OSMANLI MĐMARĐSĐNDE ĐSTĐRĐDYE FORMU

Transkript

1 T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRKĐYAT ARAŞTIRMALARI ENSTĐTÜSÜ TÜRK SANATI ANABĐLĐM DALI OSMANLI MĐMARĐSĐNDE ĐSTĐRĐDYE FORMU YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Salih YILMAZ Đstanbul, 2005

2 T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRKĐYAT ARAŞTIRMALARI ENSTĐTÜSÜ TÜRK SANATI ANABĐLĐM DALI OSMANLI MĐMARĐSĐNDE ĐSTĐRĐDYE FORMU YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Salih YILMAZ Danışman: PROF. DR. SELÇUK MÜLAYĐM Đstanbul, 2005

3

4 ĐÇĐNDEKĐLER LĐSTELER Sayfa No I. ÖNSÖZ... III II. ÖZET... IV III. SUMMARY V IV. TABLO LĐSTESĐ... VI V. FOTOĞRAF LĐSTESĐ... VII VI. ÇĐZĐM LĐSTESĐ XIX VII. KATALOG LĐSTESĐ XXIII VIII. EKLER LĐSTESĐ.... XXIV 1. GĐRĐŞ 1.1.Konunun Niteliği Metot ve Düzen Araştırma ve Yayınlar MĐMARĐ PLASTĐKTE ĐSTĐRĐDYE FORMU Mitolojide ve Tarihte Đstiridye Süsleme Unsuru Olarak Đstiridye Formunun Kullanılması Yunan, Roma ve Bizans Kültür Çevresi Đslam Mimarisindeki Uygulamalar BATILILAŞMA SÜRECĐ OSMANLI MĐMARĐSĐNDE ĐSTĐRĐDYE FORMU Camiler Saraylar Çeşmeler Diğer Yapılar KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDĐRME Kullanılan Malzeme Kronolojik Gelişme ve Tipoloji Tasarımdaki Yeri SONUÇ KATALOG 6.1. Mehmet Emin Ağa Sebili, Hacı Ahmet Paşa Çeşmesi, Sadrı Esbak Hasan Paşa Sebili, Kaptan Süleyman Paşa Çeşmesi, Hacılar Çeşmesi, Topkapı Sarayı, (1780 den sonraki yapılar) Harem Mecidiye Kasrı... 49

5 6.7. Cezayirli Gazi Hasan Paşa Çeşmesi, Kethüda Said Paşa Mezarı, Küçük Mecidiye Camii, Bezmi Alem Valide Sultan Camii, Ihlamur Kasrı Dolmabahçe Sarayı Saltanat (Merasim) Kapısı Hazine-i Hassa Kapısı Đç Kapı Mabeyni Hümayun Muayede (Bayramlaşma) Salonu Haremi Hümayun Küçüksu Kasrı, Bâlâ Külliyesi,1463 ve Mısırlı Hacı Hüseyin Bey Mezarı, Aziziye Camii, Pertevniyal Valide Sultan Çeşmesi, Halil Rıfat Paşa Türbesi, Hamidiye Çeşmesi, Dolmabahçe Saat Kulesi, Rumeli Pasajı, BĐBLĐYOGRAFYA ÖZGEÇMĐŞ 132 SÖZLÜK TABLOLAR FOTOĞRAFLAR ÇĐZĐMLER EKLER 353 II

6 ÖNSÖZ Osmanlı mimarisinde erken ve yükselme dönemlerinde süs motifleri konu, tema, uygunluk, anlam gibi birçok hususta dikkatle ve özenle seçilip uygulanmıştır. Ancak batılılaşma döneminde Avrupa dan gelen sanat akımları ve bunların mimari malzemeleri herhangi bir değerlendirmeye tabi tutulmadan gündelik hayata uyarlanmıştır. bu nedenle Osmanlı kültürün beklide sindiremeyeceği birçok motif bilinçsizce mimari yüzeylerde kullanılmıştır. Sadece güzel göründüğü için ve mimari elemanlara uygun olduğu için kullanılan bir çok tılsımlı pagan motifi mimaride en tenha köşelere kadar işlenmiştir. Kökeni mitolojilere dayanan bu tür motiflerin en başında ise istiridye formu gelmektedir. Hint ten Yunan a birçok mitolojide kötü ruhlardan koruyucu tılsım olarak görülen istiridye formu batılılaşma dönemindeki Osmanlı mimarisinde mihrap kavsaralarını dahi süslemektedir. Bunun nedenini Osmanlı devletindeki sanat tarihi araştırmalarının eksikliğine bağlayabiliriz. Bu çalışmada, batılılaşma döneminde en fazla kullanılan süs formlarından biri olan istiridye formunun mitolojik kökeninden başlayarak Osmanlı mimarisinin son dönemine uzanan tarihsel serüvenine yer verilmiştir. Bu iddialı konuda Avrupa mimarisi unutulmamış ancak birkaç örnekle sınırlandırılmıştır. Bu çalışma özellikle, Osmanlı mimarisinde batılılaşma dönemini inceleyecek sanat tarihçilerini, önceki araştırmacıların istiridye formunu tanımlama konusunda düştüğü yanılgıdan kurtaracaktır. Çalışmalarımda beni yönlendiren değerli hocam Prof. Dr. Selçuk MÜLAYĐM e, tezin imla ve noktalama konusundaki eksiklerini, bıkmadan sürekli tamamlayan Doç. Dr. Nalan TÜRKMEN e, saha çalışmalarımda bana yardımcı olan Topkapı Sarayı Harem Dairesi Sorumlusu H. Canan CĐMĐLLĐ ye, Dolmabahçe Sarayı, Küçüksu Kasrı ve Arkeoloji Müzesi Yetkililerine ve ayrıca bir fotoğraf için Ankara dan yazı isteyen ve bu konuda başarılı olan Đstanbul Vakıf Đnşaat ve Sanat Eserleri Müzesi sayın yetkililerine candan teşekkür ederim. Salih YILMAZ III

7 ÖZET Osmanlı mimarisinde, özellikle batılılaşma döneminde inşa edilmiş saraylarda görülen istiridye formu bunun yanı sıra cami, çeşme, türbe, mezar gibi sosyal hayatı kapsayan bütün yapılarda kullanılmıştır. Erken dönemdeki tromp, yelpaze ve tavus kuyruğu motifleriyle karıştırılan form ilk olarak 1741 yılında yapılmış Mehmet Emin Ağa Sebilinde kullanılmıştır. Yapıların dış cepheleri, ağırlık kuleleri, nişleri, sütun başlıkları, çeşme aynaları ve kitabeleri gibi hemen hemen bütün kısımlarında istiridye formu kullanılmıştır. IV

8 SUMMARY In the Ottoman Archtecture, the oyster form has been seen to the palaces which were especially built in the period of westernize. After than, ıt has been used which covers to the social life. The form which was mixed the motifs of tromp, fan and tail of the peacock is fistly used ın Mehmet Emin Ağa Sebili. ( ıt was built the year of 1941) The form of oyster has been used in the outer front of the buildins, weight towers, the edges of the columns, the mirrors of the fountains and the inscriptions. V

9 I. TABLO LĐSTESĐ Tablo: 1, Kullanılan Malzeme, Mermer Tablo: 2, Kullanılan Malzeme, Taş, Metal, Ahşap Tablo: 3, Kullanılan Malzeme, Alçı Tablo: 4, Đstiridye Tipolojisi Tablo: 5, Đstiridye Tipolojisi Tablo: 6, Đstiridye Formunun Tasarımdaki Yeri, Tepelikler Tablo: 7, Đstiridye Formunun Tasarımdaki Yeri, Tepelikler Tablo: 8, Đstiridye Formunun Tasarımdaki Yeri, Pencere Üzeri Tablo: 9, Đstiridye Formunun Tasarımdaki Yeri, Sütun Başlıkları Tablo:10, Đstiridye Formunun Tasarımdaki Yeri, Nişler Tablo:11, Đstiridye Formunun Tasarımdaki Yeri, Çeşmeler Tablo:12, Đstiridye Formunun Tasarımdaki Yeri, Çeşme Aynaları Tablo:13, Đstiridye Formunun Süsleme Unsuru olarak Kullanılması Tablo:14, Đstiridye Formu Kullanılan Yerler Tablo:15, Yapılardaki Đstiridye Formlarında Kullanılan Malzeme Türleri Tablo:16, Yapılardaki Đstiridye Formlarında Kullanılan Malzeme Türleri Tablo:17, Kronolojik Gelişme ve Tipoloji Tablo:18, Đstiridye Formunun Tasarımdaki Yeri, Camiler Tablo:19, Đstiridye Formunun Tasarımdaki Yeri, Saraylar Tablo:20, Đstiridye Formunun Tasarımdaki Yeri, Çeşmeler VI

10 II. FOTOĞRAF LĐSTESĐ Fotoğraf: 01, Mehmet Emin Ağa Sebili Genel Görünüşü Fotoğraf: 02, Mehmet Emin Ağa Sebili Sütun Başlıkları Fotoğraf: 03, Mehmet Emin Ağa Sebili ndeki Suluklar Fotoğraf: 04, Mehmet Emin Ağa Sebili ndeki Suluklardaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 05, Mehmet Emin Ağa Sebili Sütun Başlığı Ve Đstiridye Formu Fotoğraf: 06, Hacı Ahmet Paşa Çeşmesi Fotoğraf: 07, Hacı Ahmet Paşa Çeşmesi nde Đstiridye Formu Fotoğraf: 08, Sadrı Esbak Hasan Paşa Çeşmesi Fotoğraf: 09, Sadrı Esbak Hasan Paşa Çeşmesi ndeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 10, Kaptan-I Derya Süleyman Paşa Çeşmesi, Genel Görünüş Fotoğraf: 11, Kaptan-I Derya Süleyman Paşa Çeşmesi, Suluk Fotoğraf: 12, Kaptan Süleyman Paşa Çeşmesi nde Đstiridye Formu Fotoğraf: 13, Bursa Hacılar Çeşmesi, Genel Görünüş Fotoğraf: 14, Bursa Hacılar Çeşmesi, Kitabe Fotoğraf: 15, Bursa Hacılar Çeşmesi ndeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 16a, Küçük Mecidiye Camii Mihrap Kavsarası Fotoğraf: 16b, Küçük Mecidiye Camii Đkinci Kat Balkon Yüzeyi Fotoğraf: 16c, Küçük Mecidiye Camii Minberi Fotoğraf: 16d, Küçük Mecidiye Camii Minber Alınlığı ndaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 17, Cezayirli Kaptan Gazi Hasan Paşa Çeşmesi, Genel Görünüş Fotoğraf: 18, Cezayirli Kaptan Gazi Hasan Paşa Çeşmesi, Çeşme Aynası Fotoğraf: 19, Hamidiye Çeşmesi Fotoğraf: 20, Bezmi Alem Valide Sultan Camii Dış Cephesi Fotoğraf: 21, Bezmi Alem Valide Sultan Camii Dış Cephesi ndeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 22, Bezmi Alem Valide Sultan Camii Ağırlık Kuleleri, Kuzey Fotoğraf: 23, Bezmi Alem Valide Sultan Camii Ağırlık Kuleleri, Güney Fotoğraf: 24, Bezmi Alem Valide Sultan Camii Ağırlık Kulesindeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 25, Bezmi Alem Valide Sultan Camii Dış Cephesindeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 26, Bezmi Alem Valide Sultan Camii nin Minare Şerefelerindeki VII

11 Đstiridye Formları, Doğu Fotoğraf: 27, Bezmi Alem Valide Sultan Camii nin Minare Şerefelerindeki Đstiridye Formları, Batı Fotoğraf: 28, Bezmi Alem Valide Sultan Camii nin Mihrabı Fotoğraf: 29, Bezmi Alem Valide Sultan Camii nin Mihrap Kavsarasındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 30, Bezmi Alem Valide Sultan Camii nin Minberindeki Đstiridye Formları, Yan Cephe Fotoğraf: 31, Bezmi Alem Valide Sultan Camii nin Minberindeki Đstiridye Formları, Ön Cephe Fotoğraf: 32, Bezmi Alem Valide Sultan Camii nin Vaaz Kürsüsü Fotoğraf: 33, Bezmi Alem Valide Sultan Camii nin Vaaz Kürsüsü Kaidesindeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 34, Bezmi Alem Valide Sultan Camii nin Kitabesi Fotoğraf: 35, Bezmi Alem Valide Sultan Camii nin Kitabesi ndeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 36, Bezmi Alem Valide Sultan Camii nin Kitabesindeki Tuğra Madalyonun Sağ Kısmında Yer Alan Đstiridye Formu Fotoğraf: 37, Bezmi Alem Valide Sultan Camii nin Kitabesindeki Tuğra Madalyonun Sol Kısmında Yer Alan Đstiridye Formu Fotoğraf: 38, Vakıf Đnşaat Ve Taşa Eserleri Müzesi nde 992 Env. No Đle Yer Alan Tuğralı Kitabe Fotoğraf: 39a, Halil Rıfat Paşa Türbesi nin Barok Pencereleri Fotoğraf: 39b, Halil Rıfat Paşa Türbesi nde Đstiridye Formu Fotoğraf: 39c, Halil Rıfat Paşa Türbesi ndeki Barok Panoda Yer Alan Đstiridye Formu Fotoğraf: 40, Ihlamur Kasrı nın Genel Görünüşü Fotoğraf: 41, Ihlamur Kasrı nın Ön Cephesi Fotoğraf: 42, Ihlamur Kasrı nın Merdivenleri Arasındaki Niş Fotoğraf: 43, Ihlamur Kasrı nın Merdivenleri Arasındaki Niş teki Đstiridye Formu Fotoğraf: 44, Ihlamur Kasrı nın Ön Cephesindeki Niş Fotoğraf: 45, Ihlamur Kasrı nın Ön Cephesindeki Niş teki Đstiridye Formu Fotoğraf: 46, Ihlamur Kasrı nın Ön Cephesinde Đstiridye Formları VIII

12 Fotoğraf: 47, Ihlamur Kasrı nın Ön Cephesinde Đstiridye Formları Fotoğraf: 48, Ihlamur Kasrı nın Yan Cephesindeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 49, Ihlamur Kasrı nın Yan Cephesindeki Pencere Üzerlerinde Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 50, Ihlamur Kasrı nın Yan Cephesindeki Niş Ve Kavsarasını Bezeyen Đstiridye Formu Fotoğraf: 51, Ihlamur Kasrı nın Bahçesinde Yer Alan Maiyet Köşkü Fotoğraf: 52, Ihlamur Kasrı nın Bahçesinde Yer Alan Maiyet Köşkü nün Pencere Üzerleri Fotoğraf: 53, Ihlamur Kasrı, Maiyet Köşkü nün Duvarlarındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 54, Ihlamur Kasrı, Maiyet Köşkü nün Duvarlarındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 55, Yıldız Sarayının Bahçesindeki Döküm Đstiridyeler Fotoğraf: 56, Ihlamur Kasrı nın Bahçesindeki Döküm Đstiridyeler Fotoğraf: 57, Ihlamur Kasrı Bahçesindeki Döküm Bahçe Lambaları Fotoğraf: 58, Ihlamur Kasrı Bahçesindeki Döküm Bahçe Lambaları ndaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 59, Mısırlı Hacı Hüseyin Bey Mezarı Ayak Şahidesi Fotoğraf :60, Mısırlı Hacı Hüseyin Bey Mezarı, Ayak Şahidesinde Yer Alan Đstiridye Formu Fotoğraf: 61, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı, Genel Fotoğraf: 62, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı Fotoğraf: 63, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı ndaki Barok Sütunlar Fotoğraf: 64, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Üçgen Alınlığındaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 65, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Kilit Taşındaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 66, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Yan Cephesindeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 67, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Sütun Başlığındaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 68, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Đkiz Sütunları Arasında IX

13 Đstiridye Formu Fotoğraf: 69, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Tepelik Kısmında Đstiridye Formları Fotoğraf: 70, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Đç Bükey Yan Duvarları Fotoğraf: 71, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Đç Bükey Yan Duvarındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 72, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Kuzeydoğu Kulesi Fotoğraf: 73, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Kuzeydoğu Kulesinde Đstiridye Formları Fotoğraf: 74, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Kuzeydoğu Kulesinde Đstiridye Formları Fotoğraf: 75, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Kuzeydoğu Kulesinde Đstiridye Formları Fotoğraf: 76, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Kuzeydoğu Kulesinde Đstiridye Formları Fotoğraf: 77, Dolmabahçe Sarayı, Hazine-Đ Hassa Kapısı, Genel Görünüş Fotoğraf: 78, Dolmabahçe Sarayı, Hazine-Đ Hassa Kapısı, Kitabe Fotoğraf: 79, Dolmabahçe Sarayı, Hazine-Đ Hassa Kapısı nın Tepelik Kısmındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 80, Dolmabahçe Sarayı, Hazine-Đ Hassa Kapısı nın Tepelik Kısmındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 81, Dolmabahçe Sarayı, Hazine-Đ Hassa Kapısı nın Yan Cephesindeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 82, Dolmabahçe Sarayı, Hazine-Đ Hassa Kapısı nın Yan Cephesindeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 83, Dolmabahçe Sarayı, Hazine-Đ Hassa Kapısı nın Yan Cephelerinde Yer Alan Nişlerdeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 84, Dolmabahçe Sarayı, Hazine-Đ Hassa Kapısı nın Yan Cephelerinde Yer Alan Nişlerdeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 85, Dolmabahçe Sarayı, Hazine-Đ Hassa Kapısı nın Đç Taraftan Görünüşü Fotoğraf: 86, Dolmabahçe Sarayı, Hazine-Đ Hassa Kapısı nın Üst Kısmı X

14 Fotoğraf: 87, Dolmabahçe Sarayı, Hazine-Đ Hassa Kapısı nın Đç Bükey Yan Duvarlarındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 88, Dolmabahçe Sarayı, Hazine-Đ Hassa Kapısı nın Đç Bükey Yan Duvarlarındaki Đstiridye Formları, Detay Fotoğraf: 89, Dolmabahçe Sarayı, Has Bahçe Kapısı ( Đç Kapı), Ön Yüz Fotoğraf: 90, Dolmabahçe Sarayı, Has Bahçe Kapısı ( Đç Kapı); Arka Yüz Fotoğraf: 91, Dolmabahçe Sarayı, Has Bahçe Kapısı nın ( Đç Kapı) Sütun Başlıklarındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 92, Dolmabahçe Sarayı, Mabeyn-Đ Hümayun da Yer Alan Kristal Merdivenli Salon Fotoğraf: 93, Dolmabahçe Sarayı Mabeyn-Đ Hümayunun Kristal Merdivenli Salonun Çatısında Yer Alan Đstiridye Formaları Fotoğraf: 94, Dolmabahçe Sarayı Mabeyn-Đ Hümayunun Kristal Merdivenli Salonun Çatısında Yer Alan Đstiridye Formaları Fotoğraf: 95, Dolmabahçe Sarayı Mabeyn-Đ Hümayun, Süfera Salonu nun Kapılarındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 96, Dolmabahçe Sarayı Mabeyn-Đ Hümayun, Yazı Odasının Tavanındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 97, Dolmabahçe Sarayı, Muayede Salonu nun Sütun Başlılarındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 98, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen Đstiridye Formları Fotoğraf: 99, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen Đstiridye Formları Fotoğraf: 100, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen Đstiridye Formları Fotoğraf: 101, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen Đstiridye Formları Fotoğraf: 102, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen Đstiridye Formları Fotoğraf: 103, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen Đstiridye Formları Fotoğraf: 104, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen XI

15 Đstiridye Formları Fotoğraf: 105, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen Đstiridye Formları Fotoğraf: 106, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen Đstiridye Formları Fotoğraf: 107, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen Đstiridye Formları Fotoğraf: 108, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen Đstiridye Formları Fotoğraf: 109, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen Đstiridye Formları Fotoğraf: 110, Dolmabahçe Sarayı, Harem Dairesinin Tavanlarını Süsleyen Đstiridye Formları Fotoğraf: 111, Dolmabahçe Sarayı Haremi, Çinili Hamamda Yer Alan Sol Kurna Fotoğraf: 112, Dolmabahçe Sarayı, Hünkar Hamamının Alabastrdan Yapılmış Kurnası Fotoğraf: 113, Dolmabahçe Sarayı, Haremde Yer Alan Çinili Hamamın Sağ Tuvalet Lavabosundaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 114, Dolmabahçe Sarayı, Haremde Yer Alan Çinili Hamamın Sağ Kurnasındaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 115, Dolmabahçe Sarayı, Harem Valide Sultan Odasının Giriş Kapısındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 116, Dolmabahçe Sarayı, Mavi Salonun Giriş Kapısındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 117, Dolmabahçe Sarayı, Mavi Salonun Holünde Yer Alan Đkiz Aynalarda Ki Đstiridye Formları Fotoğraf: 118, Dolmabahçe Sarayı, Muayede Salonu nun Deniz Tarafındaki Balkon Holünde Yer Alan Đkiz Aynalardaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 119, Dolmabahçe Sarayı, Harem Valide Sultan Odasının Girişi Üzerinde Yer Alan Aynadaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 120, Dolmabahçe Sarayı, Harem Binek Salonundaki Aynalarda Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 121, Dolmabahçe Sarayı, Harem Binek Salonundaki Aynalarda Yer XII

16 Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 122, Dolmabahçe Sarayı, Harem Mavi Salondaki Aynalarda Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 123, Dolmabahçe Sarayı, Harem Mavi Salondaki Aynalarda Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 124, Dolmabahçe Sarayı Bahçesindeki Mermer Kaidede Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 126, Dolmabahçe Sarayı Bahçesindeki Kuğulu Havuz Fotoğraf: 125, Dolmabahçe Sarayı Bahçesindeki Kuğulu Havuzda Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 127,128, Dolmabahçe Sarayı Camlı Köşk ün Dış Cephesinde Ye Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 127,128, Dolmabahçe Sarayı Camlı Köşk ün Tavan Köşesinde Ye Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 129,130, Küçüksu Kasrının Avrupa Yakasından Görünüşü Fotoğraf: 131,132, Küçüksu Kasrı, Birinci Kat Deniz Tarafındaki Cephe Nişlerinde Đstiridye Formları Fotoğraf: 133, Küçüksu Kasrı, Deniz Tarafındaki Cephede Đstiridye Formları, Üst Fotoğraf: 134, Küçüksu Kasrı, Deniz Tarafındaki Cephede Đstiridye Formları,Orta Fotoğraf: 135, Küçüksu Kasrı, Deniz Tarafındaki Cephede Đstiridye Formları, Alt Fotoğraf: 136, Küçüksu Kasrı, Pencere Üzerlerinde Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 137, Küçüksu Kasrı, Pencere Üzerlerinde Yer Alan Đstiridye Formları, Detay Fotoğraf: 138, Küçüksu Kasrı nın Deniz Tarafındaki Cephesinde Yer Alan Đstiridye Havuz, Genel Görünüş Fotoğraf: 139, Küçüksu Kasrı nın Deniz Tarafındaki Cephesinde Yer Alan Đstiridye Havuz Fotoğraf: 140, Küçüksu Kasrı nın Deniz Tarafındaki Cephesinde Yer Alan Đstiridye Havuzun Üstten Görünüşü Fotoğraf: 141, Küçüksu Kasrı nın Deniz Tarafındaki Cephesinde Yer Alan Đstiridye Havuzun Đçerisindeki Đstiridye Tekne Fotoğraf: 142, Küçüksu Kasrı nın Deniz Tarafındaki Cephesinde Yer Alan Barok Kompozisyonlar Arasında Đstiridye Formları XIII

17 Fotoğraf: 143, Küçüksu Kasrı nın Deniz Tarafındaki Cephesinde Yer Alan Barok Kompozisyonlar Arasında Đstiridye Formları Fotoğraf: 144, Küçüksu Kasrı nın Đkinci Katındaki Büyük Salonun Kapı Köşelerini Süsleyen Đstiridye Formu Fotoğraf: 145, Küçüksu Kasrı nın Đkinci Katındaki Büyük Salonun Kapı Köşelerini Süsleyen Đstiridye Formu, Detay Fotoğraf: 146, Küçüksu Kasrı Perde Üzerlerindeki Alçı Süslemelerde Đstiridye Formu Fotoğraf: 147, Küçüksu Kasrı Perde Üzerlerindeki Alçı Süslemelerde Đstiridye Formu Fotoğraf: 148, Küçüksu Kasrı, Oval Đç Merdiven Tavanındaki Süslemelerde Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 149, Küçüksu Kasrı, Oval Đç Merdiven Tavanındaki Süslemelerde Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 150, Küçüksu Kasrı nın Banyosunda Yer Alan Đstiridye Şeklinde Tekne Fotoğraf: 151, Küçüksu Kasrı nın Banyosunun Aynataşındaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 152, Küçüksu Kasrı nda II. Abdülhamit in Yaptığı Masa Fotoğraf: 153, Küçüksu Kasrı nın Misafir Odasındaki Gardırop Fotoğraf: 154, Küçüksu Kasrı nın Misafir Odasındaki Gardıropta Yer Alan Đstiridye Formları Üst Kısmı Fotoğraf: 155, Küçüksu Kasrı nın Misafir Odasındaki Gardıropta Yer Alan Đstiridye Formları, Alt Kısım Fotoğraf: 156, Küçüksu Kasrı ndaki Aynalarda Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 157, Küçüksu Kasrı ndaki Aynalarda Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 158, Küçüksu Kasrı nın Đkinci Katında Yer Alan Şömine Siperindeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 159, Küçüksu Kasrı, Şamdan Kaidesindeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 160, Küçüksu Kasrı nın Deniz Tarafındaki Giriş Kapısı Fotoğraf: 161, Küçüksu Kasrı nın Deniz Tarafındaki Giriş Kapısı nın Döküm Şebekelerindeki Đstiridyeler Fotoğraf: 162,Küçüksu Kasrı nın Deniz Tarafındaki Giriş Kapısında Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 163, Küçüksu Kasrı nın Deniz Tarafındaki Giriş Kapısında Yer Alan XIV

18 Đstiridye Formları Fotoğraf: 164, Küçüksu Kasrı nın Deniz Tarafındaki Giriş Kapısında Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 165, Topkapı Sarayı, Harem Girişinde Yer Alan Aynanın Alt Kısmındaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 166, Topkapı Sarayı, Harem, Şehzadeler Taşlığı nda Niş Kavsarası Fotoğraf: 167, Topkapı Sarayı, Harem Hünkar Sofasındaki Çeşme Fotoğraf: 168, Topkapı Sarayı, Harem Hünkar Sofasındaki Çeşmede Đstiridye Formu Fotoğraf: 169, Topkapı Sarayı Harem Hünkar Hamamı Kurnası Fotoğraf: 170, Topkapı Sarayı Harem Hünkar Hamamı Kurnasında Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 171, Topkapı Sarayı Harem Hünkar Hamamı, Mermer Banyodaki Akroterde Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 172, Topkapı Sarayı, Harem Sultan Hamamı Kurnası Fotoğraf: 173, Topkapı Sarayı, Harem Sultan Hamamı Kurnasındaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 174, Topkapı Sarayı nda Yer Alan, 160 Envanter Numaralı Ayna Taşı ndaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 175, Topkapı Sarayı nda Yer Alan, 162 Envanter Numaralı Ayna Taşı Fotoğraf: 176, Topkapı Sarayı nda Yer Alan, 162 Envanter Numaralı Ayna Taşı ndaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 177, Topkapı Sarayı Mecidiye Kasrı, Dış Cephe Ve Saçaktaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 178, Topkapı Sarayı Mecidiye Kasrı, Dış Cephe Ve Saçaktaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 179 Topkapı Sarayı Mecidiye Kasrı, Yan Cephelere Açılmış Nişlerdeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 180, Topkapı Sarayı Mecidiye Kasrı, Yan Cephelere Açılmış Nişlerdeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 181, Topkapı Sarayı Arz Odası nın Kitabesinde Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 182, Rumeli Pasajı Girişi XV

19 Fotoğraf: 183, Rumeli Pasajı Ön Cephesindeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 184, Rumeli Pasajı Konsol Altlarındaki Đstiridye Formları Fotoğraf: 185, Topkapı Sarayı Harem, Şehzadeler Taşlığı nda Yer Alan Duvar Çeşmesinde Đstiridye Formu Fotoğraf: 186, Bala Külliyesi Camii nin Kitabesi Fotoğraf: 187, Bala Külliyesi Camii nin Kitabesi ndeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 188, Bala Külliyesi Camii nin Mihrabı Fotoğraf: 189, Bala Külliyesi Camii nin Ayet Panosu Fotoğraf: 190, Bala Külliyesi Camii nin Mihrap Kavsarasındaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 191, Bala Külliyesi nde Yer Alan Perestu Kadın Çeşmesi Fotoğraf: 192, Bala Külliyesi nde Yer Alan Perestu Kadın Çeşmesi ndeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 193, Bala Külliyesi Perestu Kadın Sebili Fotoğraf: 194, Pertevniyal Valide Sultan Sebili Fotoğraf: 195, Pertevniyal Valide Sultan Sebili nin Sütun Başlıkları Fotoğraf: 196, Pertevniyal Valide Sultan Sebili Sütun Başlıklarında Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 197, Pertevniyal Valide Sultan Sebili Sütun Başlıklarında Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 198, Haliçteki Bulgar Kilisesinin Çatısında Yer Alan Đstiridye Formları Fotoğraf: 199, Đstiklal Caddesi 413 Nolu Apartman ın Dış Cephesi Fotoğraf: 200a, Đstiklal Caddesi 413 Nolu Apartman ın Konsol Altlarındaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 200b, Đstiklal Caddesi 413 Nolu Apartman ın Dış Cephesindeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 201, Dolmabahçe Saat Kulesi Fotoğraf: 202, Dolmabahçe Saat Kulesi nin Tepelik Kısmı Fotoğraf: 203, Dolmabahçe Saat Kulesi nin Kompozit Sütunları Fotoğraf: 204, Dolmabahçe Saat Kulesi nin Kompozit Sütunları Fotoğraf: 205, Dolmabahçe Saat Kulesi nin Birinci Ve Đkinci Katı Fotoğraf: 206, Dolmabahçe Saat Kulesi nde Yer Alan Đstiridye Formları, 3. Kat Fotoğraf: 207,Dolmabahçe Saat Kulesi nde Yer Alan Đstiridye Formları, 2. Kat Fotoğraf: 208, Dolmabahçe Saat Kulesi nde Yer Alan Đstiridye Formları, 1.Kat XVI

20 Fotoğraf: 209, Harem Büyük Selimiye Camii Portali Fotoğraf: 210, Ayasofya Camii, Aşhane Girişi ndeki Đstiridye Formlu Fotoğraf: 211, Nişanca Camii, Müezzin Mahfeli Sütun Başlıkları Fotoğraf: 212, Ayazma Camii Vaaz Kürsüsündeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 213, Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii Vaaz Kürsüsü ndeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 214, Mihrişah Valide Sultan Sebili ndeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 215, Recai Mehmet Efendi Sebili ndeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 216, Sadık Efendi Tekkesi Çeşme Aynası ndaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 217, Taksim, Açık Hava Tiyatrosu Karşısındaki Kitabesiz Çeşme Fotoğraf: 218, Taksim, Açık Hava Tiyatrosu Karşısındaki Kitabesiz Çeşme nin Nişlerindeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 219,Dıraman Feratzade Halil Bin Abdurrahman Çeşmesi Fotoğraf: 220, Nişanca, Ebubekir Ağa Çeşmesi Fotoğraf: 221, Karacaahmet te Ayşe Hatun Çeşmesi Fotoğraf 222, Karacaahmet te Ayşe Hatun Çeşmesi ndeki Đstiridye Formu Fotoğraf: 223, Sultanahmet Camii ni Dış Duvarındaki Barok Çeşme Fotoğraf: 224, Bayezit Sahaflar Çarşısındaki Çeşme Fotoğraf: 225, Dolmabahçe Saraynın Girişindeki Çeşme Fotoğraf: 226, Đstiklal Caddesi 334 Nolu Hanın Pencere Üzeri Fotoğraf: 227, Đstiklal Caddesi Cercle De Orient (Şark Kulübü) Binası (Bugün Emek Pasajı) Pencere Üzeri Fotoğraf: 228, Beyoğlu Şahkulu M. Galip Dede C. 48 Nolu Apartmanın Giriş Kapısı ndaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 229, Đstiklal Caddesi, 328 Nolu Hanın Giriş Kapısı ndaki Đstiridye Formu Fotoğraf: 230, Galatasaray Postanesi Akroter Fotoğraf: 231, Karaköy Meşrutiyet Cad. 136 Nolu Apartmanın Pencere Üzerlerindeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 232, Beyoğlu Tünel Girişi, 3 Nolu Binanın Dış Cephesindeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 233, Konya, Aziziye Camii Fotoğraf: 234, Konya, Aziziye Camii nin Doğu Tarzında Yapılmış Minaresi XVII

21 Fotoğraf: 235, Konya, Aziziye Camii nin Minaresi ndeki Đstiridye Formları Fotoğraf: 236, Konya, Aziziye Camii nin ış Cephesindeki Plastırlarda Yer Alan Đstiridye Formları XVIII

22 III. ÇĐZĐM LĐSTESĐ Çizim: 01, Kaptan Süleyman Paşa Çeşmesi Sulukları (E. ÖZDENĐZ den) Çizim: 02, Mehmet Emin Ağa Sebili, Sütun Başlıklarındaki Đstiridye Formları Çizim: 03, Hacılar Çeşmesi,Bursa Çizim: 04, Cezayirli Gazi Hasan Paşa Çeşmesinde Đstiridye Formu Çizim: 05, Küçük Mecidiye Camii, Minber Alınlığındaki Đstiridye Formu Çizim: 06, Bezmi Alem Valide Sultan Camii Mihrabındaki Đstiridye Formu Çizim: 07, Ihlamur Kasrı Merasim Köşkü nün Ön Cephesinde Yer Alan Đstiridye Formu Çizim: 08, Ihlamur Kasrı Pencere Üzerindeki Đstiridye Formu Çizim: 09, Ihlamur Kasrı nın Ön Cephe Nişindeki Đstiridye Formu Çizim: 10, Ihlamur Kasrı nın Çift Kollu Giriş Merdiveninde Đstiridye Formu Çizim: 11, Mısırlı Hacı Hüseyin Bey Mezar Taşı Ayak Şahidesi ndeki Đstiridye Formu Çizim: 12a,Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı ( ATEŞÖZ den) Çizim: 12b,Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Sütun Başlıklarında Đstiridye Formu Çizim: 13, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Yan Cephesinde Đstiridye Formu Çizim: 14, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Çifte Sütunları Arasındaki Yatay Panoda Đstiridye Formu Çizim: 15, Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı nın Kilit Taşında Yer Alan Đstiridye Formu Çizim: 17, Dolmabahçe Sarayı, Saltanat Kapısının Kuzeydoğu Kulesinin Üst Kısmındaki Đstiridye Formları Çizim: 18, Dolmabahçe Sarayı, Saltanat Kapısının Kuzeydoğu Kulesinin Orta Kısmındaki Đstiridye Formları Çizim: 19, Dolmabahçe Sarayı, Saltanat Kapısının Kuzeydoğu Kulesinin Alt Kısmındaki Đstiridye Formları Çizim: 20a, Dolmabahçe Sarayı Hazine-Đ Hassa Kapısı ( ATEŞÖZ den) Çizim: 20b, Dolmabahçe Sarayı Hazine-Đ Hassa Kapısı, Kitabe Đle Tuğra Arasındaki Đstiridye Formu XIX

23 Çizim: 21, Dolmabahçe Sarayı Hazine-Đ Hassa Kapısı nın Yan Nişindeki Đstiridye Formları Çizim: 22, Dolmabahçe Sarayı Hazine-Đ Hassa Kapısı nın Đçbükey Duvarındaki Plastır Tepeliği Çizim: 23, Dolmabahçe Sarayı Hasbahçe Kapısı, Đç Kısmı (ATEŞÖZ den) Çizim: 24, Dolmabahçe Sarayı Hasbahçe Kapısı, Dış Kısmı (ATEŞÖZ den) Çizim:25, Dolmabahçe Sarayı Đç kapı daki Panolarda Yer Alan Đstiridye Formları Çizim:25, Dolmabahçe Sarayı Đç kapı daki Panolarda Yer Alan Đstiridye Formları Çizim: 27, Dolmabahçe Sarayı Bahçesindeki Kuğulu Fıskiyede Yer Alan Đstiridye Formu Çizim:28, Dolmabahçe Sarayı Mabeyn-Đ Hümayunun Kristal Merdivenli Bölümünün Çatısında Yer Alan Đstiridye Formaları Çizim:29, Dolmabahçe Sarayı, Muayede Salonu, Deniz Tarafındaki Balkon Holünde Yer Alan Đkiz Aynalarda Đstiridye Formu Çizim: 30, Dolmabahçe Sarayı, Haremin Girişinde Yer Alan Büyük Salonun Aynalarındaki Đstiridye Formları Çizim: 31, Dolmabahçe Sarayı, Haremde Valide Sultan Odasının Tavan Köşeliğindeki Đstiridye Formu Çizim: 32, Dolmabahçe Sarayı, Haremde Valide Sultan Odası, Kapı Üzerindeki Aynada Đstiridye Formu Çizim: 33, Dolmabahçe Sarayı, Haremde Valide Sultan Odasının Kapı Kanadında Yer Alan Đstiridye Formları Çizim: 34, Dolmabahçe Sarayı Hünkar Hamamının Sol Kurnasındaki Đstiridye Formu Çizim:35, Dolmabahçe Sarayı Hünkar Hamamının Sağ Kurnasındaki Đstiridye Formu Çizim: 36, Küçüksu Kasrındaki Đstiridye Havuzun Cepheden Görünüşü Çizim: 37, Küçüksu Kasrındaki Đstiridye Havuzun Üstten Görünüşü Çizim: 38, Küçüksu Kasrındaki Đstiridye Havuzun Üzerinde Yer Alan Đstiridye Motifi Çizim: 39, Küçüksu Kasrındaki Đstiridye Kuğulu Mermer Panosundaki Đstiridye XX

24 Formu Çizim: 40, Küçüksu Kasrı Dış Cephe Dekorasyonunda Yer Alan Đstiridye Formları Çizim: 41, Küçüksu Kasrı Dış Cephesi. Pencere Üstündeki Đstiridye Formu Çizim: 42, Küçüksu Kasrının Đkinci Katındaki Büyük Salonun Kapı Köşelerini Süsleyen Đstiridye Formu Çizim: 43, Küçüksu Kasrı Gardırop Kapağı Çizim: 44, Küçüksu Kasrında Şömine Siperi Çizim: 45, Topkapı Sarayı, Harem Hünkar Hamamı nın Kurnasındaki Đstiridye Formları Çizim: 46, Topkapı Sarayı, Harem Hünkar Hamamında Yer Alan Mermer Banyodaki Akroterde Đstiridye Formu Çizim: 47, Topkapı Sarayı Hünkar Dairesindeki Musluk Aynasında Yer Alan Đstiridye Formu Çizim: 48, Topkapı Sarayı Haremi, Hünkar Hamamında Yer Alan Kurnanın Aynataşındaki Đstiridye Formu Çizim: 49, Topkapı Sarayı, Haremin Girişinde Yer Alan Đkiz Aynadaki Đstiridye Formları Çizim: 50, Topkapı Sarayı Arz Odasının Kapısının Üzerindeki Kitabede Yer Alan Đstiridye Formu Çizim: 51, Topkapı Sarayı nda Ye Alan 162 Envanter Numaralı Aynataşındaki Đstiridye Formu Çizim: 52, Topkapı Sarayı, Mecidiye Köşkü nün Dış Cephesi Saçak Altlarında Yer Alan Đstiridye Formu Çizim: 53, Topkapı Sarayı, Mecidiye Kasrı Dış Cephesindeki Nişlerde Yer Alan Đstiridye Formu Çizim: 54, Bala Külliyesi Camiinin Mihrabındaki Đstiridye Formu Çizim: 55, Bala Külliyesinde Yer Alan Perestü Kadın Çeşmesi Çizim: 56, Pertevniyal Valide Sultan Sebili ( KARAPĐLEHVARĐAN dan) Çizim: 57, Pertevniyal Valide Sultan Sebili ndeki Đstiridye Formları Çizim: 58, Sadrı Esbak Hasan Paşa Çeşmesi ndeki Đstiridye Formu Çizim: 59, Dolmabahçe Saat Kulesi Đkinci Katındaki Barok Alınlıkta Yer Alan Đstiridye Formu Çizim: 60, Halil Rıfat Paşa Türbesi nin Barok Duvar Süslemeleri Ve Đstiridye XXI

25 Formu Çizim: 61, Topkapı Sarayı, 132/98 Envanter Numaralı Çeşme Aynası Çizim: 62, Üsküdar Sadık Efendi Tekkesi Çeşme Aynasındaki Đstiridye Formu Çizim: 63, Kethüda Said Paşa Mezarı Baş Şahidesi (H. AKILLI dan) Çizim: 64, Kethüda Said Paşa Mezarı Ayak Şahidesi ndeki Đstiridye Formu (H. AKILLI dan) Çizim: 65, Konya Aziziye Camii, Dış Cephe Plastırlarındaki Đstiridye Formu XXII

26 IV. KATALOG LĐSTESĐ 1. Mehmet Emin Ağa Sebili, Hacı Ahmet Paşa Çeşmesi, Sadrı Esbak Hasan Paşa Sebili, Kaptan Süleyman Paşa Çeşmesi, Hacılar Çeşmesi, Topkapı Sarayı, (1780 den sonraki yapılar) 7. Cezayirli Gazi Hasan Paşa Çeşmesi, Kethüda Said Paşa Mezarı, Küçük Mecidiye Camii, Bezmi Alem Valide Sultan Camii, Ihlamur Kasrı Dolmabahçe Sarayı Küçüksu Kasrı, Bâlâ Külliyesi,1463 ve Mısırlı Hacı Hüseyin Bey Mezarı, Aziziye Camii, Pertevniyal Valide Sultan Çeşmesi, Halil Rıfat Paşa Türbesi, Hamidiye Çeşmesi, Dolmabahçe Saat Kulesi, Rumeli Pasajı, 1894 XXIII

27 V. EKLER LĐSTESĐ Ek :01, Side deki Roma Tiyatrosu nun Nişindeki Đstiridye Formu, (Zoom Đn Antalya, s.51) Ek :02,1945 li Yıllarda Cezayirli Kaptan Gazi Hasan Paşa Çeşmesi, TANIŞIK tan) Ek :03, Avrupa Mimarlığındaki Đstiridye Formu Uygulamalarına Örnekler, Roma (Y.SALMAN dan) Ek :04, Avrupa Mimarlığındaki Đstiridye Formu Uygulamalarına Örnekler, Đtalya da Đstiridye Meydanı, (terragalleria.com dan, Erişim Tarihi: 24,12,2004) Ek :05, Kethüda Said Paşa Mezarı Ayak Şahidesi (H. AKILLI dan) Ek :06, Đstiridye Kabuğu Üzerinde Afrodit, (Botticelli, The Birth of venus, den Erişim Tarihi: 18, 09,2004) Ek :07, Avrupa Mimarlığındaki Đstiridye Formu Uygulamalarına Örnekler, Hotel De Toulouse Kapısı, Fransa, (D. KUBAN dan) Ek :08, Avrupa Mimarlığındaki Đstiridye Formu Uygulamalarına Örnekler, Rokay Şeklinde Maskaron,Versay Sarayı, (Meydan Larousse, C.XVI, s.590) Ek :09, Alınlık Kısımlarında Đstiridye Formu Bulunan Üç Yüzlü, Sütunlu Roma Kaidesi, (Đstanbul Arkeoloji Müzesi) Ek :10, Đstiridyenin Bölümleri ( Erişim Tarihi: 13,05, 2005) Ek :11, Đstiridye Tabure, Fransa, ( art.html&h=219&w=270&sz=20&tbnid=a- VD7yeylK4J:&tbnh=87&tbnw=108&hl=tr&start=39&prev=/images%3Fq%3Dcoq uille%2bart%26start%3d20%26hl%3dtr%26lr%3d%26sa%3dn Erişim Tarihi:13,05,2005) Ek : 12, Avrupa Mimarlığındaki Đstiridye Formu Uygulamalarına Örnekler, Đşeyen Çocuk Heykelindeki Nişte Yer Alan Đstiridye Formu, Brüksel, ( Erişim Tarihi:27,04,2005) Ek :13, Avrupa Mimarlığındaki Đstiridye Formu Uygulamalarına Örnekler, Versay Sarayında XV. Lui Tahtı ve Đstiridye Formunun Akroter olarak uygulanması, ( Erişim Tarihi: 13,05,2005) Ek :14, Avrupa Mimarlığındaki Đstiridye Formu Uygulamalarına Örnekler, Zwiefalten Kilisesindeki Rokay Bezemeler, (Eglise Abbatiale de Zwiefalten - rocaille sculptée par Joseph Christian sur le dossier d'une stalle en bois (vers 1750) Erişim Tarihi: 13, ) XXIV

28 1. GĐRĐŞ yarım rozet çiçeğine benzeyen istiridye nişler daha detaylı araştırılmalı, benzerleri bulunmalı ve belki de gizli bir anlam yüklü bu süsleme öğesiyle bezenmiş örnekler sanat tarihimize kazandırılmalıdır. 1 Bir yapıda mimari unsurları yalın halde kullanmak o yapıya ruhsuz ve hantal bir görünüm kazandırır. Đşte bu yüzden, yapıların hareketsiz ve sert duruşlarını göze hoş gelen ritimlerle renklendirmek düşüncesi ilk çağlara kadar uzanmaktadır. Mimari yapılarda ise gerek geçiş unsurlarında; gerekse cephelerdeki süsleme amacı taşıyan nişlerde, kullanımındaki uygunluk ve kolaylık bakımından genellikle istiridye formu tercih edilmiştir. Anadolu da Đstiridye formu, Batılılaşma sürecini araştıran sanat tarihçileri için, "batıdan diğer süsleme unsurlarıyla birlikte gelen bir form" olarak değerlendirilmiştir. Acaba Form olarak XVIII. yüzyıldan daha önceki yapılarda kullanılmış mıdır? Kullanılmışsa nerelerde kullanılmıştır? Batılılaşma sürecindeki Fransız Rokokosu yla birlikte gelen istiridye formu ile daha önce kullanılan form arasında ne fark vardır? Selçuklu ve Osmanlı devletlerindeki mimari yapılar ve cephe süslemeleriyle ilgili kaynakların çokluğuna rağmen, genellikle bu kaynaklarda "Đstiridye Formu"na yalnızca birer cümle olarak rastlamaktayız. Mimari yapıların cephe süslemeleri ve geçiş elemanları üzerinde, araştırmalar ve incelemeler yaparken; süslemeler daima "köken ve anlam " boyutlarıyla ele alınmalıdır. Đşte istiridye formu bu anlayışla ele alınacak süslemelerin başında gelmektedir. 1 H.Örcün Barışta, Đstanbul Çeşmeleri, Ortaköy Damat Đbrahim Paşa Çeşmesi, Hacı Mehmet Ağa Çeşmesi, Taksim Maksemindeki I. Mahmut Çeşmesi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1992, s.81.

29 1.1. Konunun Niteliği Đstiridye formu, iç bükey dilimlerinin kavisliliği, volüt kıvrımlarının diğer formlarla kolayca bağlantı kurması gibi plastik yönleriyle mimari unsurlarda bir duvar yüzeyinden ileri ya da geri plandaki bir diğer duvar yüzeyine, bir alt kademeden bir üst kademeye geçişlerde oluşan boşlukların kapatılmasında baş vurulan özgün bir bezeme öğesidir. Bu özelliğinin yanı sıra istiridye formu cephelerde süsleme unsuru olarak bazen diğer bezeme elemanlarıyla, başta akantus yaprağı olmak üzere, birlikte kullanılmış; bazen çevresindeki motiflerle bağlantı kurması sağlanmıştır. Özellikle Türk mimarisindeki dekorasyonu ve süs motiflerini inceleyen araştırmacılar mukarnas, akantus yaprağı, lotus, palmet ve rumi gibi bir çok bezeme motifini ayrı ayrı ele almışlardır. 2 Ancak her nedense istiridye formu, araştırılan motif ve süs formları grubuna bir türlü dahil olamamıştır. Đstiridye formunun köklü bir şekilde ele alınmayışı sanat tarihçilerini bu konuda farklı ve kişisel yorumlara yöneltmiştir. Suut Kemal Yetkin in 1959 yılında yayınlanmış Đslam mimarisi hakkındaki kapsamlı çalışmasında, Kayrevan Ulu Camii nin kubbesinden bahsederken mensup olduğu nevi bakımından istiridye biçiminde tromplara dayanmış dilimli bir kubbe diye tarif olunabilir. 3 diye yazarken; Türk Mimarisi isimli kitabında benzer bir durumun görüldüğü Đsa Bey Camii portali için: dantela gibi işlenmiş bir yelpaze motifi ifadesini kullanmıştır yılında, Türk Barok u üzerine yaptığı bir çalışmada Kuban: Tophane Çeşmesi nin pahlı köşelerinde stilize edilmiş deniz kabuğu motifi kıvrımlarına başka 2 Ayla Ödekan, Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Mukarnaslı Portal Örtüleri, ĐTÜ Mimarlık Fak. Baskı Atölyesi, 1977, Sevgi Kutluay Küçük, Sanat Tarihi Terminolojisinde Lotus ve Palmet, Celal Esad Arseven Anısına Sanat Tarihi Bildirileri, Đstanbul 2002, s.253, Nural Gündüzalp, Dekoratif Sanatta Akantuslu Kıvrık Dal Süslemelerinin Kaynağı Üzerine, Sanat Tarihi Yıllığı IX-X dan Ayrıbasım, ĐÜEF Basımevi, Đstanbul, 1981, s Suut Kemal Yetkin, Đslam Mimarisi, AÜĐF Türk ve Đslam Sanatları Tarihi Enstitüsü, Değiştirilmiş ve Gözden Geçirilmiş Đkinci Baskı, Ankara, 1959, s Suut Kemal Yetkin, Türk Mimarisi, Bilgi Yayınevi, Birinci Basım, Ankara, 1970, s

30 bir yerde rastlamadık diyerek, istiridye formunun ilk olarak 1732 yılında kullanıldığını öne sürmüştür. 5 Önge ise 1741 yılında yapılmış Mehmet Emin Ağa Sebili nden bahsederken: sebil sütunlarının, kenger yapraklı başlıklarında ilk defa istiridye motifleri görülmektedir. diye yazmıştır. 6 Đstiridye formunun ilk olarak ne zaman kullanıldığı tartışmasına Bakır da katılarak: III. Ahmet Çeşmesi nde stilize deniz kabuğu motiflerinin ilk örneklerine rastlanmaktadır. şeklinde yazmıştır yılında mukarnaslarla ilgili kapsamlı bir çalışma yapan Ödekan iç bükey dilimli kavsaraları açıklarken istiridye kabuğu biçiminde ifadesini kullanmayı uygun görmüştür yılında Osmanlı mimarisini ana hatlarıyla ele alan Aslanapa Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin tromplarını kubbe istiridye yivli tromplara oturmaktadır diye açıklamıştır yılında Đstanbul Camilerindeki antik öğeleri araştıran Işık, Bezmialem Valide Sultan Camii nin mihrabındaki süslemeler için deniz kabuğu şeklinde akant yaprağı ifadesini kullanmıştır yılında bir dizi şeklinde Đstanbul çeşmelerini inceleyen H. Örçün Barışta ise çeşmelerdeki bazı kavsara süslemelerini dilimlerin arası baklava biçimiyle süslenmiş istiridye niş, aynı eserin başka bir yerinde ise, Topkapı Sarayı nda yer alan şehzadeler dairesindeki bir çeşmenin kavsarasını yarım rozet çiçeğine benzeyen istiridye niş olarak açıklayarak istiridye formunun tanımlanmasına farklı bir boyut getirmiştir. 11 Topkapı Sarayı nda batılılaşmayı inceleyen Sezer, Şehzadeler Dairesindeki bu nişlerin iç bükey dilimlerini rocaille 12 5 Doğan Kuban, Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme, Đstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Pulhan Matbaası, Đstanbul, 1954, s Yılmaz Önge, Türk Mimarisinde Selçuklu Ve Osmanlı Döneminde Su Yapıları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1997, s Betül Bakır, Mimaride Rönesans ve Barok, Osmanlı Başkenti Đstanbul da etkileri, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2003, s Ayla Ödekan, a.g.e.,s Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, Đnkılâp Kitabevi, Đstanbul, 1985, s M. Ece Çaldıran Işık, XVIII.yüzyıl ve XIX. Yüzyıl Đstanbul Camilerinde Antik Ögeler, Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Đstanbul, 1991, s H.Örcün Barışta, Đstanbul Çeşmeleri, Ortaköy Damat Đbrahim Paşa çeşmesi, Hacı Mehmet Ağa Çeşmesi, Taksim Maksemindeki I. Mahmut Çeşmesi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1992, s.58, Sezim Sezer, Topkapı Sarayı'nın Mimarisinde Batılılaşma Süreci, Đstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul 1992, s.31,32. 3

31 olarak yorumlarken; H. Canan Cimilli ise aynı yeri dilimli alınlık olarak açıklamıştır. 13 M. Cezar ise bütün bu karmaşık ve birbirinden farklı yorumlara değinerek istiridye formu konusundaki karmaşanın farkına varmış ve konuyu açıklığa kavuşturacak geniş ve net bir açıklama yapmıştır: Lale devri eserlerinde çokça görülen bu motif ( yelpaze motifi) barokun istiridye motifi düzenlemeleri ile karıştırılmamalıdır. Đslam kökenli olan tavus kuyruğu motifine daha eski tarihli eserlerde de rastlanır. Bu dönemin eserlerinden 1709 tarihli Üsküdar Emetullah Valide Sultan Çeşmesi nde bu motif birsi az açılmış yelpaze, diğeri de tam açılmış tavus kuşu kuyruğu şeklinde iki farklı düzende uygulanmıştır tarihli Bereketzade Çeşmesinde de değişik biçimde uygulamalar vardır. Aynı yılın eseri olan ve tarih düşürme açısından ustalıklı kitabesi ile daha çok tanınan Kabataş taki Hekimoğlu Ali Paşa Meydan Çeşmesi ile yine 1732 tarihli Tophane deki I. Mahmut Çeşmesi, zengin çiçek ve meyve süslemelerinden başka stilize kıvrık dal motiflerini de içeren zengin dekorasyonuyla bu dönemin özelliğini yansıtan bir eserdir. Azapkapı daki Saliha Sultan Çeşme ve Sebili de yumuşak yuvarlak çizgilerin dikkat çektiği dinamik bir yapıdır. Ancak süslemelerinde rocaille ya da akant yaprağının kullanıldığı bir kompozisyon yoktur. 14 Buna benzer tartışmaların yanı sıra, konuyla doğrudan alakalı ve kapsamlı bir araştırmanın yapılmamış olması, yazılanların ise mimari araştırmaların gölgesinde kalarak konuya yeterli ışık tutmamış olması böyle bir çalışmayı gerekli kılmıştır Metod ve Düzen Çalışmanın ilk aşamasında, istiridye formunun genel anlamı, kullanıldığı dönemler üzerinde durulmuş ve bu konuyla ilgili olarak belirlenen bölümler için kaynak araştırması yapılmıştır. Kaynak araştırmasında Osmanlı mimarisinde batılılaşma, bu dönemdeki mimari yapılar, Avrupa mimarlığının Osmanlıya etkileri gibi 13 H. Canan Cimilli, Türk Süsleme Sanatında 17. Yüzyıl Taş Süslemesi, Sanat Tarihi Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đstanbul, 1996, s Mustafa Cezar, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, Erol kerim Aksoy Kültür, Eğitim, Spor ve Sağlık Vakfı Yayını, No: 1, 1995, Đstanbul, s.46,47. 4

32 geniş konuların yanı sıra batılılaşma ile birlikte gelen süs motifleri ve buna benzer konular kaynak araştırmalarının temelini oluşturmuştur. Ayrıca Anadolu daki yapılarda yer alan istiridye formu uygulamaları için kütüphanelerdeki ve Internet adreslerindeki konuyla bağlantılı renkli eserlerin taranması da bir hayli uzun zaman almıştır. Đncelenmesi uygun görülen eserlerle ilgili kaynak araştırmaları tamamlanınca ikinci aşama olarak, bu eserlerin bizzat yerinde incelenmesi için gerekli izinler istenerek saha çalışmasına başlanmıştır. Bu çalışmada yer alan bütün eserlerin fotoğrafları belli bir program dahilinde farklı dönemlerde tarafımızdan çekilmiş ve istisnalar ayrıca ekler kısmında belirtilmiştir. Fotoğraf karesine düşen gölge ve yanıltıcı fotoğrafik hatalar en aza indirilmesine çalışılmıştır. Üçüncü aşama olarak kataloglama çalışmasına başlanmış, bu aşamada karşımıza kaynak eksikleri ve özellikle detaylı fotoğraf çekme gereksinimi ortaya çıkmıştır. Bu önemli ihtiyaç ta giderilerek tezin yazım aşamasına geçilmiştir. Kataloglama esnasında önce mekan genel olarak tanımlanmış daha sonra istiridye formu dilimleri, volüt kıvrımları, formun yapıdaki konumu, diğer süslemelerle olan bağlantısı incelenmeye çalışılmıştır. Burada hemen şunu belirtelim ki bu çalışmaın en temel bölümü istiridyelerin birebir incelendiği katalog bölümüdür. Đstiridyenin genel yapısına geçmeden önce okuyucuya istiridyenin mitolojik kökeni ve süs motifi olarak kullanılmasının tarihsel seyri verilerek sonraki konulara bilinçli bir şekilde yaklaşım amaçlanmıştır. Ayrıca yapılardaki istiridye formları yirmi tabloluk kapsamlı bir karşılaştırma ile malzeme, kronolojik gelişme ve tasarımdaki yeri gibi önemli ayrıntılara inilerek konuyla ilgili farklı bağlantılar kurulmaya çalışılmıştır. Metin içerisinde dikkatin dağılmaması açısından konuyla ilgili tablo, fotoğraf ve çizimleri çalışmanın sonuna eklemenin daha uygun olacağı düşünülmüştür Araştırma ve Yayınlar Yapılardaki motif ve kompozisyonların incelenmesi, mimarlık alanında yazılmış temel kitaplarla değil de daha çok Batılılaşma, Barok, Rokoko, Türk Baroku gibi sanat akımları ile, süslemelerin köken ve anlamlarını inceleyen çalışmaları ele almak gerekirdi. Đşte bu anlayışla hareket ederek ve aynı zamanda istiridye formunun 5

33 batıdan gelen bir süs motifi olması hasebiyle, Doğan Kuban ın Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme, (1954) isimli çalışması, istiridye formunun Avrupa da doğuşu ve yayılışı, Türkiye deki ilk uygulamaları ve inkişafı gibi bir çok konuda faydalandığımız bir kaynak olmuştur. Osmanlının son dönemine damgasını vuran Balyan ailesine ait saray, cami gibi imparatorluğun başkentini dekore eden bir çok çalışmaya ise Pars Tuğlacı nın konuyla ilgili kapsamlı eseri Osmanlı Mimarlığında Batılılaşma Dönemi ve Balyan Ailesi, (1981) ışık tuttu. Batılılaşma ve özellikle çeşmelerdeki istiridye formu uygulamarıyla ilgili tartışmaları sonuçlandırmak açısından Mustafa Cezar ın Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, (1995) adlı çalışması yeterli açıklamalar vermektedir. Dolmabahçe Sarayı taç kapılarındaki karmaşık barok kompozisyonların çözümlenmesinde Nuh Ateşöz ün Konuyla ilgili çalışması Dolmabahçe Sarayı Kapıları, (1994) oldukça aydınlatıcı bilgiler içermektedir. Topkapı Sarayı ile ilgili son dönemde çıkmış eserlerden Necdet Sakaoğlu nun Tarihi Mekanları, Kitabeleri ve Anıları Đle Saray-ı Hümayun Topkapı Sarayı, (2002) isimli kapsamlı çalışmasında özellikle yapıların tarihsel gelişimi ile ilgili önemli bilgiler yer almaktadır. Ayrıca Topkapı Sarayı nın bahçesinde sergilemek ve muhafaza edilmek amacıyla getirilen, üzerlerinde istiridye motifi bulunan eserlerin incelenmesini Topkapı Sarayı Müdürlüğü Arşivi ndeki katalogları taradık. Đstanbul Çeşmeleri ve kitabeleri konusunda temel bir kaynak olan Đbrahim Hilmi Tanışık ın Đstanbul Çeşmeleri I, (1943) ve Đstanbul Çeşmeleri II, 1945) katalog çalışmalarında tam bir yol gösterici olmuştur. Ayrıca Yılmaz Önge nin Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Döneminde Su yapıları, (1997) çeşmelerin dekorasyonu ile ilgili oldukça detaylı bilgiler vermektedir. Günümüzün teknolojik imkanlarının başında gelen Internet, özellikle Avrupa mimarisinden örnekler elde etmek için, şüpheli görülmesine rağmen, zorunlu olarak başvurduğumuz bir kaynak olmuştur. Bu konudaki adresler erişim tarihleri belirtilerek bibliyografyanın sonuna eklenmiştir. 6

34 2. MĐMARĐ PLASTĐKTE ĐSTĐRĐDYE FORMU 2.1. Mitolojide ve Tarihte Đstiridye Đstiridye kelimesi Yunanca ostreidi den türemiştir. Denizde yaşayan iki çenetli yumuşakça, deniz kabuğudur. 15 Đstiridye kelimesinin yanı sıra deniz kabuğu, Rocaille, Coquille gibi isimleri de kullanılmaktadır. Đstiridye ve deniz kabukları Đnsanlık tarihinin ilk dönemlerinden bu yana, inançlarda önemli bir rol üstlenmiştir. Üst paleolotik dönemlerde Pasifik Okyanusu ndan Atlantik Okyanusu na kadar olan geniş bir alanda Cro-Magnon insanın yaşadığı tüm bölgelerdeki mezarlarda istiridye kabuğuna rastlanmıştır. Hatta o kadar ki istiridyenin bulunmadığı bölgelere bile bu kabuklu deniz hayvanlarının büyük zahmetlerle de olsa getirtilmiş olduğu anlaşılıyor. Belçika da Arden deki Magdalenien dönemi insanları istiridyelerini Champagne bölgesinden; Arcy-sur-Cure daki Gravieten (M.Ö ) dönemi insanları Sens bölgesinden Cypraea kabukları, gene Arcy Mağarası nda bulunan tribolit türden kabukların Fransa da bulunmadığı ve bunların Bohemya dan getirtildiği anlaşılmıştır. Dordogne Mağaraları nda bulunan istiridyeler Atlas Okyanusu ndan, Mas D azil topluluğu da istiridyelerini Atlas Okyanusu ve Akdeniz den getirtmişlerdi. Grimaldi Mağarası ndaki istiridyeleri de sadece Hint okyanusunda bulunan bir türdür. Böylece bu nesnelerin büyük zahmetlere katlanılarak ne denli uzak bölgelerden taşındığı anlaşılır. Đnci ve istiridyenin bulunamadığı durumlarda da fildişi boncuklar deniz kabuklarına benzetilerek biçimlendirilmişlerdi. Japonya daki ilk yerleşimcilerin de ilk çağ inci avcıları oldukları bilinmektedir. 16 Çok eski bir Japon adeti de benzer inançlarla açıklanmaktadır: kendi bedenini deniz kabuğu tozuyla ovarak yeniden doğum güvenceye alınmaktadır. 17 Bu 15 Đstiridye, Meydan Laroousse, Sabah Yay, C.10, Đstanbul, 1992,, s Mehmet Ateş, Mitolojiler ve Semboller (Ana Tanrıça ve Doğurganlık Sembolleri), Aksiseda Matbaası, Đstanbul 2002, s Mircea Eliade, Đmgeler Simgeler, Gece Yayınları, Haziran 1992, Ankara, s

35 özellikleri nedeniyle inci ve istiridye tüm doğu ülkelerinde doğum ve yeniden doğumun muskası olarak yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Su-Đstiridye kutsal süsleme bütünü Kolombus öncesi Amerika sında bol olarak kullanılmıştır. Malinche Hill deki Tula Kabartması, içinde istiridyelerin,sarmalların, çift halkaların yer aldığı sularla çevrelenmiş bir tanrıçayı temsil etmektedir. Codex Aresdensis suyu bazen istiridye kabuklarından akarken; bazen de dolanmış yılanlardan oluşan havuza akarken göstermektedir. Meksika fırtına tanrısı, üzerine küçük deniz kabuklarının takıldığı altın bir zincir taşımakta idi. Đstiridye simgeciliği Eski Çin de daha iyi korunmuştur. Deniz kabukları bu ülkede ayın kutsallığına ortak olmakta ve aynı zamanda suların gücünü devam ettirmekteydi. Lu Şi çun ts adlı incelemede (M.Ö.III.yy) şunlar yazılmıştır: Ay Yin olan her şeyin köküdür. Dolunayda Pang ve Ko istiridyeleri doludur ve Yin olan her şey bollaşmaktadır. Ay karardığında istiridyler boşalmakta ve Yin olan her şeyin eksikliği çekilmektedir. Mo-tsi (M.Ö.V.yy) Pang adındaki inci istiridyesinin erkek katkısı olmadan doğduğunu kaydettikten sonra şunu eklemektedir. bunun sonucu olarak, Pang ın inci cinsinden bir meyvesi olabiliyorsa, bu onun tüm Yin gücünü yoğunlaştırmasındandır. Nitekim Yin ve Yang ilkeleri ile insan toplumu arasında mistik bir karşılıklılık vardır. Kralın arabası yeşim taşıyla, kraliçeninki ise Yin in amblemleri olan tavus kuşu tüyleri ve deniz kabuklarıyla süslenmiştir. 18 Đncinin kozmolojik işlevi ve sihirsel değeri Vedalar zamanından beri bilinmekte idi. Alhavra Veda daki bir ilahi onu şöyle yüceltmektedir: Rüzgardan, havadan, şimşekten, ışıktan doğma, altından doğma deniz kabuğundaki inci bizi korkudan koru! Okyanustan doğma, ışıklı her şeyin ilki olan deniz kabuğuyla iblisleri (raksas) öldürüyor ve yutucu (iblislere) karşı zafer kazanıyoruz. Deniz kabuğuyla hastalığın ve fakirliğin üstesinden geliyoruz. Deniz kabuğu her derde deva ilacımızdır. Đnci bizi korkudan korur. Gökten doğma, denizden doğma, Sindha tarafından getirilen bu latından doğma deniz kabuğu bizim için ömrü uzatan mücevherdir. Deinizden doğma 18 Mircea Eliade, a.g.e., S