle hücreleri serbest radikal hasarından korumasının yanı sıra, hücreler arasındaki bağları güçlendirmekte ve hücre metabolizmasını geliştirmektedir [27;28;29]. Yapılan çalışmalarda domates ve domates ürünlerinin antioksidan olarak kabul edilen yüksek likopen içerikleri nedeniyle göğüs, rahim, karaciğer, prostat kanserleri, kalp damar hastalıkları, alzheimer hastalığı, kemik ve cilt sağlığı açısından koruyucu etkisi olduğu saptanmıştır [20; 21; 23; 25; 29; 30; 31; 32; 33; 34; 35; 36; 37; 38; 39; 40]. 2. LİKOPENİN BULUNURLULUĞU, YAPISI VE TAŞINMASI Likopen en fazla domates (Lycopersicum esculentum) de olmak üzere karpuz, pembe greyfurt gibi meyve ve sebzelerde bulunur. Barsaklardan emilebilen nadir karotenoitlerden olduğu gibi, plazmada en çok bulunan karotenoittir. İnsanlar karotenoit sentezleyemediklerinden onları besin olarak almak zorundadır. Diyetimizdeki likopenin en az % 85 i domates ve domates ürünlerinden temin edilmektedir [23, 25; 41; 42]. Karotenoidlein radikal toplama özellikleri sayesinde, çoğu epidemiyolojik olan çalışmalarla, kanser, kalp rahatsızlıkları, dejeneratif göz hastalıkları gibi ciddi rahatsızlıklara karşı koruyucu etkileri olduğu gösterilmiştir [20; 21; 33; 40; 41; 42; 43; 44; 45; 46; 47; 48]. Likopen, düz bir zincir halinde düzenlenmiş 11 adet çift ve 2 adet tekli bağ içeren hidrokarbon zincirinin açık formundan oluşur (Şekil 1). Alfa karoten zincirinin sonunda açık bir β halkası bulunur. Kimyasal reaksiyonlarda yüksek veya düşük enerjide bu bağlar trans formundan mono veya poli cis izomerizasyonuna maruz kalabilir. Likopen genellikle all-trans ve 5-cis, 9-cis, 13-cis ve 15-cis izomeri formu ile tanınır [49; 50; 51]. 28

3 Sabbağ, Ç., Sürücüoğlu, M.S., Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) Şekil 1. Likopenin yapısı Likopen doğal lipofilik karakterde olduğundan düşük yoğunluklu lipoprotein (LDL) ve çok düşük yoğunluklu lipoprotein (VLDL) yapılarında yer alırken; yüksek yoğunluklu lipoproteinlerin yapılarında (HDL) bulunmazlar [23; 30; 52]. Diyet içerisindeki likopenin başlıca kaynakları domates ve bu sebzeden elde edilen ketçap, sos ve domates suyu gibi ürünlerdir [53]. Domatesin likopen içeriği varyeteler arasında ve olgunluğuna bağlı olarak değişmektedir [54; 55; 56]. Domates; domates suyu, sos, salça veya ketçap şeklinde işlendiği zaman, likopenin kimyasal yapısı ısıya bağlı olarak değişmekte, bu da vücut tarafından daha kolay absorbe edilmesini sağlamaktadır. Genel olarak, gıdaların işlenmesi sırasında besin kalitesinde bir azalma meydana geldiği düşünülür [40; 57]. Ancak işleme sırasında likopenin biyoyararlığı ve besin kalitesi artmaktadır [40; 58; 59]. Bunun sebebi, hafif ısıl işlem etkisi veya domatesin hücre yapısının enzimatik olarak parçalanmasıdır. Likopenin biyoyararlılığı yağ, besin yoluyla alınan bileşenler, diğer karotenoidler, vitaminler ve minerallerden etkilenir [57]. Buna göre işlenmiş ya da pişirilmiş domates ürünlerindeki likopenin biyoyararlılığı, ham domates ürünlerinden daha fazladır [40; 57; 60]. Ham domateste likopenin trans izomeri fazla iken, pişirilmiş ve konserve domateslerde cis izomeri daha yoğundur [61; 62]. Trans likopen ve trans β-karotenin -80 C de dondurulmuş besinlerde konserve şeklinde 3 yıl sağlam olarak kaldığı rapor edilmiştir [63;64]. İnsanlarda gıdalarla alınan likopenin %10 30 unun emildiği, emilimde likopenin cis formunda olmasının önemli olduğu, ham domatesteki likopenin biyoyararlanımının domates ürünlerininkinden düşük olduğu, insan plazmasında yarılanma ömrü uzun olan (2 3 gün) en belirgin karotenoidin likopen olduğu, hayvanlarda tüm trans formunun serum veya dokularda cis formuna dönüştüğü, benzer sonuçların insanlarda da meydana geldiği, testis, ovaryum, karaciğer, adrenal bezler ve meme dokusunun diğer organ ve dokulara oranla daha fazla likopen içerdiği yapılan çalışmalarla belirlenmiştir [20; 46; 58]. Likopen gibi karotenoidlerin diğer organlara dağılması plazmadaki lipoproteinlerden kaynaklanmaktadır [65; 66; 67; 68]. Kandaki yüksek likopen konsantrasyonu prostat kanseri, sindirim sistemi kanseri, pankreas kanseri, uterus kanseri ve kalp krizi riskinin düşürülmesi ile ilişkilidir [63; 69; 70; 71; 72; 73; 74]. Likopen içeren karotenoidlerin lipit miselleri ile birleşerek bağırsak mukoza yüzeyinden absorbsiyonu pasif difüzyon şeklindedir. Likopen şilomikron yapılara dahil edilerek karaciğere taşınmak üzere lenfatik sisteme bırakılır. En fazla hepatositler ve az miktarda dalakta birikir [63; 64] Likopenin Günlük Alım Miktarı Günlük likopen alımında ülkeler arasında farklılıklar göze çarpmaktadır. ABD de mg, Kanada da 25.2 mg, Almanya da 1.3 mg, İngiltere de 1.1 mg ve Finlandiya da 0.7 mg şeklindedir. Kuzey Amerika ülkelerinde 2 mg/günden daha az likopen tüketildiği ve bu miktarın yararlı etkilerin gözlenmesi için yeterli olmayacağından, sağlıklı insanların 5 7 mg/gün dozunda almasının oksidatif stres ve buna bağlı gelişebilecek kronik hastalıklardan korunma ve/veya engellenmesinde yeterli olacağına vurgu yapılmaktadır [69; 75; 76]. Likopenin toksisitesi üzerine henüz herhangi bir çalışma bulunmamaktadır [23, 63]. 29

4 Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) Tablo 1. Meyve ve domates ürünlerinde likopen miktarı [63] Meyve veya domates ürünü Likopen miktarı (µg/g yaş ağırlık) Domates salçası Domates ketçapı Pizza sosu Domates suyu Karpuz Domates sosu 62.0 Pembe guava 54.0 Papaya Taze domates Pembe greyfurt LİKOPENİN ETKİLERİ 3.1. Likopen ve Kanser Likopenin insan sağlığı açısından öne çıkan bir özelliği, antioksidan molekül olması dolayısıyla kanser oluşumunu azaltmadaki görevidir. Likopen alımının çeşitli kanser türlerine karşı koruyucu etkilerine yönelik çok sayıda epidemiolojik, in vitro ve klinik çalışmalar bulunmaktadır [18; 41; 69; 77; 78; 79; 80]. Likopenin etkilerinin araştırıldığı ve ilk olumlu cevabın alındığı kanser tipi, kötü huylu prostat kanseridir. [19; 52; 72; 81; 83; 84; 85]. Giovanucci et al. [19], domates ürünlerini, haftalık olarak 1,5 porsiyondan daha az yiyenler ile 10 porsiyondan daha fazla yiyen erkekler arasında karşılaştırma yaparak prostat kanseri gelişme riskinin %35 azaldığını kaydetmişlerdir. Bu etkinin, primer olarak domateste bulunan bir antioksidan olan likopen ile ilişkili olabileceğini ortaya koymuşlardır. Bu çalışma sonunda likopene ve prostat kanserine yönelik bilimsel çalışmalara ilginin artmasına neden olmuştur. Rousseau et al.,[86], Prostat kanseri teşhisi konan ve ameliyatları planlanan otuz hastaya, ameliyat öncesi üç hafta süre ile günde 30 mg likopen verildiğinde, kan likopen seviyelerinde iki kat, prostat dokusundaki likopen seviyesinde ise, üç kat artış olduğunu gözlemişlerdir. Bu kişilerin ameliyatla çıkarılan dokuları, likopen verilmeyen hastalardan alınan biyopsi örnekleriyle karşılaştırılmış ve likopen verilen hastaların tümörlerinin küçüldüğü ve çevreye daha az yayıldığını rapor etmişlerdir. Clinton et al. [52], prostatektomi yapılmış erkek hastalarında, domates ve domates bazlı gıdalar alanlarda likopenin prostat dokusunda arttığını göstermişlerdir. Fakat tümörlerin malignitesi ile direkt bir ilişki saptayamamışlardır. Giovannucci et al. [19] ve Rao et al. [87] likopen miktarı ile prostat kanseri arasındaki riski ters yönde ilişkili bulmuştur. Boileau et al. [88], yaptıkları çalışmada tamamen domates tozuyla beslenen farelerde, sentetik likopenle beslenen farelerle kıyaslandığında prostat kanserinden ölme olasılığını daha düşük bulmuşlardır. Küçük ve Wood [89], Likopenin prostat spesifik antijeni (PSA) düzeyini önemli oranda düşürdüğünü, yeni teşhis edilen prostat kanseri olgularında radikal prostektomi öncesinde 15 mg/gün x 21 gün alınmasının prostatta büyümeyi belirgin olarak yavaşlattığını, 30 mg/gün x 21 gün uygulamanın da prostat kanserli erkeklerde prostektomi öncesinde serum ve prostatdaki likopen düzeylerini fazla yükselttiğini ve domates sosunun iyi bir likopen kaynağı olarak ele alınabileceğini rapor etmişlerdir. Colditz et al. [90], Massachusettsli 1271 yaşlı kişide kansere bağlı ölümlerle değişik sebze çeşitlerinin tüketimini araştırmış ve tüm bölgelerde yüksek domates tüketimiyle kansere bağlı mortalitede % 50 azalmayı ilişkili bulmuştur. Okajima et al.[91], kimyasal yolla mesane kanseri oluşturdukları sıçanlara verdikleri domates suyu ile likopenin karsinojenezise inhibitör etkilerini gösteren araştırmalarında, 12 hafta boyunca domates suyu verilen sıçan karaciğerlerinde likopen konsantrasyonunun arttığı, mesane değişken epitel karsinomlarının gelişmesinin önlediğini göstermişlerdir. Nagasava et al. [92], yüksek spontan meme tümörü oluşturan 30

5 Sabbağ, Ç., Sürücüoğlu, M.S., Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) farelerde, saf likopen vererek meme tümörü gelişiminin likopenden zengin diyet sayesinde belirgin şekilde azaldığını göstermişlerdir. Astorg et al. [93], 3-4 hafta boyunca farklı diyet ekleri ile takip ettikleri farelerde kimyasal uyarı ile karaciğerde preneoplastik alanlar oluşturmuş, likopen alanlarda bu alanların sayılarında değil ancak çaplarında azalma olduğunu göstermişlerdir. Bhuvaneswari et al. [43], ratlarda geliştirilen buccal (ağız içi) kese kanserine likopenin etkisini araştırmışlardır. Likopenin belirgin şekilde buccal kese kanserini baskıladığı, lipit peroksidasyonunu düşürdüğü ve kan dolaşımındaki antioksidan dolaşımını artırdığını gözlemişlerdir. Likopen bakımından zengin domates bazlı gıdaların tüketimiyle, orta yaş üstündeki erkeklerde prostat kanseri riskini azaltma olasılığının daha fazla olduğu, ayrıca serum likopen düzeyi ile mesane, pankreas ve sindirim sistemi kanserlerinin görülme riski arasında negatif bir ilişki bulunduğu belirtilmektedir [94] Likopen ve Kalp Damar Hastalıkları Damar sertliği ve koroner kalp hastalığı, günümüzde dengesiz beslenme ve hareketsiz hayat tarzı ile artıp insan hayatını tehdit eden tehlikelerin başında gelmektedir. Bu hastalıkların ortaya çıkışında rol alan ilave risk faktörleri arasında, oksidatif stres de vardır [75]. LDL oksidasyonu hastalığın gelişiminde önemli bir rol oynar [69; 95; 96]. Likopen ağırlıklı beslenen kişilerde oksidatif stresin azaldığı gösterilmiştir [27; 28; 29; 38; 97]. Likopen ayrıca, kolesterol yapımında rol oynayan bazı enzimleri de engelleyerek, kan kolesterol değerlerinin düşmesinde rol oynamaktadır [98; 99; 100]. Bazı araştırmalarda, oksitlenmiş lipoproteinlerin damar duvarındaki zararlı tesirlerinin önlenmesinde de likopenin rol aldığı bildirilmiştir [21; 28; 37; 73; 101; 102]. Ayrıca kan likopen seviyesi düşük olanlarda, miyokard infarktüsü ve inme gibi hastalıkların daha sık görüldüğü, karotis atardamarının (şah damarı) duvarının daha kalınlaşarak esnekliğini kaybettiği bildirilmiştir [63; 103; 104; 105; 106]. Koroner arter hastalığı (KAH) nın önlenmesinde likopenin rolü temel olarak epidemiyolojik çalışmalarda yer almaktadır [27; 28; 100]. Çok sayıda epidemiyolojik çalışma, meyve ve sebzeden zengin beslenen insanlarda KAH riskinin düşük olduğunu göstermiştir [94; 107]. Domates, domates ürünleri, likopen ve diğer karotenoidlerden zengin Akdeniz tipi beslenme, düşük ateroskleroz ve KAH insidansı ile ilişkili bulunmuştur [37; 42; 73; 99]. Gomez et al. [108], 10 Avrupa ülkesinden 662 olgu ve 717 kontrol grubundaki kişiden, miyokard infarktüsünü hemen takiben yağ dokusundan iğne aspirasyon biopsisiyle örnek alınmış ve α- ve β-karoten, likopen ve α-tokoferol düzeyleri ölçülmüştür. Yağ dokusu likopen düzeyleri 0,21-0,36 mg/gram yağ asidi arasında elde edilmiş ve yaş, beden kitle indeksi, sosyo-ekonomik durum, sigara kullanımı, hipertansiyon ve aile öyküsüne göre düzenleme yapıldıktan sonra yalnızca likopen istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde KAH na karşı koruyucu bulunmuştur. İlgi çekici bir sonuç olarak, en fazla çoklu doymamış yağ asidi depolarına sahip kişilerde, likopenin koruyucu potansiyeli de en yüksek olarak değerlendirilmiştir. Bu sonuçlar antioksidan hipotezi destekler niteliktedir. KAH na bağlı mortalite oranları bakımından farklılık gösteren İsveçli ve Litvanyalı toplumları karşılaştıran çapraz kesitsel bir çalışmada da, düşük kan likopen düzeylerinin artmış KAH riski ve mortalitesiyle ilişkili olduğu bulunmuştur [109]. Fuhrman et al. [99], Küçük ölçekli bir diyet destekleme çalışmasında ise, 6 sağlıklı erkek 3 ay süreyle günde 60 mg likopen almışlar ve tedavi sürecinin sonunda plazma LDL kolesterol düzeylerinde % 14 lük istatistiksel olarak anlamlı bir düşme bulunmuştur. Rao et al. [69] 20 sağlıklı insanda sigara içimi ve diyetin, serum likopen seviyesi ve lipit peroksidasyonu üzerine etkilerini araştırdıkları bir çalışmada, likopenden eksik diyet uygulanan örneklerde lipit peroksidasyon seviyesinin % 25 arttığı, likopen seviyesinin de % 50 azaldığı tespit edilmiştir. Serum likopen seviyesi bakımından sigara tiryakileri ile sigara kullanmayanlar karşılaştırıldığında önemli bir farklılık bulunmazken, sigara içenlerde arka arkaya içilen 3 sigaradan önce ve son sigaradan hemen sonra alınan kan örnekleri karşılaştırıldığında, sigara sonrası serum likopen seviyesinin % 40 azaldığı, lipit peroksidasyon seviyesinin ise % 40 arttığı bildirilmiştir. Bu çalışmaya göre serum likopen seviyesi ile lipit peroksidasyon seviyesi arasındaki ters ilişki likopenin antioksidan özellikleri olduğunu vurgulamaktadır. Sağlıklı kişiler (sınıf 1) ile orta derece konjestif kalp rahatsızlığı olan (sınıf 2) ve ileri derece kalp rahatsızlığı olan (sınıf 3) kişilere Vitamin A ve çeşitli antioksidan maddeler (likopen, Vit-E, lutein, 31

6 Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) zeaksantin, β-kriptoksantin, α-karoten, β-karoten) verilerek bu bileşenlerin hasta plazmasındaki düzeyleri ile MDA (Malondialdehit) düzeyleri karşılaştırılmıştır. Kontrollere göre hasta gruplarında, verilen bu maddelerin hepsinin plazmadaki seviyeleri önemli derecede düşük, MDA (Malondialdehit) düzeyleri ise yüksek bulunmuştur. Yine bu çalışmada sınıf 3 hastalara göre sınıf 2 hastaların MDA (Malondialdehit) düzeyinin önemli derecede düşük, vitamin A, vitamin E, lutein ve likopen seviyelerinin ise önemli derecede yüksek olduğu bildirilmiştir. Bu bulgulara dayanarak bu tip bileşiklerin tüketilmesinin kardiyovasküler hastalıklara faydalı olacağı ileri sürülmüştür Likopen ve Diğer Hastalıklar Likopenin en önemli etkisi kanser ve kalp damar hastalıklarına karşı koruyucu olmasıdır. Oksijen vücudumuz için hayatî bir madde olduğu kadar oksidatif özelliği sebebiyle zararlı olabilecek bir moleküldür. Oksidatif madde olan oksijen ve oksijen bileşiklerinin (ozon) varlığı, akciğeri, oksidatif hasara açık bir organ haline getirmektedir. Gıdayla alınan antioksidan maddelerin, akciğerde hava ile temas eden yüzeye geçerek, bu hasara karşı vücudun korunmasında rol oynadığı düşünülmektedir. Norrish [70], araştırmada, iki gruptan birine iki hafta süreyle likopen miktarı yüksek domates ürünü verilerek; diğerine ise, domates ürünleri verilmeden, her iki grup da ikişer saat süreyle düşük oranda ozon bulunan bir odada bırakılmıştır. Domates ürünü verilenlerde akciğerdeki likopenin % 12 daha fazla olduğu, akciğer hücrelerindeki DNA hasarının ise % 20 daha düşük olduğu gözlenmiştir. Son zamanlarda osteoporozu önlemede de önemli etkileri araştırılmıştır [110]. Menopoz sonrası dönemde kadınlarda serum antioksidan enzim ve vitamin düzeylerinin düştüğü, serum likopen düzeyiyle osteoporozis hızı arasında sıkı bir ilişkinin olduğu belirlenmiştir [76]. Paran and Engelhard [111], hipertansif hastalara 8 hafta süresince günlük 15 mg likopen verdiklerinde sistolik kan basınçlarının düştüğünü gözlemlemişlerdir. Mohanty et al. [112], Kısır erkeklere 8 mg/gün x 12 ay likopen kapsülü verilmesi şeklindeki çalışmada serum likopen düzeylerinde, sperm motilitesi, morfolojisi, yoğunluğu, motilite indeksi ve fonksiyonlarında bir artış kaydetmiştir. Parkinson ve vasküler demans hastalarının kan likopen düzeylerinin düşük olduğu saptanmıştır [113]. Kan likopen düzeyleri yüksek olan yaşlıların kişisel bakım ve işlevsel kapasitelerinin iyi olduğu belirlenmiştir [114]. Serum likopen düzeylerindeki azalmayla sirozlu hastalarda gelişen yüksek tansiyon ve lenfatik dolaşım düzensizlikleri arasındaki ilişkinin retinol, E vitamini ve öteki karotenoid antioksidanlardan daha güçlü olduğu gözlemlenmiştir [76]. Yağda çözünen, yağ miktarı fazla doku ve organlarda etkinliği artan likopenin [115] yağ içeriği oldukça fazla bir organ olan ciltte antioksidan koruyucu etki gösterdiği saptanmıştır [116; 117]. Deri ultraviyole ışınlarına maruz kaldığında ilk reaksiyon olarak ciltte kızarıklık oluşur [117]. Likopen ciltte doğal esmerleşme-bronzlaşma sağlayan, cilde hafif bir koyuluk ile birlikte gerginlik, parlaklık, canlılık veren bir pigmenttir [118; 119; 120; 121]. Rencüzoğulları [122] araştırmasında, kadmiyumun ratlarda neden olduğu canlı ağırlık kaybı, plazma ve böbrek dokusunda lipit peroksidasyonunun likopen tarafından ortadan kaldırıldığı, plazmada nitrik oksit düzeyinin hem kadmiyum, hem de likopen gruplarında kontrole göre daha düşük olduğunu saptanmıştır. Düzenli domates tüketiminin özellikle çocuklarda solunum yolu enfeksiyonları ve ishalden ölüm olaylarında %48 lik bir azalmaya neden olduğu vurgulanmaktadır [123]. 4. SONUÇ Likopen, sebze ve meyvelerde doğal olarak bulunan karoten (Karotenoid) ailesine ait bir pigmenttir. Likopen, çeşitli etkenlere bağlı olarak gelişen oksidatif stres sonucu açığa çıkan serbest radikallerin ortadan kaldırılmasında önemli bir antioksidan bileşiktir. Likopen, hücreleri serbest radikal hasarından korumasının yanı sıra, hücreler arasındaki bağları güçlendirmekte ve hücre metabolizmasını geliştirmektedir. Antioksidan özelliği sayesinde kanser, kalp rahatsızlıkları, yaşlanma, kemik ve cilt sağlığı açısından koruyucu etkisi bulunmaktadır. Tüm bu literatür bilgilerinin ışığında, domates ve domates ürünlerinin günlük diyetle tüketilmesi, kronik hastalıkların önlenmesindeki rolüyle insan sağlığı açısından ve aynı zamanda dengeli beslenme yönünden büyük bir önem taşımaktadır. 32

7 Sabbağ, Ç., Sürücüoğlu, M.S., Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) KAYNAKLAR 1. FAO/WHO/UNU (Food and Agriculture Organization/World Health Organization/United Nations University) Energy and Protein Requirements. Report of a Joint FAO/WHO/UNU Expert Consultation. Technical Report Series No Geneva: WHO. 2. Durnin, J.V Energy requirements: General principles. Eur J Clin Nutr 50: S2 S Kehrer, J.P Free Radicals As Mediators Of Tissue İnjury And Disease. Crit Rev Toxicol, 23 (1): Mc Cord, JM Human Disease Free Radicals And The Oxidant/Antioxidant Balance, Clin Biochem, 26(5), Staroverov, V.N Davidson E.R. Distribution of Effectively Unpaired Electrons. Chem Phys Lett; 330: Dalle-Donne, R. Rossi, R. Colombo, D. Giustarini and Milzani, A Biomarkers of oxidative damage in human disease, Clin. Chem. 52; Jenner, P Oxidative stress in Parkinson's disease, Ann. Neurol. 53, Burton, G.W., Foster, D.O., Perly, B., Slater, T.E., Smith, I.C. and Ingold, K.U Biological antioxidants. Philos Trans R. Soc. Lond. B. Biol. Sci., 17: Conner, E.M. and Grisham, M.B Inflammation, Free Radicals, and Antioxidants, Nutrition 12, Nyska A. and Kohen, R Oxidation of Biological Systems: Oxidative Stress Phenomena, Antioxidants, Redox Reactions, And Methods For Their Quantification, Toxicol. Pathology, 30, Erhardt J.G, Meisner C., Bode J.C., Bode C Lycopene, β-carotene, and colorectal adenomas. Am J Clin Nutr 78(6): Federico A, Morgillo F, Tuccillo C, Ciardiello F, Loguercio C Chronic İnflammation And Oxidative Stress İn Human Carcinogenesis. Int J Cancer; 121: Cornelli, U Antioxidant use in nutraceuticals. Clin Dermatol, 27: Halliwell B. Reactive oxygen species in living system:source, biochemistry and role in human disease. Am J Med 1991; 91: 14S-21S. 15. Duthie, G.G., Wahle, K.W.J. and James, W.P.T Oxidants, antioxidants and cardiovascular disease. Nutrition Research. Review. 2; Mates, J.M. Perez-Gomez C. and De Castro, I.N Antioxidant Enzymes And Human Diseases, Clin. Biochem. 32,

8 Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) Knight, J.A Free Radicals, Antioxidants, And The İmmune System, Ann. Clin. Lab. Sci. 30, Trueba, G.P. Sanchez G.M. and Giuliani, A Oxygen Free Radical and Antioxidant Defense Mechanism İn Cancer, Front. Biosci. 9, Giovannucci, E., Ascherio, A., Rimm, E.B., Stampfer, M.J., Colditz, G.A., Willett, W.C Intake of carotenoids and retinol in relation to risk of prostate cancer. J Natl Cancer Inst:87; Omoni, A.O. and Aluko, R.E The anticarcinogenic and anti-atherogenic effects of lycopene: a review, Trends in Food Science and Technology 16, Kun, Y., Lule U.S. and Xiao-Lin, D Lycopene: its properties and relationship to human health, Food Reviews International 22, Mayne, S.T Beta-Carotene, Carotenoids And Disease Prevention İn Humans, FASEB Journal 10, Clinton S.K Lycopene: Chemistry, Biology, And İmplications For Human Health And Disease. Nutr Rev 5: Dumas, Y., Dadomo, M. Lucca, G.D. and Grolier, P Effects of Environmental Factors And Agricultural Techniques on Antioxidant Content of Tomatoes, Journal of Science of Food and Agriculture 83, Agarwal, A., Shen, H., Agarwal, S., Rao, A.V Lycopene Content of Tomato Products: Its Stability, Bioavailability and İnvivo Antioxi-Dant Properties. J Med Food:4; Hwang, E.S and Bowen, P.E Effects of lycopene and tomato paste extracts on DNA and lipid oxidation in LNCaP human prostate cancer cells. Biofactors:23; Gupta Sk, Trivedi D, Srivastava S, Joshi S, Halder N, Verma, Sd Lycopene Attenuates Oxidative Stress İnduced Experimental Cataract Development: An İn Vitro And İn Vivo Study. Nutr, 19: Rao, L.G, Guns, E., Rao A.V Lycopene: its role in human health and disease. Agro Food 7 8: Tapiero, H., Townsend, D.M, Tew K.D The Role Of Carotenoids İn The Prevention Of Human Pathologies. Biomed Pharma, 58: Stahl W, Sies H Uptake of lycopene and its geometrical isomers is greater from heat-processed than from unprocessed tomato juice in humans. J Nutr 122(11): Ronco, A., Stefani, E., Boffetta, P., Pellegrini, H.D., Mendilaharsu, M., Leborgne, F Vegetables, fruits, and related nutrients and risk of breast cancer: a case-control study in Uruguay, Nutrıtıon and Cancer, 35(2), Baysal A., Beslenme. Hatiboğlu Yayınevi, Ankara. 33. Dillard, C.J., German J.B Phytochemicals: Nutraceuticals And Human Health. J Sci Food Agric, 80:

9 Sabbağ, Ç., Sürücüoğlu, M.S., Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) Hasler, C.M Plants As Medicine: The Role Of Phytochemicals İn Optimal Health. In Phytochemicals And Phytopharmaceuticals, Edited By F. Shahidi And C.-T. Ho, Pp Champaign, Illinois: Aoac Press. 35. Matos, H.R., Di Mascio, P, Medeiros, MH Protective Effect of Lycopene on Lipid Peroxidation and Oxidative DNA Damage İn Cell Culture. Arch Biochem Biophys; 383 (1): Boileau, T.W., Clinton, S.K., Zaripheh, S., Monaco, M.H., Donovan, S.M., Erdman, J.W Testosterone and food restriction modulate hepatic lycopene isomer concentrations in male F344 rats. J Nutr. 131(6): Mashima, R., Witting, P.K., Stocker, R Oxidants and antioxidants in atherosclerosis.curr Opin Lipidol. 12(4): Reifen R, Nissenkorn A, Matas Z, Bujanover Y And Lycopene Decrease The Oxidative Stress and İnflammation İnduced by İron In Rats with Colitis. J Gastroenterol; 396: Serteser, A., Gök, V., Doğal Antioksidanların Biyoyararlılığı. 3. Gıda Mühendisliği Kongresi, (83-97), Ankara. 40. Canene-Adams, K., Campbell, J.K., Zaripheh, S., Jeffery, E.H. and Erdman, J.W The tomato as a functional food, Journal of Nutrition 135, Narısawa, T., Fukaura, Y., Hasebe M., Nomura, S., Oshıma, S., Sakamoto, H., Inakuma, T., Ishıguro, Y., Takayasu, J., Nıshıno, H., Prevention Of N- Methylnitrosourea-Induced Colon Carccigenesis İn F344 Rats By Lycopene And Tomato Juice Rich İn Lycopene. Jpn. J. Cancer Res., 89: Voutilainen,S., Nurmi,T., Musru, J., Rissanen, T.H., 2006.Carotenoids and cardiovascular health. The American Journal of Clinical Nutrition.83: Bhuvaneswarı, V., Velmurugan, B., Nagini, S., Lycopene Modulates Circulatory Antioxidants During Hamster Buccal Pouch Carcinogenesis. Nutrition Research, 21(11): Young, A.J., Lowe, G.M Antioxidant and prooxidant properties of carotenoids.arch Biochem Biophys. 1;385(1): Johnson, E.J The role of carotenoids in human health, Nutr Clin Care 5 (2), Khachik, F., Carvallo, L., Bernstein, P.S., Muir, G.J., Zhao, D.Y., Katz, N.B Chemistry, distribution and metabolism of tomato carotenoids and their impact on human health. Exp Biol Med, 227 (10): Kucuk, O., Sarkar, F.H., Djuric, Z., Sakr, W., Pollak, M.N., Khachik, F., Banerjee, M., Bertram, J.S., Wood, D.P Effects of lycopene supplementation in patients with localized prostate cancer.exp Biol Med (Maywood). 227(10): Mannisto, S., Smith-Warner, SA., Spiegelman, D., Albanes, D., Anderson, K., Brandt, P.A., Cerhan, J.R., Colditz, G., Feskanich, D., Freudenheim, J.L., Giovannucci, E.,Goldbohm, R.A., Graham, S., Miller, A.B., Rohan, T.E., Virtamo, J., Willett, W.C., Hunter, D.J.2004.Dietary carotenoids and risk 35

10 Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) of lung cancer in a pooled analysis of seven cohort studies.cancer Epidemiol Biomarkers Prev.13(1):40-8, 49. Zechmeister, L., Polgar, A Cis-trans isomerization and cis-peak effect in the α-carotene set and in some other stereoisomeric sets. JAOCS 66(1): Nguyen ML, Schwartz SJ Lycopene: chemical and biological properties. Food Technol 53(1): Isaacson, T., Ronen, G., Zamir, D., Hirschberg, J Cloning of tangerine tomatoes reveals a carotenoid isomerase essential for the production of β-carotene and xanthophylls in plants. Plant Cell 14: Clinton, S.K., Emenhiser, C., Schwartz, S.J., Bostwick, D.G., Williams, A.W., Moore, B.J., Erdman, J.W Cis-trans lycopene isomers, carotenoids, and retinol in the human prostate. Cancer Epidermiol Biomarkers Prev 5(10): Bohm, F., Edge, R., Burke, M., Truscott, T.G Dietary uptake of lycopene protects human cells from singlet oxygen and nitrogen dioxide-ros components from cigarette smoke. J Photochem Photobiol B: Biol 64(2 3): Shi, J., Le Maguer, M Lycopene in tomatoes: chemical and physical properties affected by food processing. Crit Rev Food Sci Nutr 40(1): Scalfi, L., Fogliano, V., Pentangelo, A., Graziani, G., Giordano, I., Ritieni, A Antioxidant activity and general fruit characteristics in different ecotypes of Corbarini small tomatoes. J Agric Food Chem 48: Mcclain, R., M. and Bausch, J Summary Of Safety Studies Conducted With Synthetic Lycopene. Regulatory Toxicology And Pharmacology, 37: Hadley, C.W., Miller, E.C., Schwartz, S. and Clinton, S.K., Tomatoes, lycopene, and prostat cancer: progress and promise. Exp. Biol. and Med., Gartner, C., Stahl, W., Sies, H Lycopene is more bioavailable from tomato paste than from fresh tomatoes. Am J Clin Nutr 66: Tawfik, E.M., Lycopene content in raw tomato varieties and tomato products. Food and Nutrition Division, California State University 60. Cooper, D.A., Webb, D.R, Peters, J.C Evaluation Of The Potential For Olestra To Affect The Availability Of Dietary Phytochemicals. J Nutr 127; Schieber, A. and Carle, R Occurrence of carotenoid cis-isomers in food: technological, analytical, and nutritional implications. Trends Food Sci Technol 16: Unlu, N.Z., Bohn, T., Clinton, S.K., Schwartz, S.J Carotenoid absorption from salad and salsa by humans is enhanced by the addition of avocado or avocado oil. J Nutr 135: Bramley, P.M Is Lycopene Beneficial To Human Health? Phytochemistry, 54,

11 Sabbağ, Ç., Sürücüoğlu, M.S., Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) Karahan, İ., Yılmaz, S., Ateşşahin, A Ratlarda Cisplatin ve Gentamisinin kan ile karaciğerde oluşturdukları oksidatif stres üzerine Likopenin etkileri. Fırat Üniversitesi. Sağlık Bilimleri Dergisi. 20(1); Schmitz, H.H., Poor, C.L., Wellman, R.B., Erdman, J.W Concentrations of selected carotenoids and vitamin A in human liver, kidney and lung tissue. J Nutr 121(10): Kaplan, L.A, Lau, J.M., Stein, E.A Carotenoid composition, concentrations and relationships in various human organs. Clin Physiol Biochem 8(3): Baysal, T. ve Ersus, S Karotenoidler ve insan sağlığı. Gıda, 24(3): Parker, R.S Absorption, metabolism, and transport of carotenoids. FASEB J 10(1): Rao A.V., Agarwal, S Bioavailability And İn Vivo Antioxidant Properties Of Lycopene From Tomato Pruducts And Their Possible Role İn The Prevention Of Cancer. Nutr Cancer, 31: Norrish A.E., Jackson, R.T., Sharpe, S.J., Skeaff, C.M Prostate cancer and dietary carotenoids. American Journal of Epidemiology. 151: Kaur C., Kapoor H.C Antioxidants in fruits and vegetables. Nutrition in the Prevention and Treatment of Disease. İnternational Journal of Food Science and Technology. 36: Miller, E.C., Hadley, C.W., Schwartz, S.J., Erdman, J.W. Boileau, T.W., Clinton, S.K Lycopene, tomato products, and prostate cancer prevention. Have we established causality? Pure Appl Chem 74(8): Sesso, H.D., Liu, S., Gaziano, J.M., Buring, J.E Dietary lycopene, tomato-based food products and cardiovascular disease in women. J Nutr 134(9): Nkondjock, A., Ghadirian, P., Johnson, K.C, Krewski, D Dietary intake of lycopene is associated with reduced pancreatic cancer risk. J Nutr 135(3): Rao, A.V, Shen, H.L Effect of low dose lycopene intake on lycopene bioavailability and oxidative stress. Nutr Res, 22(10): Rao, A.V., Rao, L.G Carotenoids and human health. Pharmacol Res, 55: Ool-Zobel B.L., Bub A., Muller H., Wollowski I., Rechkemmer G. Consumption Of Vegetables Reduces Genetic Damage İn Humans: First Result Of A Humman İntervention Trial With Carotenoid-Rich Foods. Carcinogenesis; 18: Matos, H. R., Capelozzı, V. L., Gomes, O. F., Dı Masıco, P., Medeıros, M. H. G., Lycopene Inhibits Dna Damage And Liver Necrosis İn Rats Treated With Ferric Nitrilotriacetate. Archives Of Biochemistry And Biophysics, 396(2): Velmurugan, B., Bhuvaneswari, V., Nagini, S Antiperoxidative Effects Of Lycopene During N-Methyl-N'-Nitro-N-Nitrosoguanidine-İnduced Gastric Carcinogenesis. Fitoterapia 73, 7-8:

12 Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) Muller, N., Alteheld, B., Stehle, P Tomato Products And Lycopene Supplements: Mandatory Components İn Nutritional Treatment Of Cancer Patients? Curr Opin Clin Nutr Metab Care, 6: Chen, L., Stacewicz-Sapuntzakis, M., Duncan, C., et al Oxidative DNA Damage İn Prostate Cancer Patients Consuming Tomato Sauce-Based Entrees As A Whole-Food İntervention. J Natl Cancer Inst, 93: Giovannucci, E., Rimm E.B., Liu, Y., Stampfer, M.J., Willett, W.C.A Prospective Study Of Tomato Products, Lycopene, And Prostate Cancer Risk. J Natl Cancer Inst 94: Hantz, H.L., Young, L.F., Martin, K.R Physiologically Attainable Concentration Of Lycopene İnduce Mitochondrial Apoptosis İn Lncap Human Prostate Cancer Cells. Exp Biol Med, 230: Anonymous Likopen. Erişim Tarihi: Heath, E., Seren, S., Sahin, K., Kucuk, O The role of tomato lycopene in the treatment of prostate cancer. In: Rao AV, editor, Tomatoes, lycopene and human health. Scotland: Caledonian Science Press, Rousseau, E.J., Davison, A.J., Dunn, B Protection by β-carotene and related compounds against oxygen-mediated cytotoxicity and genotoxicity: implications for carcinogenesis and anticarcinogenesis. Free Radic Biol Med 13: Rao, A.V., Fleshner, N., Agarwal, S Serum and tissue Lycopene and biomarkers of oxidation in prostate cancer patients : A case control study. Nutrition Cancer. 33 (2) : Boileau, T.W., Liao, Z., Kim, S, Lemeshow, S., Erdman, J.W. Clinton, S.K Prostate Carcinogenesis İn N-Methyl-N-Nitrosourea (Nmu) Testosterone-Treated Rats Fed Tomato Powder, Lycopene Or Energy-Restricted Diets. J Natl Cancer Inst:95; Küçük O, Wood J.R. Re: Response of hormone refractory prostate cancer to lycopene. J Urol 2002; 167: Colditz, G. A., Branch, L. G., Lipnick, R. J., Willett, W. C, Rosner,B., Posner, B. M., Hennekens, C.H Increased green and yellow vegetables intake and reduced cancer deaths in elderly people. Am. J. Clin. Nutr. 41: Okajima E., Tsutsumi M., Ozono S., Akai H., Denda A., Nishino H., Oshima S., Sakamoto H., Konishi Y İnhibitory effect of tomato juice on rat urinary bladder carcinogenesis after N- Butyl N-(4 hydroxybutyl) nitrosamine initiation. Jpn J cancer Res. 89 (1) : Nagasawa H., Mitamuna T., Sakamoto S., Yomomoto K Effects of lycopene on spontaneous mammary tumous development in SHN virgin mice. Anti cancer Res. 15 (4): Astorg P.,Gradelet S.,Berges R., Suschetet M Dietary Licopene decreases the initiation of liver preneoplastic foci by diethy ( nitrosamine) in the rat. Nutr cancer :29(1):

13 Sabbağ, Ç., Sürücüoğlu, M.S., Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) Perez-Galvez, A., Mınguez-Mosquera, M.I Esterification of xanthophylls and its effect on chemical behavior and bioavailability of carotenoids in the human. Nutrition Research, 25: Heller, F. R., Descamps, O. & Hondekijn, J. C. (1998). LDL oxidation: therapeutic perspectives. Atherosclerosis 137 Suppl, Parthasarathy S, Steinberg D, Witztum JL. The role of oxidized low-density lipoproteins in pathogenesis of atherosclerosis. Annu Rev Med 1992;43: Ishigaki, Y. Katagiri, H. and Gao J. et al., 2008, Impact of plasma oxidized low-density lipoprotein removal on atherosclerosis, Circulation 118, Dugas, T.R., Morel, D.W., Harrison EH Dietary supplementation with β-carotene, but not with lycopene, inhibits endothelial cell-mediated oxidation of low-density lipoprotein. Free Radical Biology and Medicine, 26: Fuhrman B., Elis A., Aviram, M Hypocholesterolemic effect of lycopene and betacarotene is related to suppression of cholesterol synthesis and augmentation of LDL receptor activity in macrophages. Bio chem Biophys Res Commun. 28; 233 (3) : Wang, L. Gaziano J.M. and Norkus E.P. et al Associations of plasma carotenoids with risk factors and biomarkers related to cardiovascular disease in middle-aged and older women, Am J Clin Nutr 88, ( Agarwal, S., Rao, A.V Tomato Lycopene And Low Density Lipoprotein Oxidation: A Human Dietary İntervention Study. Lipids, 33: Riccioni G, D Orazio N, Palumbo N, et al Relationship between plasma antioxidant concentrations and carotid intima-media thickness: the Asymptomatic Carotid Atherosclerotic Disease in Manfredonia Study. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 103. Iribarren, C., Folsom, A.R., Jacobs, D.R., Gross, M.D., Belcher, J.D. and Eckfeldt, J.H Association of serum vitamin levels, LDL susceptibility to oxidation, and autoantibodies against MDA-LDL with carotid atherosclerosis. A case-control study. The ARIC Study Investigators. Atherosclerosis Risk in Communities. Arterioscler Thromb Vasc Biol 17: Rissanen, T.H. Voutilainen, S. and Nyyssönen, K. et al., Serum lycopene concentrations and carotid atherosclerosis: the Kuopio Ischaemic Heart Disease Risk Factor Study, Am J Clin Nutr 77, Packer, L., Hiramatsu,M. And Toshikawa, T Antioxidant Food Supplements İn Human Health, San Diego: Academic Press Kim, O.Y., Yoe, H.Y., Kim, H.J., Park, J.Y., Kim, Y. Lee, S.H. Lee, J.H., Lee, K.P., Jang, Y. and Lee, J.H Independent inverse relationship between serum lycopene concentration and arterial stiffness, Atherosclerosis, 208(2),

14 Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) Petr, L. and Erdman, J.W Lycopne and risk of cardiovascular disease. In: L. Packer, U. Obermuller-Jevic, K. Kraemer and H. Sies, Editors, Carotenoids and Retinoids: Molecular Aspects and Health Issues, AOCS Press, Champaign, Gomez-Aracena, J., Sloots, J., Garcia-Rodriguez, A., et al Antioxidants in adipose tissue and myocardial infarction in a Mediterranean area. The EURAMIC study in Malaga. Nutr Metab Cardiovasc Dis. 7: Etherton P.K., Shaffetaylor K.H., Zhao G., Coval S. And Binkoski A Dietary Macronutritients and cardiovascular risk, Nutrition in the Prevention and Treatment of Diseasa. Chapter 18. Pennsylvania State University Park. Pennsylvania Sontakke, A.N., Tare, R.S A duality in the roles of reactive oxygen species with respect to bone metabolism. Clinica Chimica Acta, 318: Paran, E. and Engelhard, Y., Proceedings of the 16th Annual Scientific Meeting of the Society of Hypertension, San Francisco,USA Mohanty, N.K., Kumar, S., Arora, R.P Management of idiopathic oligoasthenospermia with lycopene. Indian J. Urol., 18, Schmidt R, Fazekas F, Hayn M, Schmidt H, Kapeller P, Toob G, Offenbacher H, Schumacher M, Eber B, Weinrauch V, Kostner GM, Esterbauer H Risk factors for microangiopathy-related cerebral dam- age in Aistrian stroke prevention study. J Neurol Sci 152: Snowdon D.A., Gross, M.D., and Butler, S.M Gerontology SeriesA Biological Sciences and Medical Sciences 51, 115. Davis, A.R., Fish, W.W:, Perkins-Veazie, P A rapid spectrophotometric method for analyzing lycopene content in tomato and tomato products, Postharvest Biology and Technology, 28: Krutmann, J Phototherapy for atopic dermatitis, Clinical and Experimental Dermatology, 25(7); Stahl, W., Sies, H Lycopene: a biologically important carotenoid for humans. Arch Biochem Biophys. 1;336(1): Karaduman A Serbest radikaller ve yaşlanma. Türkiye Klinikleri J Cosmetol. 1(1): Prior R.L Fruits and vegetables in the prevention of cellular oxidative damage. Am Journal Clinical Nutrition 78: Saraçoğlu M Domatese konan şifa. özel haber besinler. Erişim Tarihi: Saygın A Serbest radikaller ve deri yaşlanması. Turkiye Klinikleri J Int Med Sci. 1(17):

15 Sabbağ, Ç., Sürücüoğlu, M.S., Teknolojik Araştırmalar: GTED 2011 (6) Rencüzoğulları, N., Ratlarda Deneysel Olarak Oluşturulan Kadmiyum Toksikasyonu Üzerine Likopenin Etkilerinin Araştırılması. Yüksek Lisans Tezi (basılmamış), M.K.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Biyokimya (Vet) Anabilim Dalı. s Blum A, Monir M, Wirsansky I, et al. The beneficial effects of tomatoes. Eur J Intern Med 2005; 16: