Küçük Ölçekli Hidroelektrik Santrallerinin Türkiye deki Durumu ve Değerlendirilmesi

Transkript

1 Küçük Ölçekli Hidroelektrik Santrallerinin Türkiye deki Durumu ve Değerlendirilmesi Status and Evaluation of Small-Scale Hydroelectric Power Plants in Turkey Yıldırım BAYAZIT 1, Cenk KARAKURT 2, Mehmet KURBAN 3 1,2 Inşaat Mühendisliği Bölümü, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi,Türkiye 3 Elektrik-Elektronik Mühendisliği Bölümü, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi,Türkiye yildirim.bayazit@bilecik.edu.tr, cenk.karakurt@bilecik.edu.tr, mehmet.kurban@bilecik.edu.tr Özet Türkiye, hızla gelişmekte olan bir ülkedir. Bu gelişmeye paralel olarak enerji ihtiyaçları da hızla artış göstermektedir. Türkiye nin sahip olduğu fosil enerji kaynakları bu yüksek enerji ihtiyacını karşılamamaktadır. Eksik enerji ihtiyacını karşılaya bilmek için dış ülkelere bağımlı olmuştur. Ayrıca dışa bağımlılığa ek olarak fosil enerji kaynaklarının çevre açısından da birçok olumsuz etkileri bulunmaktadır. Bu sebeplerden dolayı yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştirilmesi ve değerlendirilmesi ülkemiz açısından kaçınılmaz bir zorunluluktur. Türkiye su kaynakları bakımından zengin bir ülke olup sahip olduğu bu su potansiyelini yeterince değerlendirememektedir. Bu su potansiyelinin enerjiye dönüştürülmesi gerekmektedir. Bu amacı gerçekleştirebilmek için hidroelektrik enerji potansiyelinin geliştirilmesi gerekir. Bu çalışmada küçük ölçekli hidroelektrik santrallerinin (KÖHES) Türkiye deki durumu incelenmiş ve değerlendirilmesi yapılmıştır. KÖHES ler büyük yatırım gerektirmeyen daha çevreci tesislerdir. Ayrıca enerji piyasası düzenleme kurulu tarafından elektrik piyasasında lisanssız elektrik üretimine ilişkin yönetmelik yayınlanarak KÖHES lerin önü açılmıştır. Anahtar Kelimeler Küçük Ölçekli Hidroelektrik Santral, Yenilenebilir Enerji, Hidroelektrik Enerji, Santral. Abstract Turkey is a rapidly developing country. Energy needs are increasing rapidly in parallel to this development. Turkey's fossil energy resources do not meet the high energy demand. In order to replace the deficient energy, Turkey is obliged to depend foreign countries. Also, in addition to the foreign dependence, fossil energy sources are many negative effects in terms of the environment. For these reasons, the development and evaluation of renewable energy sources is an inevitable necessity for our country. Turkey has rich water resources, but these water potential assess. This water potential is required to convert into electrical energy. To accomplish this goal requires the development of hydroelectric potential. In this study, assessment and the situation of the small-scale hydroelectric power plants was investigated in Turkey. Small-scale hydroelectric power plants are more environmentally and low cost investment in facilities. By the energy market regulation board, electricity generation license regulation is published for small-scale hydroelectric power plants. Keywords Smaal-Scale Hydroelectric Power Plants, Renewable Energy, Hydroelectric Energy, Plants I. GİRİŞ Her geçen gün hızlı nüfus artışıyla birlikte teknoloji de hızla gelişmektedir. Gelişen bu teknolojinin duyduğu enerji ihtiyacını karşılayabilmek için fosil enerji kaynakları temiz bir enerji kaynağı olmamakla birlikte hızla tükenmektedir. Bu nedenle yenilenebilir enerji tüm insanlık için önemli bir konu olmuştur. Yenilenebilir enerji; Yeryüzünde ve doğada çoğunlukla herhangi bir üretim prosesine ihtiyaç duymadan temin edilebilen, Fosil kaynaklı (kömür, petrol ve karbon türevi) olmayan, Elektrik enerjisi üretilirken CO 2 emisyonu az bir seviyede gerçekleşen, Çevreye zararı ve etkisi konvansiyonel enerji kaynaklarına göre çok daha düşük olan, Sürekli bir devinimle yenilenen ve kullanılmaya hazır olarak doğada var olan, hidrolik, rüzgâr, güneş, jeotermal, biyokütle, biyogaz, dalga, akıntı enerjisi ve gel-git, hidrojen gibi enerji kaynaklarını ifade eder [1]. Dünyada genel bir kabul olarak akarsular yenilenebilir enerji kaynağı olmalarına rağmen, büyük hidroelektrik barajlar klasik enerji kaynakları arasında kabul edilirken, küçük hidroelektrik santraller ise yenilenebilir enerji kaynakları arasında değerlendirilmektedir [2]. Bu çalışmada, yenilenebilir enerji kaynaklarından hidroelektrik enerji ele alınmıştır. Türkiye deki KÖHES lerin durumu ve önemi değerlendirilmiştir. II. HİDROELEKTRİK ENERJİ Güneş enerjisinin sağladığı hidrolik çevrim neticesinden dolayı oluşan Hidroelektrik enerji, suyun potansiyel enerjisinin kinetik enerjiye dönüştürülmesiyle sağlanan bir enerji türüdür (Şekil-1). Suyun üst seviyelerden alt seviyelere düşmesi sonucu açığa çıkan enerji, türbinlerin dönmesini

2 sağlamakta ve elektrik enerjisi elde edilmektedir (Şekil-2). Hidrolik potansiyel, yağış rejimine bağlıdır. Dolayısıyla, hidrolik enerji, iklim şartlarındaki değişimlere karşı hassas bir enerji türüdür. Hidroelektrik santraller, diğer üretim tipleri ile kıyaslandığında en düşük işletme maliyetine, en uzun işletme ömrüne ve en yüksek verime sahipdirler. Türkiye nin diğer enerji alternatifleri karşısında iç kaynak olan suyu kullanan hidroelektrik santrallere, gerekli önceliğin verilmesi ekonomik ve stratejik bir yaklaşım olarak görülebilir. Ancak, hidroelektrik enerjinin, yenilenebilir bir enerji kaynağı olarak dünyadaki su döngüsüne bağlıdır [3]. Şekil 1: Hidrolojik su çevrimi Şekil 2: Hidroelektrik enerji üretimi III. TÜRKİYE NİN SU KAYNAKLARI VE HİDROELEKTRİK ENERJİ POTANSİYELİ Su Kaynakları potansiyeli Türkiye nin yağış rejimi, mevsimlere ve bölgelere göre büyük farklılıklar göstermektedir. Türkiye de yıllık ortalama yağış 643 mm olup, bu miktar yılda ortalama 501 milyar m 3 suya karşılık gelmektedir. Bu suyun 274 milyar m 3 ü toprak ve su yüzeyleri ile bitkilerden olan buharlaşmalar yoluyla atmosfere geri dönmekte, 69 milyar m 3 lük kısmı sızmalarla yer altı suyunu beslemekte, 158 milyar m 3 lük kısmı ise akışa geçerek çeşitli büyüklükteki akarsular vasıtasıyla denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boşalmaktadır. Yer altı suyunu besleyen 69 milyar m 3 lük suyun 28 milyar m 3 ü pınarlar vasıtasıyla yerüstü suyuna tekrar katılmaktadır. Ayrıca komşu ülkelerden ülkemize gelen yılda ortalama 7 milyar m 3 su bulunmaktadır. Böylece ülkemizin brüt yerüstü su potansiyeli 193 milyar m 3 olmaktadır. Sızmalarla yer altı suyunu besleyen 41 milyar m 3 su dikkate alındığında, ülkemizin toplam yenilenebilir su potansiyeli brüt 234 milyar m 3 olarak hesaplanmış bulunmaktadır. Teknik ve ekonomik manada tüketilebilecek yüzey ve yer altı suyu miktarının 110 milyar m 3 olduğu belirlenmiştir. Bu miktarın 95 milyar m 3 ünün yurt içinden doğan akarsulardan, 3 milyar m 3 ünün yurt dışından ülkemize ulaşan akarsulardan, 12 milyar m 3 ünün ise yer altı suyundan sağlanabileceği kabul edilmiştir. Ülkelerin su potansiyeli genellikle kişi başına düşen su potansiyeline dayandırılarak değerlendirilmektedir. Uluslararası kritere göre, yıllık kişi başına m 3 ten daha büyük su potansiyeli düşen ülkeler su zengini olarak; m m 3 arasında potansiyele sahip ülkeler kendi kendine yeten olarak; 3000 m m 3 arasında potansiyele sahip ülkeler su kıtlığına sahip ülkeler olarak kabul edilmekte; ve yıllık kişi başına 1000 m 3 ten daha düşük potansiyelli ülkeler ise su fakiri ülkeler olarak düşünülmektedir. Türkiye de 1997 yılı başlangıcında kişi başına düşen brüt su potansiyeli 3700 m 3 iken, 2000 yılı başlangıcında 3000 m 3 e düşmüştür ve nüfus artışının bir sonucu olarak gelecekte daha da düşeceği tahmin edilmektedir. Böylece, Türkiye gelecekte su kıtlığı çeken bir ülke olma tehlikesiyle karşı karşıya kalabilecektir [4]. Hidroelektrik Enerji Potansiyeli Türkiye'nin, deniz seviyesinden ortalama yüksekliği 1300 metre civarındadır. Yurdumuza düşen yıllık ortalama yağış 501 milyar m³ ve bunun akarsulara dönüşen kısmının 186 milyar m³ olduğu bilinmektedir [5]. DSİ ve EİE tarafından, Türkiye' nin mevcut 25 havzasında yapılan çalışmalar ve stokastik hesaplamalar neticesinde Türkiye' nin teorik Elektrik Enerjisi Üretim Potansiyeli brüt 433 milyar kwh/yıl, teknik potansiyel 250 milyar kwh/yıl, ekonomik elektrik enerji üretim potansiyeli 126 milyar kwh/yıl olarak belirlenmektedir. Bu rakamlarla, Türkiye, Dünya hidroelektrik potansiyeli içinde %1 payı ile sekizinci sırada gelmektedir. Teknik yapılabilir potansiyel olan 250 milyar kwh/yıl ile Avrupa potansiyelinin yaklaşık %20 si mertebesinde hidroelektrik potansiyele sahip bulunmaktadır. Bir başka açıdan baktığımızda Türkiye Avrupa hidrolik potansiyelinde Rusya ve Norveç' ten sonra üçüncü sırada gelmektedir [6]. DSİ ve EİE, Türkiye' nin ekonomik olarak geliştirilebilir hidroelektrik kapasitenin yıllık 126 milyar kwh/yıl civarında olduğunu hesaplamaktadır. Burada anahtar kavram 'ekonomik olarak yapılabilirlik' kavramıdır. Türkiye' nin hidroelektrik kapasitesinin değerlendirilmesinde kullanılan ve herhangi bir tesisin ekonomik olarak yapılabilir olup olmadığı kararına mesnet teşkil eden kriterlerin daha yakından incelenmesi gerekmektedir. Halihazırda kullanılan kriterlerin hidroelektriğe karşı ve caydırıcı etkisi olduğu düşünülmektedir. Bu hesaplar ve hesaplamalarda kullanılan kriterler tamamen 'internal costs' denen içsel maliyetler esas

3 alınarak yapılmakta, hidroelektrik santrallerin alternatifi olarak düşünülen termik santrallerin dışsal maliyetleri (external costs) tümüyle göz ardı edilmektedir. Literatürde dışsal maliyetler bu santrallerin sebep olduğu sorunlarının (sera gazı emisyonları, asit yağmurları, atık maddelerin muhafazası, çevre kirliliği, vs.) giderilmesi için gerekecek harcamalar olarak tanımlanmaktadır ve mertebesinin içsel maliyetlerinin en az %30 u olduğu belirtilmektedir [6]. Yukarıda da ifade edildiği gibi bu tarz bir ekonomik analizde hidroelektrik santraller lehine dikkate alınması gereken bir çok fayda unsuru dikkate alınmakta, alınanlar ise gerçek değerlerinin çok altında değerlendirilmekte ve kendi kaynağımız olan hidroelektrik santraller hem termik santralarla (özellikle doğalgaz ve ithal kömür) haksız rekabete maruz bırakılmakta, hem de geliştirilmeleri güya ekonomik nedenlerle ve verimlilik nedenleriyle ertelenmektedir. Halen kullanılan kriterler yerine yukarıda ifade edilen hususları dikkate alan kriterler kullanıldığında, dışsal maliyetler dikkate alınmasa bile hidroelektrik tesislerden, şu anda ekonomik olarak yapılabilir tesislere oranla maliyetleri %20-25 daha pahalı olanlar bile ekonomik hale geleceklerdir. Dışsal maliyetlerin dikkate alınması halinde ise bu oran %40-45 mertebelerine çıkacaktır. Ayrıca Türkiye genelinde henüz etüdü yapılmamış 1-30 MW arası küçük tesislerden minimum milyar kwh/yıl, kanal ve barajlara konulacak türbinler yoluyla da 3-5 milyar kwh/yıl elektrik üretilebileceği düşünülmektedir. Bütün bu kriterler göz önüne alındığında, ülkemizin ekonomik hidroelektrik üretim potansiyelinin 190 milyar kwh/yıl civarında olacağı ve kurulu güç değerinin bin MW olacağı söylenebilir [6]. IV. KÜÇÜK ÖLÇEKLİ HİDROELEKTRİK SANTRALLER (KÖHES) Tanımlanması ve Sınıflandırılması Bir veya birden fazla türbin-jeneratör ünitesi bulunan ve ünitelerin toplam kurulu gücü 10 MW tan küçük santrallere küçük hidroelektrik santraller denilmektedir. Yeni ve Yenilenebilir Enerji Başkanlığı (MNRE) (2010) un yapmış olduğu sınıflandırmaya göre hidroelektrik santraller, ürettikleri güç bakımından 4 ana gruba ayrılmaktadır [9]. Mikro Hidroelektrik Santraller : 0,1 MW < P < 0,5 MW Mini Hidroelektrik Santraller : 0,5 MW < P < 2 MW Küçük Hidroelektrik Santraller : 2 MW < P < 10 MW Büyük Hidroelektrik Santraller : > 10MW Bu çalışmada, Yeni ve Yenilenebilir Enerji Başkanlığı (MNRE) nin yapmış olduğu tanımdan yola çıkarak, 10MW a kadar güç üreten hidroelektrik santraller, Küçük Hidroelektrik Santral (KHES) olarak kabul edilmiştir. Küçük hidroelektrik santralleri değişik kıstaslara göre sınıflandırmak mümkündür. Ülkelerin ekonomik yapılarındaki ve hidrolik potansiyellerindeki özelliklerin farklılıklar göstermesi tüm ülkeler için standart bir sınıflandırma sistemine gitmeyi engellemektedir. Bu nedenlerle çeşitli ülkelerde farklı sınıflandırma sistemleri kullanılmaktadır. Sınıflandırmada şu kıstaslar göz önüne alınabilir [3]. Su ekonomisi yönünden sınıflandırma Enerji ekonomisi yönünden sınıflandırma Teknik özelliklerine göre sınıflandırma Topoğrafik duruma göre sınıflandırma Olumlu ve Olumsuz Yönleri Küçük hidroelektrik santraller tüm şebekeyi besleyen büyük hidroelektrik santrallerin alternatifi değil, şebekeye noktasal olarak destekte bulunan tamamlayıcılardır. Bu santrallerin üstünlüklerini ve zayıf yönlerini ülkemiz açısından aşağıdaki gibi sıralayabiliriz. Olumlu Yönleri: Ulaşımı güç olan ve ulusal sistemden beslenemeyen kırsal bölgelerdeki köy ve diğer ünitelerin enerji ihtiyacını karşılar. Böylece bu bölgelerin sosyoekonomik ve kültürel gelişimlerinin hızlanmasına yardım eder. Kırsal bölgelerin artan yakıt bulma ve taşıma problemlerine çözüm getirir. Küçük hidroelektrik santrallerin türbin-jeneratör gruplarının tipleştirilerek standart hale getirilmeleri kolaydır, bu durum mekanik ekipmanı ucuzlatır. Bakım ve işletme sorunları en aza inecektir. Türbinjeneratör ve transformatörün bir blok halinde ve otomatik işler şekilde yapılmasıyla aynı bölgedeki çok sayıda santral bir tek teknisyen tarafından kontrol edilebilecektir. Bunun sonucu olarak işletme maliyeti azalacaktır. Yakıtlı santrallere göre enerji üretimi işletme maliyeti düşüktür ve işletme sürecinde karbon salınımı yapmaz. Küçük hidroelektrik santrallerde üretilen enerji genellikle bölgede kullanıldığı için uzun iletim şebekelerine ihtiyaç duyulmaz. Bu durum büyük oranda enerji kayıplarını engellemektedir. Su türbinleri yapımı ile ilgili endüstri kurma çalışmaları günümüzde son aşamaya ulaşmıştır. Mini, mikro ve hatta küçük hidroelektrik tesislerin mekanik aksamının tümü kendi endüstriyel tesislerimizde imal edilebilir. Küçük kapasiteli ünitelerin imal edilmesi, bu konuda bilgi birikimini arttırır ve yakın bir gelecekte daha büyük kapasiteli ünitelerin imalatlarının yerli endüstri ile yapılması sağlar. Bakımları kolay, ucuz ve hizmet süreleri ise uzundur. Olumsuz Yönleri: Sel kontrolü, içme ve kullanma suyu sağlamak gibi ek işlevleri yoktur.

4 Üretilen kwh enerji başına etütler için yapılan harcama masrafları fazladır. 1kW kurulu güç için gerekli yatırım maliyeti büyük santrallerden yüksektir. Küçük hidroelektrik santrallerin işletme giderleri büyük santrallere göre fazladır. Ancak türbin, jeneratör ve transformatörde standardizasyona gidilmesi, üretilen kwh enerji başına işletme ve personel maliyetlerini azaltacaktır. Ülkemizde bu konuda yetişmiş teknik eleman sıkıntısı vardır. Bu da uygulamalarda çevresel ve ekonomik açıdan problemler ortaya çıkarmaktadır. Depolama özellikleri olmadığından enerji üretimi akıma bağlıdır. Bu sebepten dolayı küçük hidroelektrik santrallerin verimleri düşüktür. Üretimin devamı sistemin teknolojik özelliklerine bakım ve işletme politikalarına bağlıdır. Akarsudaki su rejimini azaltmakta, akarsu çevresindeki fauna, flora ve dolayısıyla insan yaşamı olumsuz etkilemektedir. İnşaat aşamasında, akarsu yatağı ve çevresinde bir çok sorunlarla karşılaşılır. V. TÜRKİYE DE KÜÇÜK ÖLÇEKLİ HİDROELEKTRİK SANTRALLERİN DURUM ANALİZİ Ülkemizin topografik ve hidrojeolojik yapısı ve bazı yörelerdeki yağış yoğunluğu büyük su gücü potansiyeli yanında, küçük hidroelektrik güç potansiyelinin de yaygın olarak bulunmasına olanak sağlamıştır. Türkiye de küçük hidroelektrik santrallerin gelişimi 1902 yılında başlamıştır. Bu tarihten itibaren, ülkenin pek çok bölgesinde hükümet birimleri, özel sektör ve yerel belediyeler tarafından çok sayıda küçük HES inşa edilmiştir Ancak, günümüze kadar enerji tüketimi alanındaki hızlı artışın bir sonucu olarak, Türkiye ekonomisine maksimum enerji temin etmek ve artan enerji talebini karşılamak maksadıyla öncelik büyük ölçekli HES projelerinin gelişimine verilmiştir. Son otuz yıl süresince küçük HES kapasitesindeki ortalama yıllık artış %5-%10 civarındadır yılı itibari ile Türkiye de kurulu 501 lisanslı hidroelektrik santralin 298 adeti KÖHES statüsündedir. Mevcut KÖHES lerle 2010 yılında Türkiye toplam enerji ihtiyacının sadece %0,3 ü karşılanabilmiştir. Yapılan yeni yasal düzenlemeler ile özel sektörün enerji sektöründe büyük yatırımlar yapmasının önü açılmıştır. Mart 2008 tarihine kadar geçen sürede özel sektör bu alanda 1064 proje geliştirmiştir. Ancak yapılan yasal düzenlemelerde, çevre ile ilgili herhangi bir düzenlemenin olmaması, çevreciler, sivil toplum kuruluşları ve yöre insanının büyük tepkisini çeken çevresel tahribatlara yol açmaktadır. Şekil 3: Türkiye de mevcut KÖHES lerin toplam üretilen hidrogüç içerisindeki payı [6] KHES lerin toplam hidrogüç içerisindeki payı ise %1,6 dır (Şekil-3). Türkiye de kurulu en büyük 30 HES ise, toplam hidrogücün, %77 sini üretmektedir. Şekil 4: Türkiye de büyük HES lerin toplam üretilen hidrogüç içerisindeki payı [7] VI. SONUÇ 21. yüzyılda ülkelerin karşı karşıya bulunduğu sorunlardan en önemlisi, temiz ve ucuz enerji teminidir [11-14]. Böyle bir sorunun çözümünde, yenilenebilir ve çevreyi kirletmeyen temiz enerjinin üretilmesi, depolanması, dağıtılması ve kullanılması için ulusal ve uluslararası düzeyde yapılan çalışmalar büyük bir önem arz etmektedir [14-15]. Uzmanların tahminlerine göre, 2050 yılında, dünya enerji ihtiyacının %50 si yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlanacaktır [10]. Bu öngörüye bağlı olarak, son yıllarda, gerek AB ülkelerinde, gerekse dünyanın diğer gelişmiş büyük ekonomilerinde, yenilenebilir enerji alanında uzun vadeli ve büyük yatırım planları yapılmaktadır. Norveç, Japonya ve Almanya, bu alanda önde giden ülkeler arasındadır. Giderek artan enerji maliyetleri ve dışa bağımlılık, bu ülkeleri yenilenebilir enerji kaynaklarına yönlendirmiştir. Türkiye hızlı bir şekilde yenilenebilir enerji politikaları geliştirilmelidir. Bu çerçevede, çalışma kapsamında ele alınan KÖHES lerin çevresel ve doğal etkileri yakından kontrol edilmeli, gözlemlenmelidir. İlgili kurumlar ve bakanlıklar, doğaya zararı en aza indirecek yasal düzenlemeleri gerçekleştirmeli ve uygulamalıdır. Ayrıca kurulacak olan tesislerin, su kullanım hakları konusunda yasalara uygun

5 hareket etmeleri güvence altına alınmalıdır. Can suyu uygulamaları, ilgili fauna, flora, vahşi yaşam, doğanın bölgeye özgü özellikleri düşünülerek ve sezonsal yağış rejimleri göz önünde bulundurularak yapılmalıdır [8]. Diğer yandan, can suyu uygulamaları dahi, ilgili KÖHES de üretilen enerjinin %5-10 azalmasına sebebiyet verdiği için, birincil amacı kar etmek olan özel kuruluşlar tarafından uygulanmamalıdır. Bütün bu koşullar sağlandığında KÖHES ler boşa akan su potansiyelini değerlendirilmesini sağlayarak ülkeye önemli bir gelir ve enerji sağlayacaktır. KAYNAKÇA [1] Irkıçatal, O. B., Yenilenebilir Enerji Kaynakları, EPDK, Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu, Elektrik Piyasası DairesiBaşkanlığı, [2] Akova, İ., Dünya Enerji Sorunu Ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Kullanımı, Coğrafya Dergisi, Sayı 11, s , İstanbul [3] Gökdemir, M., Kömürcü İ. M., Evcimen U. T., Türkiye de Hidroelektrik Enerji ve HES Uygulamalarına Genel Bakış, İMO Su Yapıları Kurulu, [4] Özgöbek, H., Hydropower Information, Country Report, 2002, Turkey, [5] Devlet Su İşleri, Çevre ve Temiz Enerji Dergisi, D.S.İ Yayınları, Mart, 2011, Ankara. [6] Arman, F. A., Türkiye nin Hidroelektrik Potansiyeli ve Sorunları [7] World Energy Council (WEC), Survey of energy resources, [8] Kücükali, S., Barış, K., Assessment of small hydropower (SHP) development in Turkey: laws, regulations and EU policy perspective, Energy Policy, 10, , [9] MNRE (Ministry of new and renewable energy) Booklets on Renewable Energy, (2010). [10] Beck F., Martinot E., (2004). Renewable energy policies and barriers, Encyclopedia of energy, 5, [11] Bakış, R., Tip, H., Zap Suyu Havzası Hidroelektrik Potansiyelinin Araştırılması, Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi Müh. Mim. Fak. Dergisi, Cilt XX, S. 2, ss , [12] BHA, A Guide to UK Mini-Hydro Developments, The British Hydropower Association, p. 29, [13] IHA, The Role of Hydropower in Sustainable Development, p. 162 International Hydropower Association (IHA), IHA White Paper, [14] IHA, Hydropower and the World's Energy Future, The role of hydropower in bringing clean, renewable, energy to the world, International Hydropower Association (IHA), p.15, [15] İTÜ, Türkiye de Enerji ve Geleceği, İTÜ Görüşü, Editör: Abdurrahman SATMAN, 182 s. İstanbul, 2007.