ANKARA DA VAKIF MÜLKİYETİNDEKİ BEDESTEN VE HANLARIN GELİŞİMİ VE ŞEHİR EKONOMİSİNİN DÖNÜŞÜM SÜRECİ (15-20.YY)

Transkript

1 ANKARA DA VAKIF MÜLKİYETİNDEKİ BEDESTEN VE HANLARIN GELİŞİMİ VE ŞEHİR EKONOMİSİNİN DÖNÜŞÜM SÜRECİ (15-20.YY) 21 Eylül 2014 Pazar Bu Bildiri 5 Mayıs 2014 tarihinde "VAKIF VE İKTİSAT" Temalı Vakıf Haftası'nda Sunulmuş ve Yayınlanmıştır. Prof. Dr. Mehmet TUNÇER ÖZET Bu yazıda; Ankara (Angora) şehir merkezi içinde ticari çarşıların, Vakıf kökenli hanlar ve Mahmud Paşa Bedesten in ortaya çıkışı, gelişim süreci, şehir merkezi ve şehir ekonomisine katkıları ve dönüşümü araştırılacaktır. Ankara şehir merkezi içinde Yukarı Yüz (Hanlar Bölgesi) ve Aşağı Yüz (Taht el Kal a ve Karaoğlan Çarşısı) içindeki Vakıf kökenli ve diğer önemli bazı hanların gelişim süreci yüzyıllara dayalı olarak ele alınacaktır. Ankara da Sof üretiminin gelişimi, diğer meslek dalları ile birlikte değerlendirilecektir. Bu çalışmada; ekonomik yapı ve vakıf ticari eserleri ilişkisini sergilemek amacı ile çeşitli kaynaklar kullanılacaktır. Seyahatnameler, Anılar ve Gezi Notları, Tahrirler ve Nüfus Sayımları, Şer iye Sicilleri, Vakfiyeler, Salnameler (İl Yıllıkları), Eski Harita, Resim ve Gravürler gibi belgelerden yararlanılmıştır. Bildiride; Bedesten ve Hanlar ile Ekonomik Yapı ve şehir merkezi ilişkileri açıklanacak, merkezin gelişimi ve çöküşünün Vakıf Eserleri olan Hanlar ve Bedesten üzerindeki etkileri irdelenecektir. I. Ankara da Vakıf Hanları Konum Ve Nitelikleri I.1. Ulaşım Bağlantıları ve Ankara da Ticaret Yapılarına Etkisi Ankara, İç Anadolu'nun kuzey-batısında, Ankara Çayı'nın geçtiği ova üzerindedir. Orta Anadolu'nun step mıntıkasının kenarında, fakat İç Karadeniz Bölgesinin dağlık yörelerinden uzak bir yerde bulunuşu ve korunmaya elverişli konumu nedeniyle, eskiden beri kervan yollarının uğrağı olmuştur. Ankara, Osmanlı İmparatorluğu devrinde, başta İstanbul olmak üzere Bursa, İzmir, Manisa, Kayseri, Konya, Karaman gibi önemli ticaret merkezleri ile bağlantılıdır. Yakın çevresinin merkezi ve Ayaş, Çubuk gibi kasaba ve köylerin pazarı durumundadır. Selçuklulardan beri Konya, Kayseri, Sivas gibi şehirlerde, haftanın ve yılın belli günlerinde meydan pazarları kurulmaktaydı. Osmanlı İmparatorluğu devrinde açık pazar alış verişlerinin daha erken devirlerden başlayarak devam ettiği, özellikle

2 Osmanlı-Bizans sınır boylarında, iki taraftan gelen alıcı ve satıcıların aralarında meta değiş tokuşu yapıldığı bilinmektedir. Çarşı kelimesi Farsça Cıhar- Suk (= Dört Sokak) terkibinden bozulmuş, alış veriş etmeye elverişli, iki tarafı dükkan, üstü örtülü veya açık sokak veya meydanlara verilen isimdi. Fars dilinde üstü kapalı alım-satım yerlerine Bazar denildiği ve bu tabir batı dillerine de geçmiş bulunduğu halde bu kelime sonraları bırakılarak yerine Çarşı kelimesi geçerli olmuştur. Ankara da 16. Yüzyılda bulunan 85 mahalleden büyük bir kısmı, Bedesten ve Atpazarı nın merkezini oluşturduğu Yukarı Yüz ile, Tahtakale ve Karaoğlan Çarşılarının etrafında bulunuyordu. Anadolu şehirlerinde surlar dışına çıkan gelişmeler özellikle XIII. ve XIV. yüzyıllarda görülmeye başlamıştır. Ticaret ve zanaatla ilgili eylemler, surların kervan yoluna en yakın bağlantı sağlayan kapının hemen dışına çıkmıştır. Ankara'da bu eylemler Dış Kale Kapısı önünde ve Atpazarı'na doğru gelişmiştir. Ayrıca, gene bu eylemlerin, Kaleyi kervan yollarına bağlayan yol üzerinde bir meydan çevresinde olmak üzere yoğunlaştığı belirtilmektedir. Ancak, önemli ticaret merkezlerinde yükselen büyük hanlar yüzünden, açık pazar alış verişi biçimindeki ticaret kısmen azalmış veya tamamen ortadan kalkmıştı. Prof. Mustafa Akdağ, açık pazarların en işlek olanlarına büyük şehirlerde değil, buralara yakın kasabalarda rastlandığını belirtmektedir. Bunun sebebi, büyük ticaret merkezlerinde bu devirde gelişen büyük hanlardan her biri, bir ya da birkaç maddenin dağıtım yeri olarak imtiyaz elde etmeleridir. Bu gibi şehirlerde genel pazarların kalmasına mülk sahipleri ya da vakıf idareleri, imtiyazlarına dayanarak engel olmuşlardır. Açık meydanlardaki pazarlar, bütün maddelerin alıcı ve satıcılarını daha geniş biçimde bir araya topladıklarından, hanların depoluk ve toptan alım, satım işleri çok daralmakta idi. Sadece, ot, saman gibi hayvan yemleri geniş bir yer kapladıkları ve fiyatça da çok düşük oldukları için, hanların bunları da tekellerinde tutmalarında kar görülmemiştir. Canlı hayvan alım-satımı da gene bu tür açık pazarlarda yapılıyordu. Bu nedenle, Osmanlı-Türk şehirlerinde Ankara'da olduğu gibi "Samanpazarı", "Odunpazarı", "Koyunpazarı", "Atpazarı", "Balıkpazarı" gibi semtler yer almaktadır. Selçuklu devrinin kervan ticareti yerine, Osmanlılar Devrinde, artan tüketici kitleler önemli bir ticari canlılık yaratmışlardır. Bu sayede şehirlerin toplayıp dağıtma işleri hareketli hale gelmiştir. Bunun sonucunda, önemli maddelerin elden ele devri Pazar hizmetlerini çok arttırdığı için, pazarlıkların kapalı yerlerde geçmesi halinde büyük kazanç sağlanacağı anlaşılmış olmaktaydı. Han içi alım-satım sisteminin bu işleme çok elverişli olması, depolama ve muhafaza kolaylığı, han yapımını teşvik etmiş olmalıdır.

3 Her han, bir tür malın kapalı pazar yeri olma görevini fermanla tekeline geçirdiği için, burada toplanıp perakendecilere ve esnafa satılan ticaret maddesi başka yerde pazarlanamaz ve toptan satışı yapılamazdı. Hanlar bu toplayıp dağıtma işini yaptıkları malın adını alırlardı. Şehirlerde bu kesimlerin gelişmesi tek tek yapılaşmadan çok, bir vakfın yarattığı "imaret" ya da "külliye" halinde, camisi, hamamları, hanları, bedesteni ve benzeri öğeleri ile birlikte bütüncül bir uygulama ile gerçekleştirilmiştir. Özellikle büyük şehir bedestenleri, taş kubbeleri, demir kapıları ile yalnız ticari malları korumuyor, aynı zamanda şehir zenginlerinin paralarının korunduğu yer oluyordu. Bedestenin, iç kalenin karşıtı olan yeni bir prestij alanı olarak ortaya çıkışı, şehrin biçimlenmesinde belirli bir dönüşüm yaratmış ve merkezi bir konum kazanan bedesten, çevredeki zanaatkarların toplanması için önemli bir başlatıcı etmen olmuştur. Osmanlı döneminde hanlar, ticari işlevlerinin yanı sıra cami, medrese gibi vakıf yapılarına gelir sağlamak amacıyla da yapıldıklarından devletin han yapımına destek olduğu bilinmektedir. Osmanlı Devleti'nde, şehirsel yerleşimlerin kendi tüketimleri için tarımsal olmayan üretim örgütleri vardı. Bu örgütler sadece şehre değil, şehrin merkezlik ettiği bölgeye de hizmet ediyorlardı. Şehirlerin bazısı da, hizmeti bölge dışına taşan yoğun üretim ile ülke ekonomisine önemli katkıda bulunabilecek tarzda bir sanat dalında ihtisaslaşmışlardı. Şehirde üretime katılanların hepsi, üyesi oldukları sanayi dalında, ekonomik, malı, idari ve sosyal fonksiyonları bulunan bir kuruluşun üyesiydiler. Osmanlı-Türk Şehirlerinin hepsinde yaygın ve güçlü bir esnaf kuruluşu olan LONCA SİSTEMİ vardı. Bu kuruluş ise gerçekte, 13. ve 14. yüzyılların Ahi hareketinin bir devamı idi. Osmanlı Devrinde Lonca Sistemi" olarak oluşan bu sistemin yanı sıra, birçok zaviyenin de daha eski zaviyelerin devamı olduğu görülmektedir. Zaviyelerin babaları ve onların müritleri, çevrelerini ekiyor, tarımla uğraşıyor, evler, ahırlar, mescidler inşa ediyorlardı. Sonra da bu yapıların etrafında halk da yerleşmeye başlıyordu. Ahi zaviyelerinin yerlerini alan sonraki zaviyeler ve Sultanların tesis ettikleri yeni zaviyeler şehirlerin büyümesini etkilemiştir. Ankara'da Bedesten ve Hanların, şehrin en eski merkezi olan Atpazarı'nda konumlandığı görülmektedir (Şekil 1). Bu yapıların inşa edilmesi, bu bölgede yer alan mahalleler ile ticaret merkezinin gelişmesini çok yakından etkilemiş olmalıdır.

4 ŞEKİL 1: AT PAZARI VE ÇEVRESİ HANLAR BÖLGESİ TARİHİ TİCARET MERKEZİ (Bu pafta, 1929 tarihli ve 1/500 ölçekli Ankara Kadastral Haritalarının birleştirilerek yeniden çizimi ve küçültülmesi ile elde edilmiştir. Kaynak Tapu ve Kadastro Gn. Md. Harita Arşivi, Tunçer, M., 1985, Y. Lisans Tezi). Ahiler Devrinde (13. ve 14. yüzyıllarda ) başlangıçta sadece debbağ, saraç ve kunduracıları kapsayan Ahi Örgütlerinin, giderek 24 üretim dalını kapsayacak biçimde genişledikleri saptanmıştır. Ahi Örgütlerinin üretimde bulunduğu zanaat dalları şunlardır : 1. Çiftçiler 6. Çulhacılar 11. Bezazlar 16. Aktarlar 21. Ekmekçiler 2. Debbağlar 7. Hallaçlar 12. İpekçiler 17. Papuçcular 22. Berberler 3. Haytaplar 8. Sandıkçılar 13. Şekerciler 18. Göncüler 23. Keresteciler

5 4. Nalıncılar 9. Nalbantlar 14. Demirciler 19. Bıçakçılar 24. Yorgancılar 5. Dokumacılar 10. Destegahçılar 15. Leblebiciler 20. Kuyumcular Bu üretim ve servisler, her biri belirli sokakta yoğunlaşmışlar ve sonraları gelişerek yayılmışlardır. Osmanlı İmparatorluğu'nun Batıdaki yayılışı ve güçlenişi, Anadolu'da düzen ve güvenliğin sağlanması, şehirlerin hızlı ve birer açık şehir şeklinde büyümesine sebep olmuştur. 15. yüzyıldan itibaren Batıdaki şehirler için savunma zorunluluğu kalmamış sayılabilir. Sur dışında gelişmenin bir başka nedeni de, refah ve dolayısıyla nüfusun hızlı bir şekilde artmasıdır. Tüm bu nedenler, Ankara'nın en eski ticaret merkezi olan Atpazarı ve çevresi, Hanlar Bölgesi Ticaret Merkezi'nin gelişimini belirleyen etmenlerdir. Şehrin ticaret kesimi ile iç içe ya da onları dış duvara doğru yayılarak çeviren mahallelerden en kalabalık olanları, şehrin iş muhitine yakın olanlarıdır. Ayrıca bazı meslek gruplarının topluca oturdukları mahalleler de, nüfus yoğunluğu fazla olan yerlerdir. Buna örnek olarak; 16. Yüzyıl sonlarında en kalabalık mahalle olarak görülen Ahi Hacı Murad, bir yandan Atpazarı na açılan Koyunpazarı Çarşısı na, diğer yandan Tahta l-kal a nın işyerlerine yakındı. Aynı şekilde, Tuli Mahallesi, Karaoğlan Çarşısı nın üstünde yer alıyordu. Şehrin doğusunda, Kale ye doğru yükselen eğimli bölgede yer alan Avancıklar Mahallesi, Sofçuların oturduğu bir yerdi ve Kale den sonra en kalabalık mahalle idi. Osmanlı İmparatorluğu nda 19. Yüzyılın ortalarına kadar, devlet tayin ettiği Kadı eliyle ekonomik ortamı ve arzı sıkı bir denetim altına tutmaktaydı. İşlenmiş her türlü malın fiyatı, merkezi yönetim adına kadı tarafından saptanmakta ve belirli bir malın satılabileceği en yüksek fiyat olan narh halkın alım gücüne göre, Kanunnamelerle belirlenmekteydi. Narh, yalnız ekmek, peynir, et, süt, yağ, alaca, yemeni, yaşmak, tülbent gibi gündelik ihtiyaçlara değil her türlü mala konmuştu. Bu uygulama yılına kadar devam etmiş ve bu tarihten sonra fiyat saptama işi başka bir şekilde sürmüştür larda Mısır ordusunun başındaki İbrahim Paşa bölgeyi ele geçirmiş ve tiftik ihracına başlanmıştır ve bu uygulama da dokumacılığın gerilemesine yol açmıştır.. Dokumada kullanılan kaliteli keçi tiftiği (sof) bu tarihlerde dünyada bir tek Angora ve çevresinde üretiliyordu. Güney Afrika ve California da aynı kalite ve parlaklıkta tiftik üretimi başarılınca ve endüstriyel üretime geçilince Angora ekonomisi rekabet edemez duruma düşmüş ve çıkrıklar teker teker durmuştur. 1880'li yıllarda Ankara bölgesi buğdayı deve kervanlarıyla İstanbul a Ayaş yolu üzerinden 361 km.'lik bir kervan yolu ile ulaşıyordu. İzmit Ankara demiryolu Aralık 1892'de Ankara ya ulaşıncaya kadar, deve kervanları Ankara İstanbul arasında çalıştı. Daha sonra demiryolu olmayan bölgelere yöneldiler. Yozgat ve Kayseri gibi bölgelere; Ankara dan deve kervanları çalışmaya devam etti. Cumhuriyet Sonrası, geleneksel ve modern denilebilecek merkezi iş alanları daha uzunca bir süre Hâkimiyet-i Milliye (Ulus) Meydanı ve çevresinde,

6 Karaoğlan Çarşısı, Tahtakale Çarşısı, Anafartalar, Çıkrıkçılar yokuşu, Atpazarı, Samanpazarı, Koyunpazarı, Bankalar Caddesi ve Çankırıkapı Caddesi boyunca varlıklarını sürdürmüşlerdir. Kurtuluş Savaşı sırasında ve sonrasında, Cumhuriyet' in ilk yıllarında, yönetsel ve ticari başlıca fonksiyonları yüklenerek Ulus Merkezi nin çekirdeğini oluşturmuştur. II. Seyahatnamelerde Ankara Kervan Yolları ve Şehir Ekonomisine Etkileri II.1. Bursa-Tebriz İpek Yolu Bursa nın XV. yüzyılda ekonomik bir merkez olarak yükselmesinden sonra önem kazanmış bulunan Bursa-Tebriz İpek Yolu nun Anadolu içindeki bir kanadı, Ankara-Çankırı- Çorum-Amasya-Tokat istikametini takip ederek Erzincan ve Erzurum a ulaşıyor oradan da Aras Vadisi ne giriyordu yılında Venedik hizmetinde İran a giden Michele Membre adlı bir elçi, Manisa dan Afyon a, oradan da Türk ve Ermeni tüccarlarla birlikte Sivrihisar üzerinden Ankara ya gelmiştir. Ankara dan yine bir tüccar grubu ile yola çıkarak Çankırı ya geçen Membre, buradan Acemistan dan gelen ve İstanbul a gitmekte olan bir kervan ile karşılaştığını yazmaktadır. Busbeck in 1555 de Amasya ya giderken izlediği yol da aynı güzergâhtır. II.2. Halep-Şam Yolu Bir ucu İstanbul, diğer bağlantı noktası Bursa olan bu yol, Anadolu yu Kütahya- Afyon-Akşehir-Konya-Adana doğrultusunda geçtikten sonra Şam a ulaşıyordu. Ankara bu ana güzergâh ile Kayseri üzerinden bağlantılı idi. Polonyalı Simeon adlı bir gezgin, 1616 yılında Halep ten Maraş-Kayseri yolu ile Ankara ya gelmiş ve buradan İstanbul a giderken Konya-Akşehir- Afyon-İzmit Yolunu izlemişti. Birçok Ankaralı tüccarın Halep e gidip orada uzun süre kalarak ticaret yaptıklarına bakılırsa, bu yolun oldukça fazla kullanıldığı anlaşılmaktadır. II.3. Antalya-İskenderiye Deniz Yolu Bu dönemde Ankara Antalya-İskenderiye deniz yoluna Konya üzerinden bağlanmaktadır. Prof. Halil İnalcık, Antalya gümrük mukataasına ait defterlerden Arabistan a büyük miktarlarda Ankara sofunun ihraç edildiğini saptamıştır. Ankara kadı sicillerinde de Mısır a ticarete giden tüccarlara ait çeşitli kayıtlar vardır. III. Üçüncü Sur Duvarı, Ana Giriş Kapıları ve Şehir Merkezi İle Bağlantıları 16. yüzyılın başlarından itibaren, Celali Saldırılarına karşı şehri savunmak amacıyla, şehir sakinlerinin de katılımıyla inşa edilmiş bir "ÜÇÜNCÜ SUR" un

7 varlığı, gravürlerden, bu dönem Şer iye Sicilleri incelendiğinde ve seyyahların anlattıkları sonucunda kesin olarak bilinmektedir (Şekil 3). 17. Yüzyılın ilk yıllarında Ankara yı Celali saldırılarına karşı korumak amacı ile üçüncü bir sur duvarı inşa edilmiştir. Şehri çevreleyen bu surun ne zaman yapıldığını Şer iye Sicilleri nden saptamak mümkün olmaktadır. Ergenç e göre; Üçüncü Surun yapımına yılları arasında başlanmış olmalıdır. Sicil kayıtları, seyyahların verdiği bilgiler ve çizdikleri resim ve krokiler yardımı ile Ankara yı çevreleyen üçüncü surun belli başlı üç kapısı bulunmaktadır. Bu kapılar; Cenabi Kapısı, Doğan Bey Zaviyesi yakınındaki kapı ve Araba Pazarı Kapısı dır. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde, Üçüncü Sur Duvarında 4 giriş kapısı olduğunu söylemektedir. Seyyahlar ise 12 kapının varlığından söz ederler. Paul Lucas 7 büyük ve 5 küçük kapı gördüğünü yazmıştır. Cenabi Kapısı Von Vincke nin 1839 tarihli haritasında Kayseri Kapısı olarak adlandırılmıştır. Pitton Tourneford adlı seyyahın gravürü (1711) ve Von Vincke nin 1839 tarihli Angora Haritasından çizilen yol sistemi haritasında bu kapıların yerleri ve ulaşım bağlantıları belirlenebilmektedir (Şekil 2-3). Doğuda Cenabi Kapı dan başlayan bir yol, şehir içinde Avancıklar Mahallesi'nin güneyinde, Ulucanlar (Ahi Yakub), Hacı Arab Mahallelerinden geçip, hafif bir eğimle yükselerek Atpazarı na ulaşmaktadır (Şekil 2). Birçoğu Vakıf eseri olan hanlar ve Mahmud Paşa Bedesten i de burada yer almaktadır. Atpazarı, Uzunçarşı üzerinden Kaledibi'ne (Tahte'l Kal'a) bağlanmakta, Kaledibi ise bir taraftan bugünkü Denizciler Caddesi nin batısında yer alan Arabapazarı Kapısına, öbür taraftan da Karaoğlan Çarşısı yoluyla da Hacı Bayram Camii ve Debbağhane'ye açılmaktadır.

8 Şekil 2. ŞEHİR İÇİ ULAŞIM SİSTEMİ VE KALE ALTI ÇARŞI KESİMİ (Kaynak: M. Tunçer; 1839 tarihli Von Vincke nin hazırladığı haritadan yararlanılarak çizilmiştir)

9 Şekil DE ANGORA (PİTTON TOURNEFORD GRAVÜRÜ) (Kaynak: M. Tunçer Arşivi) Angora, Anadolu Eyaleti içinde bir Sancak ve Kadılık Bölgesinin merkezidir. Çevresindeki tarım ürünleri ile rahatça beslenebilme olanağı, diğer nedenlerle birleşince, bu dönemde Angora karşımıza kalabalık, canlı bir sanat ve ticaret şehri olarak çıkmaktadır. "SOF" üretimi, iklim özelliklerinin Angora keçisi üzerindeki olumlu etkileri, dolayısıyla tiftiğinin yüksek kalitesi gibi etmenlerle şehri belirleyen başlıca üretimlerden biri olarak yüzyıllarca devam etmiştir. Angora, 1850 lere kadar bölgenin üretim ve ticaret merkezi niteliğini korumuştur. Bunda en önemli pay da geleneksel tiftik üretimi ve tiftikten yapılan şal ve sof gibi çeşitli dokumalardır. 17. Yüzyıla kadar Angora da sof üreten 1000 kadar tezgâh olduğu, bu özelliği ile Angora nın o dönemlerin en önemli ticaret merkezi olduğu bilinmektedir. Bu dönemde yapılmış yağlıboya Angora tablosunun alt kısmında temsili olarak verilen tiftik üretimi, sof ve dokumacılık ile tüccarların alış verişi net bir şekilde bu ticari faaliyeti anlatmaktadır (Şekil 4). 14 Rabiulevvel 998 (21 Ocak 1590) tarihli Ankara Şer iye Sicili, 1692 No lu Belge de; Ankara da Venedikli tüccarlardan Dellaliye ve Masdariyye Resimlerinin alınması hususunda Ferman yer almaktadır. Benzer şekilde 6 Mayıs 1590 tarihli bir başka belgede ise (Belge No: 1352) Sof tüccarı Leh li zımmilerin terhinlerine dair hüccet

10 yer almaktadır. Bu tür belgeler çok farklı uluslardan tüccarların Angora ya gelip ticari faaliyetlerde bulunduklarını göstermektedir.

11 Şekil YY. ANGORA SINDA SOF ÜRETİMİ (Kaynak: M. Tunçer Arşivi) Tablonun alt kısmında bulunan ve "şehir hayatı" nı anlatan bu bölüm tablodan ayrı bir sahne olarak resmedilmiştir. Bilhassa 17 ve 18. yy.'da Avrupa'da "şehir hayatı" tabloları adı altında bir takım tablolar moda olmuştur. Bu tablolarda o şehirdeki hayat ne ise hepsi bir arada yansıtılmıştır. Yukarıdaki bölümde de Angora'daki ticaret hayatı, esnaf ve sanatkâr loncaları görülüyor. Kenarda büyük bir dokuma tezgâhı ve terazili beyaz sakallı bir satıcı var. Feraceli kadınlardan başka, pazarlık yapan, çünkü aralarında biri keseye davranmış vaziyette, bir takım tüccarlarda var. Hatta arada bir de dilenci ve dövüşenler de ihmal edilmemiş. Herhalde çok sayıdaki bu kadınlar, yünleri yıkayıp hazırlayan işçilerdir. Çünkü ateş yanan bir ocak var. En kenarda büyük bir tezgâhta yünler dokunmaktadır. Ortada dua edildiğini görüyoruz. Belki de yıllık mahsulün satışı sırasında yapılan bir dini tören ile ilgili bir sahne. Resimde kadınların çokluğu Osmanlı devrinde tiftik endüstrisinde kadınların önemli yeri olduğunu gösteriyor. (Semavi Eyice, Ankara'nın Eski Bir Resmi, S.106) Ancak, 19. Yüzyıla doğru Angora ticaretinde bir gerileme gözlenmektedir. Bu gerilemenin nedenlerinden biri iç karışıklık ve otorite boşluğunun özellikle iç bölgeler ticaretini olumsuz etkilemesidir. Ayrıca, dünya ticaretinin yeni bölgelere kaymasının ve İngiliz yünlü ve pamuklu dokumacılığının 18. Yüzyıldan itibaren gösterdiği gelişmenin de rolü büyük olmuştur. 19. Yüzyıl başlarında ise ticaretin gerilemiş ve tiftik üretiminin de oldukça azalmış olduğu görülmektedir. Tiftik üretiminin gerilemesi sonucu eski zengin Angora nın yerini yıkıntılar içinde hüzünlü bir görünüş kazanmış fakir Angora alacaktır. III.1. Yukarı Yüz

12 Atpazarı, kuzeyde Dış Kale Kapısı, güneyde Bedesten, Çukur Han, Çengel Han ve Pilavoğlu Hanı ile çevrili, Hisar'ın dış surunun önündeki düzlüktür. Atpazarı Meydanı, Koyunpazarı Caddesi ve Ahi Şerafettin Sokakları ile güneyde yer alan Koyunpazarı Meydanına bağlanmaktadır. Atpazarı nda çoğunluğunu "çerçi" lerin işgal ettiği dükkânların yer aldığını, burada hayvan alım-satımı da yapıldığını sicil kayıtlarından öğreniyoruz. Şekil 5 : ATPAZARI HANLAR BÖLGESİ YÜZYILLARDA (Kaynak : Aktüre, S.) Her türlü eşya alıp satan çerçiler, şehir halkına olduğu kadar, çevre şehir, kasaba ve köylerinden gelenlerle de ticaret yapıyorlardı. Bedesten çevresinde kümelenen 10 büyük han ise, sadece konaklama değil, aynı zamanda sanat ve ticaret işlevlerini de yüklenmişlerdir. Uzunçarşı, buna açılan esnaf çarşıları ile şehrin en büyük camileri bu

13 bölgede yoğunlaşmıştır (Ahi Şerafettin Camii, Hacı Arab Camii gibi). Bedesten, çevresindeki kapalı hanlar ve bunlara bağlanan Atpazarı ve Samanpazarı gibi açık pazar yerleri 16. Yüzyılda Osmanlı-Türk Şehirlerinde izlenen bir gelişmedir. Bu dönemde Kale dışına taşan ticaret eylemleri, genellikle bir bedesteni çevreleyen hanlar zinciri ve bunlara açılan sokaklarda sürdürülürdü. Şehirlerde bu kesimlerin gelişmesi tek tek yapılaşmadan çok, bir vakfın yarattığı "imaret" (*) ya da "külliye" halinde, camisi, hamamları, hanları, bedesteni ve benzeri öğeleri ile birlikte bütüncül bir uygulama ile gerçekleştirilmiştir yüzyıllarda Yukarı Yüz de Bedesten, Çukur Han, Çengel Han, Zağfiran Hanı, Kapan Han vb. sayıları 33 e yaklaşan irili ufaklı ticari han inşa edilmiştir. Bu Hanlardan birçoğu Vakıf eli ile inşa edilmiş ve çeşitli amaçlarla vakfedilmişlerdir (Şekil 5-6). Şekil 6: MAHMUD PAŞA BEDESTENİ, KURŞUNLU HAN VE DİĞER VAKIF HANLARI (Kaynak : Tunçer, M., 1929 Tarihli Ankara Kadastral Haritaları Kuyud-u Kadime Arşivinden alınarak yeniden çizilmiştir.)

14 1929 Tarihli kadastral haritalarına bakıldığında bu kesimde yanmış, yok olmuş hanların (Tuz hanı, Kapan hanı gibi) yanı sıra günümüze kadar ulaşabilmiş Vakıf kökenli hanlar ve sokak dokusunun özellikleri görülebilmektedir (Şekil 6). III.2. Bedesten ve Vakıf Hanları "İki bin dükkanı vardır. Bir süslü Bedesten'i bulunmaktadır. Çarşılarının çoğu yüksek yerdedir. Uzunçarşısı, Sipahi Pazarı, Kale Altı Pazarı, gayret kalabalık pazarlardandır. (ANDREASYAN, H.D., 1964, S. 162). "Bedesten yapısı çok görkemlidir. Kıymetli mallar, taştan yapılmış ve çok kubbeli olan bu binada satılır. (POCOCKE, R., ). Ankara'nın 16. Yüzyıldan itibaren önemli bir ticaret mer kezi olduğunu aynı bölgede yapılan Bedesten ve hanlar göster mektedir. Bedesten ve Kurşunlu Han yangın geçirerek terk edilmelerine rağmen 20. yüzyıl başlarında Erken Cumhuriyet Dönemi nde onarılmışlardır. Pirinç Han, Çukur Han ve Çengel Han haricinde diğer hanlar ya tamamen yıkılmış veya yenilenerek eski karakterini kaybetmiştir. Ankara da Vakıf kökenli hanların genel mimari karakteri olarak büyük bir avlu etrafın da iki katlı olduklarını ve ön cephede dükkânların sıralandığını söyleye biliriz. Üçüncü kat, topoğrafyanın uygun olduğu durumlarda, arazi eğimi nedeniyle Çengel Han, Kurşunlu Han da olduğu gibi bazı örneklerde rastlanmaktadır. Bu bodrum kısmı da depo vazifesi görürdü. Yapı malzemesi Kurşunlu, Çengel, Sulu ve Zafran hanlarda olduğu gibi taş, arada tuğla dolguluydu. Ankara'da çok yaygın olan kerpiç malzeme ile de daha az önem li küçük hanların yapıldığı bilinmektedir. Revaklarda tuğla ör güyle haç tonoz, odalarda beşik tonoz kullanılması ve hana tek giriş kapısı olması diğer Osmanlı devri hanlarında olduğu gibi Ankara Hanlarının da bir özelliğiydi. Kurşunlu hanın bitişiğinde ve Zafran han yanında, diğer hanlara da çok yakın olan Mahmud Paşa Bedesteni, Atpazarı Hanlar Bölgesi nin önemli bir ticaret merkezi olduğunun bir göstergesidir (Şekil 6). III.2.1. Mahmud Paşa Bedesteni 16. yüzyıl Angora ticari merkezinin başlıca yapılarından biri olan Mahmud Paşa Bedesteni, Atpazarı nda, Hisar ın güney-batısında, yüksek bir plato üzerinde konumlanmıştır. Prof. Gündüz Özdeş Türk Çarşıları adlı eserinde : Bedestan kelimesinin aslının Bezistan veya bezzazistan olup, bozularak Bedestan veya Bedesten haline geldiğini yazmaktadır. Bez=Bezze, kumaş ve harpte ganimet olarak alınan eşya anlamına gelmektedir. Bedestenler, kumaş ve bez satılmak için yapılmış, sonraları kıymetli mallar ve antika eşya alım satımına tahsis edilmiş olan kapalı çarşılardır.

15 Bedestenin inşa tarihi olarak Taci-zade Cafer Çelebi (863) yıllarını vermiştir. Vakfiyesi ne göre ( H.) tarihleri arasında, Fatih Sultan Mehmed in Sadrazamı Mahmud Paşa tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde Bedestene ait 1663 tarihli bir vakfiye bulunmaktadır. Bir hazine kaydında ise Mahmut Paşa, Yargalı Hacı Mahmut Paşa olarak anılmaktadır. Halil, M. Düsturname-İ Enveri. Sayfa H 7. Burada Mahmut Paşanın Angora'da bü yük bir Bedesten yaptırdığı ve Angora Soflarının buradan dağıtıldığı yazılıdır. Vakıflar Ge nel Müdürlüğü Arşivi 316 sayılı defterde bu bedestene ait 16 Zilhicce 1074 H. tarihli bîr vakfiye vardır. Mahmud Paşa Bedesteni 96 hücrelidir ve Klasik Osmanlı Bedesteni tipinde inşa edilmiştir. Ortada, uzunlamasına dikdörtgen planlı, duvarları taştan, üst örtüsü kurşun, içten tuğla örtülü on kubbe ile örtülü bir yapıdır. Duvarları iki sıra taş, bir sıra tuğla örtülüdür. Bedesten e doğuda iki uçta birer, kuzeyde ortada bir ve batıda bir kapı ile girilir. Eski dönemlerde erkek giyiminde önemli bir yeri olan kuşak alım satımı ile uğraşan dükkânların çevrelediği Bedesten de kapılardan biri Kuşakçılar Kapısı diğeri ise Sofcular Kapısı olarak adlandırılırdı. Döneminde özel bekçiler tarafından korunan, kıymetli eşyaların saklandığı ve ticaretinin yapıldığı, ticaret kesiminin merkezi konumundaki en büyük programlı yapıdır. Angora dini ve ticari yapılarını anlatan Pockocke Çok kubbeli güzel bir Bedesten olduğunu, burada kıymetli eşyalar satıldığını yazmıştır. George Perrot ise Çarşının çok kalabalık ve hareketli bir kapalı çarşı olduğunu ve üzerinde ahşap bir örtü olduğunu anlatmaktadır. Angora da sof ticaretinin yapıldığı en önemli merkez olarak öne çıkmış olan Bedesten, 19. yüzyıl başlarından itibaren sof endüstrisinin çökmesine bağlı olarak önemini kaybetmiştir. Bedesten in kuzey-doğusunda yer alan ve aynı tarihlerde Mahmud Paşa tarafından inşa edilen Kurşunlu Han gibi, çeşitli yangınlar geçiren yapı, 1881 yılındaki büyük yangından sonra terkedilmiştir de çıkan ve üç gün süren yangın Hisarönü Çıkrıkçılar Yokuşu, Bedesten, Saraçlar Çarşısı nı takiben Ak Pazarı na kadar olan yerleri kül etmiş, yangın, Mahmut Paşa Bedesteni dahil, bu yörede bulunan cami, kilise gibi tarihi binaların yok olmasına neden olmuştur (Şekil 7-8).

16

17 Şekil 7-8: MAHMUT PAŞA BEDESTENİ VE KURŞUNLU HAN IN ONARIM ÖNCESİ DURUMU (1930 LAR) (Kaynak: M. Tunçer Arşivi) Müze ilk olarak 1921 yılında Kültür (Hars) Müdürü Mübarek Galip Bey tarafından, Ankara Kalesi nin Akkale veya Alitaşı olarak adlandırılan burcunda, Asar-ı Atika Müzesi adıyla kurulmuştur. Bu dönemde daha çok depo görünümünde olan müzeye, mevcut olanların yanı sıra Augustus Tapınağı ve Roma Hamamı ndan da eser toplanmıştır. Daha sonra Ankara da bir Eti Müzesi kurulması isteğinde olan Atatürk ün telkinleriyle 1930 yılında Kültür (Hars) Müdürü Hamit Zübeyr Koşay tarafından, bakımsız durumda olan Mahmut Paşa Bedesteni ve Mahmut Paşa Hanı nın müzeye dönüştürülmesi fikri ortaya atılmış ve bu yapılar 1933 yılında Belediye den satın alınmıştır. Mahmut Paşa Bedesteni ve Hanı nda yapılan restorasyon çalışmaları 1938 yılında başlamış ve çeşitli aşamalardan sonra ancak 1968 yılında tamamlanabilmiştir. Mahmut Paşa Bedesteni nin orta kısmında yer alan kubbeli mekânın büyük bir kısmının onarımı 1940 yılında bitirilince eserler buraya taşınmış ve 1943 yılında da Arkeoloji Müzesi adıyla ziyarete açılmıştır.

18 Mahmut Paşa Hanı nın onarımının da 1951 yılında bitirilmesi üzerine müze personeli buraya taşınmıştır. Tüm restorasyon çalışmaları tamamlanan Müze, yeniden düzenlenerek 1969 yılında son adı olan Anadolu Medeniyetleri Müzesi ismiyle tekrar ziyarete açılmıştır. Hitit eserlerini toplu olarak tanıtması bakımından, Müze için bu zamana kadar gayri resmi olarak Eti Müzesi (Hitit Müzesi) ismi de kullanılmıştır. III.2.2. Jansen Planı nda Mahmud Paşa Bedesteni ve Hanlar Bölgesi 1928 yılı içinde, Berlin Şehir Planlama Yarışması'nı kazanmış Prof. Dr. Herman Jansen, yine bir Alman şehirci Prof. M.Brix ve Fransız Hükümeti başmimarı Prof. Jausseley arasında Ankara Nazım İmar Planı için sınırlı bir yarışma açılmıştır. Bu yarışmayı ünlü Alman Mimar Prof. Hermann Jansen kazanır. Yarışmada yarışmacılar kararlarında serbest değillerdi, çeşitli bakımlardan sınırlanmışlardı. En önemli sınırlamalar o zamana kadar yapılan uygulamalardan geliyordu. Bu uygulamalar şehrin gelişme yönünü Ulus - Çankaya olarak ortaya çıkarmıştı. Önemli yollar, önemli binaların yerleri ve eski şehrin korunması ile ilgili kararlar yarışmacılara verilmişti. Jansen in Ankara İmar Planı ndaki yaklaşımı Kale ve yakın çevresinin korunması, bu amaçla Eski Şehir den uzakta bir Yeni Şehir kurulmasıydı. Yeni şehircilikte yeni şehir kısımlarının kurulmasını eski kısmın yayılışından tamamen ayırmak lazımdır. Hatta nazari olarak eski şehir üzerine hatti zatında bir cam levhası kapamalıdır. Bu suretle kolaylıkla bütün gidişat takip edilerek şehri fenalıklardan korumak kabul olur. Eski şehre mümkün olduğu kadar fazla el sürmemek gerekir. Yeni kısmın imarının tekemmül ve terakkisinden sonra eski kısma münasip bir şekilde dikkatle bağlamak kabul olur. Yeni ihtiyaçlara göre mesela seyrüseferin, hissi bakımdan icabatına göre uydurulur. En mühim nokta eski kısmın karakterinin bozulmamasıdır. Bizim vazifemiz onun hususiyetini istikbal için saklamaktır. Bunda da, ufak tefek mevcut hataları nazarı itibare almıyarak bir eski şehre ait nizamname tanzimi ile muvaffak olunur. Prof. Hermann JANSEN, 1937 Planında Kale nin şehrin her tarafından algılanması ve korunmasına büyük önem veren Jansen böyle diyordu, plan raporunda. Jansen tarafından Bedesten ve Kurşunlu Han a ilişkin imar planları hazırlanmış, Hanlar Bölgesi nin ilk defa bütüncül bir planlama ile ele alınması yıllarında olmuştur (Şekil 9-10).

19 Şekil 9 : Prof. HERMANN JANSEN İN MAHMUD PAŞA BEDESTENİ VE HANLAR BÖLGESİ DÜZENLEMESİ (1936) (Kaynak : M. Tunçer Arşivi)

20 Şekil 10: JANSEN PLANI NDA BEDESTEN VE KURŞUNLU HAN (Kaynak: M. Tunçer Arşivi) Mahmud Paşa Bedesteni ve Kurşunlu Han 1933 yılından sonra Atatürk ün direktifleri ile onarılmaya başlanmıştır. 1946'da başlanan esaslı onarımdan sonra halen Türkiye nin ve Ankara nın en güzel ve zengin müzelerinden biri olan "Anadolu Medeniyetleri Müzesi" olarak kullanılmaktadır (Şekil 11).

21 Şekil 11: ANADOLU MEDENİYETLERİ MÜZESİ (Kaynak: M. Tunçer Arşivi) III.2.2. Mahmud Paşa Hanı (Kurşunlu Han) Mahmud Paşa Hanı (Kurşunlu Han), topografyanın eğimli olduğu Atpazarında, doğuda iki katlı, batıda ise, bir bodrum kat ilavesiyle üç katlıdır. Han ın planı Osmanlı Dönemi yapılarında tipik olan, ortada büyük bir avlu, revak sırası ve onu çeviren iki katlı odalar şeklindedir. Özer Ergenç, Başbakanlık Arşivi Tapu Tahrir Defteri ndeki bir kayda dayanarak, Kurşunlu Han ın Mahmutpaşa nın azlinden sonra yerine başvezir olan Rum Mehmet Paşa Tarafından yaptırıldığını belirtmektedir. Mamboury bu görüşü destekler bilgiler vermiştir. Söz konusu Tapu kayıtlarından, hanın 48 odalı olduğu ve Rum Mehmet Paşa nın Üsküdar daki imaretine vakıf olarak yaptırdığı anlaşılmaktadır. Bu konuda değişik bir bilgi ise Nurettin Can Gülekli ye aittir. Gülekli, 1946 yılında hanın onarımı yapılırken II. Murat Dönemi ne ait 1421 tarihli sikkeler bulunduğunu belirtmekte ve hanın yapım yılının daha eski olabileceği görüşünü öne sürmektedir. Bu vakıf İçin 16 zilhicce 1074 H. tarihinde Ankara beyine ve kadısına verilmiş hükmü hümâyunun kaydı vardır. Vakıflar arşivi 316 no. lu defter da Onarım sırasında II Murat (1421) tarihine ait paralar ele geçmiştir. Bu da hanın 15. asırda mevcut olduğuna işaret eder. Ankara Şer iye Sicili ndeki bir kayıttan 17. yüzyıl sonlarına doğru Melekon adlı bir zimminin (gayr-i müslüm) hanın işletmeciliğini yaptığı ve hanın bu kişiye kiralandığı anlaşılmaktadır. Kurşunlu Han ile ilgili belgeler incelendiğinde Kurşunlu Han ın, 16. yüzyılda Angora nın en işlek hanlarından biri olduğu görülür. Sof ticareti ile ünlenen Angora da, sof ticareti yapanların mallarını depoladıkları ve satışını yaptıkları

22 Kurşunlu Han, Bedestene bitişik olmasının avantajı ile kira geliri en yüksek olan han konumundaydı. Ankara Şer iye Sicili kayıtlarında, 1592 yılında Tuz Hanı nın Akça ya, Kurşunlu Han ın üç yıllığına ve Çengel Han ın Akça ya kiralandığı kaydedilmiştir. Her iki yapı da, üç yüzyıl boyunca kullanılan en işlek ticari/konaklama yapılarıdır. Kalekapısı çevresindeki ticari sokaklara yakınlığı nedeniyle, şehre dışarıdan gelen tüccarların konakladığı, alış-veriş yaptıkları, özellikle sof ve kumaş tüccarlarının mallarını depolayıp pazarladıkları en önemli mekânlardı (Şekil 12). Şekil 12: MAHMUD PAŞA BEDESTENİ ONARIM ESNASINDA (Kaynak: M. Tunçer Arşivi) Ankara nın İki Numaralı Şer iye Sicili Fihristi nde, 471 Sayı ile kayıtlı bulunan bir belgede; Angora daki Kurşunlu Han ın üç yıl için akçeye kabul ve iltizam ettiği.. yazılıdır. 486 Sayı ile kayıtlı bulunan bir diğer belgede ise; Kurşunlu Han ın icarının Seydi Ahmed tarafından 500 akçe arttırıldığı belirtilmektedir. Aynı dönemde Zağferancı-zade Hanı ise; bir yıllığı akçeye kiraya verilmektedir. Ankara nın İki Numaralı Şer iye Sicili Fihristi nde 271 Sayı ile kayıtlı bulunan bir belgede; Zağferancı-zade Mahmud Çelebi nin adı geçen Hanı aynı tarihten itibaren suyu müstecire ait olmak ve her ay haklaşmak kaydı ile bir yıl için akçeye Ali oğlu Hüseyin e icara verdiği hakkında hüccet kaydı bulunmaktadır. Görülebileceği gibi yapılışından yaklaşık 120 yıl sonra dahi (1590 larda) Kurşunlu Han Atpazarı nın en önemli ve gelir getiren yapılarından biridir. III.2.3. Pirinç Hanı

23 18. yüzyılda yapılmış, ancak günümüze kadar ulaşamamış hanlardandır. Atpazarı'nda, Çengel Han'ın güneyinde, Safran Han'ın güney doğusunda Pirinç Hanı Sokağında bulunmaktaydı lerde Belediye tarafından kamulaştırılarak yıkılmış ve yerine ilkokul yapılmıştır. Konyalı; Pirinç Hanı nın içinde bir mescid bulunduğunu ve bunun da Han ile birlikte yıkıldığını söylemektedir. İbrahim Hakkı Konyalı, Pirinç Hanı Mescidi ile ilgili bilgi verirken Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi 2/134 sayılı belgeye dayanarak Pirinç Hanı nın içinde bulunan mescidin, hanla birlikte yıkıldığını ve yerine okul yapıldığını belirtmektedir. Nurettin Can Gülekli de benzer şekilde, Pirinç Han ın 1935 yılında belediyece kamulaştırılarak yıkıldığını ve yerine okul yapıldığını söylemektedir. Günümüzde bu kesimde bulunan yapı Pirinç Hanı adı ile onarılmış ve turizm amaçlı kullanılmaktadır (Şekil 13-14).

24 Şekil : PİRİNÇ HANI DENİLEN HAN GÜNÜMÜZDE (Kaynak: Yavuz İşçen) III.2.4. Bala Hanı Günümüzde de halen otel olarak kullanılmakta olan 19. Yüzyıl sonu yapılarındandır. İki katlı karkas yapı tipolojisine sahip Bala Hanı, Atpazarı nda, Pirinç Hanı Sokağının Atpazarı Yokuşu ile kesiştiği köşede bulunmaktadır. Eskiden batı bitişiğinde Han olarak bildiğimiz bir han daha bulunuyordu. Bu yapı şu anda yok olmuştur. Bala Han ın güneyinde alt tarafta Ahi Elvan Camisi yer almaktadır. 19. yüzyılın sonunda yapıldığını bilinen Bala Han, iki katlı karkas bir yapı olarak inşa edilmiştir. Günümüzde alt katında dükkânlar bulunmaktadır (Şekil 15-16).

25 Şekil 15-16: BALA HANI 1971 (SOLDA) VE 1991 (SAĞDA) (Kaynak: Bakırer, Ö., Madran, E., Tarih İçinde Ankara 1984 Seminer Bildirileri, ODTÜ ve Yavuz İşçen) III.2.5. Penbe Hanı Atpazarında bulunan bu Han da Mahmud Paşa tarafından yaptırılmıştır. Tahrir defterlerinde 28 odalı olduğu ve yanında bulunan Vakfa ait dükkanlarla birlikte kiraya verildiği kayıtlıdır. Çeşitli mukataa kayıtları yılları arasında dönemin en işlek hanlarından biri olduğunu göstermektedir. Döneminde Angora nın ticari anlamda canlı hanlarından biri olduğu, adından ve çevresindeki dükkânlarda bulunan bezciler ve iplikçiler ile bu işin ticaretini yapanların bölgesine merkezlik ettiği anlaşılmaktadır. Ergenç, Ankara Şer iye Sicili X / 917 ve 534 no.lu zabıtlarda, Pembe Han ın yakınındaki dükkanlardan pamuk bezi ve keten toplarının çalındığından şikayet eden esnafın davalarının kayıtlı olduğunu belirtmektedir. III.2.6. Kırmızıoğlu Hanı Yapım tarihi bilinmeyen Kırmızıoğlu Hanı, Atpazarı Meydanı nda, 1929 kadastral haritasında Dede Bey Yokuşu olarak okunan yolun kuzey kenarında, Kesikbaş Türbesinin kuzey-batısında bulunmaktaydı. Yapının iki katlı ve ahşap karkas bir yapı olduğu bilinmektedir. III.2.7. Safran Hanı (Zağfirancı Hanı - Zafran Han) Safran Hanı, Zafran Hanı, Zaferan Hanı ve Zağferan Hanı gibi adlarla da bilinmektedir. Atpazarı, Salman Sokak'da, Anadolu Medeniyetleri Müzesi arkasında yer alan Safran

26 Hanı, çok yenilenmiş 16. Yüzyıl hanlarındandır.1511 (917 H.) yılında aslen Kayserili olup Angora ya yerleşmiş bulunan Hacı İbrahim oğlu Hacı Mehmed tarafından yaptırıldığı ve duvarlarına bitişik 20 dükkânla birlikte vakfedildiği kayıtlıdır. Vakfın gelirinin yarısı birkaç mescide harcanmak üzere, diğer yarısı ise kendi soyundan gelenlere mülk olarak ve kendisi ruhuna cüz -i şerif okutulmak üzere vakfedildiği bilgileri bulunmaktadır. Ortası avlulu, etrafı iki katlı olarak revak ve odalarla çevrili Han'ın, Batıdan beşik tonozlu tek girişi vardır. Üzeri sıvalı olan duvarlarından, alttakiler taş, üsttekiler üç sıra tuğla, bir sıra taştır. 42 odalı olan Han'da, odalar beşik tonozludur. Zafran Han'ın günümüze kadar ulaşmış ve yenilenmelerle önemini yitirmiş Ankara Hanlarındandır (Şekil 17). Şekil 17 : ZAFRAN HANI ONARIM ÖNCESİ AVLUDAN GÖRÜNÜMÜ 1971 (Kaynak: Öney, G., Ankara'da Türk devri Yapıları, 1971) Angora da sof ticaretinin bitmesi sonrası Safran Hanı önemini yitirmiştir. Osmanlı Devleti nin son dönemleri ve Cumhuriyet in ilk yıllarında çevredeki diğer bazı hanlar gibi Safran Hanı da cezaevi olarak kullanılmıştır. Sonraki yıllarda genellikle depo olarak işlev görmüştür yılında alüminyum mutfak eşyaları imalathaneleri, marangoz ve cam kavanoz deposu gibi dükkânlar tarafından iş yeri olarak kullanılıyordu. Günümüzde Çengel Han ve Çukur Han gibi burası da restore edilerek kullanılmaktadır (Şekil 18).

27 Şekil 18: SAFRAN HANI ONARIM ÇALIŞMALARI (Kaynak: Yavuz İşçen, III.2.8. Yeni Han (Çukur Han ın Batısı) Atpazarı semtinde, Çukur Han ın batı tarafında Hacı Arap Mahallesi olarak adlandırılan mahallede bulunuyordu. Kabaca Çukur Han ile Kurşunlu Han arasında, Kıbrıs Hanı nın doğusunda yer aldığı söylenebilir. Bu han ile Kurşunlu Han arasından küçük bir sokak geçiyordu. 16. yüzyılda Yeniçeri Mustafa Bey tarafından yaptırıldığı bilinen Yeni Han hakkında 1601 tarihli Ankara Şer iye Sicili nde bir kayıt bulunmaktadır. Günümüze ulaşmamış Ankara hanlarından biridir yangını sonrası hanın yanarak yok olduğu bilinmektedir. Kaynaklarda 1940 yılında sadece bir duvarının ayakta olduğu belirtilmektedir. III.2.9. Çukur Han Atpazarı, Ser Meydanı nda, Çengel Han ın Kuzeybatısında bulunan Çukur Han, kerpiç duvarlı, ahşap hatıllı ve kiremit çatılı, 16. veya 17. yüzyıl hanlarındandır. Ortası avlulu yapı, etrafı iki katlı olarak birer revak sırası ve odalarla çevrilmiştir. Hana kuzeydeki meydandan tek giriş vardır ve alt kat revakları -doğu hariç- dükkân haline getirilmiştir yangınından sonra yenilenerek tarihi değerini kaybetmiş Ankara Hanlarındandır.

28 Şekil 19-20: ÇUKUR HAN 1971 (Kaynak: Bakırer, Ö., Madran, E., Tarih İçinde Ankara 1984 Seminer Bildirileri, ODTÜ)

29 Şekil 21-22: ONARIM ÖNCESİ ÇUKUR HAN (Fotoğraf: Mine Sofuoğlu) Osmanlı döneminde konaklama ve ticari amaçlı kullanılan yapı, uzun yıllar önemini korudu. Angora da sof ticaretindeki gerilemeye bağlı olarak han da önemini kaybetti. Milli Mücadele yıllarında bir dönem askeri karargâh olarak değerlendirildi. Cumhuriyet dönemi başlarında ise çevredeki diğer hanlarla birlikte cezaevi olarak kullanıldı. Bu dönemde ağır cezalık olanların hapsedildiği bir cezaeviydi. Cezaevine masif ağaçtan yapılmış yekpare büyük bir kapıdan girilirdi. Bu kapı devamlı kapalı tutulduğundan, giriş ve çıkışlar bu kapı üzerinde bulunan dar ve küçük ikinci bir kapıdan yapılırdı (Şekil 19-20).

30 Şekil 23-24: ONARIM ÖNCESİ ÇUKUR HAN (Fotoğraf: Mine Sofuoğlu)

31 Cezaevi buradan taşındıktan sonra Çukur Han, uzun yıllar tiftik, yün, hububat, kuruyemiş, sebze, vb. ürünlerin satıldığı birçok dükkâna ev sahipliği yaptı yılında bir yangın geçirdi ve belli oranlarda tahrip oldu (Şekil 21-22). Çukur Han, 2006 yılında Çengelhan A.Ş. tarafından Vakıflar Genel Müdürlüğü nden restore edilme karşılığında belli bir süreliğine kiralandı yılında başlayan restorasyon 2010 yılında tamamlandı (Şekil 23-24). Han, 2011 yılında butik otel olarak hizmete açıldı. Günümüzde de Divan Çukurhan adı ile butik otel olarak işletilmektedir (Şekil 25). Şekil 25: ÇUKUR HAN RESTORASYON ESNASINDA (Kaynak : III Çengel Han Atpazarı, Ser Meydanı'nda, Çukur Han'ın Güneydoğusunda bulunan Çengel Han, bir sıra taş, arada üç sıra tuğla duvarlı, kiremit çatılı bir yapıdır. Doğudaki giriş kapısı üzerindeki kitabesinden, tarihinde yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Rüstem Paşa Vakfından olduğuna ilişkin sicillerde kayıtlar bulunduğu söylenmektedir. Vakıfların Genel Müdürlüğü kayıtlarına göre Rüstem Paşa Vakfı tarafından 1537 yılında yaptırıldığı belirtilmektedir.

32 Şekil 26-27: ÇENGEL HANI AVLUDAN GÖRÜNÜŞ 1971 (Kaynak: Öney, G., Ankara

33 Türk devri Yapıları, 1971) Büyük bir avlu etrafında iki katlı olarak revak ve arkada odalara sahip olan Hana, kuzeydoğudan beşik tonozlu tek bir giriş vardır. Batıda eğimden yararlanılarak yapılan bodrum ile bu kısım üç katlıdır. Girişin üzerinde mescid kısmı yer almaktadır. Ön cephede, doğu kısmında yan yana 9 dükkân sıralanır (Şekil 26-27). Çengel Han, sof ticaretinin yoğun olduğu dönemlerde Angora nın ticari açıdan önde gelen hanları arasında yer alıyordu. Ham deri, tiftik, yapağı ve yün satışı yapılan han, kira geliri açısından Kurşunlu Han dan sonra geliyordu. Angora da sof ticaretindeki gerilemeye bağlı olarak Çengel Han da eski önemini kaybetti. ŞEKİL : ÇENGEL HANI İÇ AVLU REVAKLARI (SOLDA) GÜNEY CEPHESİ (SAĞDA) 1971 (Kaynak: Öney, G., Ankara'da Türk Devri Yapıları, 1971) 2004 yılına kadar tabakhane ve yün deposu olarak kullanılan Çengel Han, tarihi değerini kaybetmemiş 16. yüzyılın önemli yapılarındandır (Şekil 28-29) yılında Koç Vakfı tarafından onarılmış ve günümüzde (2014) Rahmi M. Koç Sanayi Müzesi olarak kullanılmaktadır (Şekil 30-31).

34 Şekil 30-31: ÇENGEL HAN RAHMİ M. KOÇ SANAYİ MÜZESİ (Kaynak: M. Tunçer Arşivi) III Pilavoğlu Hanı (Pilavcıoğlu Hanı) Atpazarı, Hanlar Sokak'ta yer alan Pilavoğlu Hanı (ya da Pilavcıoğlu Hanı) yüzyıllara tarihlenmektedir. Han, L tipli bir plana sahiptir ve kapalı bir salon ve dehliz gibi bir girişten ibarettir. Giriş cephesinde iki yanda dükkânlar sıralanır. Yapı, tek avlulu, çift katlı odalardan ve dışa açılan dükkânlardan oluşmaktadır. Halen dükkân, depo ve otel olarak kullanılmaktadır ve çeşitli onarım ve eklentilerle özgün niteliğini yitirmiştir (Şekil 32).

35 Şekil 32: PİLAVOĞLU HANI İÇ AVLUSUNDAN GÖRÜNÜŞ 1971 (Kaynak: Öney, G., Ankara'da Türk Devri Yapıları, 1971). Osmanlı Devleti nin son dönemleri ve Cumhuriyet in ilk yıllarında, çevredeki diğer bazı hanlar gibi cezaevi olarak kullanılmıştır. Pilavoğlu Hanı bu kapsamda kadınlar ve çocuklar için ayrılmıştı yılında zemin kat odaları depo ve deri ticareti yapanlar tarafından kullanılıyordu. Üst kat odaları ise konaklama amaçlı, daha çok bekarların tercih ettiği odalar şeklindeydi. III Tuz Hanı Mukataa kayıtlarına göre, Mimar Cafer adlı bir hayır sahibi tarafından yaptırılan bu Han, Keyyalin Mahallesi'nde bulunuyordu. Diğer hanlara göre daha küçük bir Han olduğu, mimar Cafer adlı bir hayır sahibi tarafından yaptırılmıştır. Keyyalin Mahallesi nde Unkapanı yakınında, Mimar Cafer in bir Sıbyan Mektebi nin bulunduğu bilinmektedir. Tuz Hanı bu mektebe ve oraya muallim olanlara vakfedildiği anlaşılmaktadır.. Yapım tarihi kesin olarak saptanamayan Tuz Hanının, 16. yüzyıl sonlarına doğru yapılmış olabileceği tahmin edilmektedir. Ergenç e göre; Ankara Şer iye Sicili IV/665 ve 720 de bu Han ın 5 Nisan 1592 de 1800 akçaya kiraya verildiği kayıtlıdır. Aynı tarihlerde, Kurşunlu Han üç yıllığına , Çengel Han ise akçaya kiralanmıştı. Bu da Tuz Hanının diğerlerine oranla oldukça küçük bir han olduğunu göstermektedir. Bu mahalle ve Tuz Hanı Kale'nin batısında yer almaktaydı ve bu kesim 1881 ve 1917 büyük yangınlarında tamamen yok olmuştur. III Kapan (Kaban) Hanı (Un Kapanı Hanı)

36 Kapan Hanı, dağıtım fonksiyonunun üstlenmenin yanı sıra devlet açısından da, satılan yiyecek maddeleri üzerinden alınan vergilerin toplandığı yerdi. Genellikle Kapan'da alınan vergiler, mukata'a halinde iltizama verilirdi. Fizik yapı bakımından Kapan Hanları şehrin çevresindeki kırsal kesim ile yiyecek maddelerine dayalı ticaret ilişkilerini belirlemekteydi. Angora Kapan Hanı, Kale yakınında, Atpazarı'nın batısında yer alan Keyyalin Mahallesi'nde, Tuz Hanı'na yakın bir konumda bulunmaktaydı. 16. yüzyıl Angora mahallelerini gösteren bir haritada Tuz Hanı nın güneyinde görülmektedir. Vakıf kayıtlarında, Çelebi Mehmed devri emirlerinden, Bayezid Paşa'nın oğlu İsa Bey tarafından, Fatih devrinde yaptırıldığı belirtilmektedir. İsa Bey' in vakıfları arasında, bu han ile 92 dükkândan oluşan Arasta (Haffaflar Çarşısı) da bulunmaktaydı. Kapan Hanı, Angora'nın çevresi ile olan ticaretinin, özellikle yiyecek ve içecek maddeleri satışının yapıldığı kesimin önemli bir yapısıydı ve Tuz Hanı gibi 1881 yangınında tamamen yok olmuştur. III Bakır Hanı Karaca Paşa Oğlu Ahmed Çelebi tarafından II. Murad veya Fatih devrinde yaptırılan Bakır Hanı Atpazarı nda bulunmaktaydı. Karaca Paşa nın oğlu Ahmed Çelebi tarafından yaptırılmış ve vakfedilmiştir (867) tarihli Tahrir Defterinde Akçaoğlu Kervansarayı da denilen bu Han daha sonraları Bakır Hanı olarak anılmaya başlanmıştı. Bu hanın yeri tam olarak saptanamamıştır. Büyük olasılıkla 1881 yangınının olduğu kesimde bulunduğu tahmin edilmektedir tarihli Ankara Şer iye Sicili nde adı geçen hanlardan biridir. Bakır ve bakırdan yapılmış eşyaların alım satımının yapıldığı bir han olduğu tahmin edilmektedir. 16. yüzyıla ait Ankara nın Mahallelerini gösteren bir haritada Atpazarı semtinde, Çengel Han ile Pembe Han arasında yer aldığı görülmektedir (Haritada, Bekir Han olarak yazılmıştır). Günümüze ulaşmamış Ankara hanlarından biridir. Ancak, günümüzde de bakırcıların yoğunlukla bulunduğu Zafran Hanı nın arkasında bulunabileceği tahmin edilmektedir. III Kıbrıslı Hanı (Kıbrıs Hanı) Kesikbaş Türbesi nin batısında şu anda olmayan Kırmızı Han ın güney karşısında yer alıyordu. Pilavoğlu Hanı'nın yan cephesine paralel olan ve Kuş Sokak ile Sefa Sokağın köşesinde yer alan bu Han'ın yapılışı 17. yüzyıla tarihlenmektedir. Kerpiç duvarlı, ahşap hatıllı, kiremit çatılı bu han da tamamen yenilenerek özgünlüğünü yitirmiştir. Günümüze kadar ulaşmamış, küçük boyutlu hanlardandır. Yerinde şu anda dükkânlar bulunmaktadır (Şekil 33).

37 Şekil 33: KIBRIS HANI CEPHESİ 1971 (Kaynak: Bakırer, Ö., Madran, E., Tarih İçinde Ankara 1984 Seminer Bildirileri, ODTÜ) Bu hanların yanı sıra Ispartalı Ali Bey adlı bir yeniçerinin mülkü olan Hallac Mahmud Mahallesinde Çatal Hanı, Atpazarı yakınında Hacı Arab Mahallesinde Yeni Han (Yeniçeri Mustafa Bey Hanı), yeri tespit edilemeyen Helvacı Hanı, Karaoğlan Çarşısında Cemaloğlu Hanı gibi nisbeten küçük yapılar Yüzyıllarda Angora da ticari fonksiyonlar yüklenmişlerdir. Bu Hanların Vakıf Hanı olup olmadıkları hakkında bu yazı kapsamında bir araştırma yapılamamıştır. IV. Uzun Çarşı Yukarı Yüz de bulunan Bedesten den Sulu Han'a doğru, yani Aşağı Yüz denilen kesimdeki Kaledibi ne (Tahta'l-Kal'a) inen büyük çarşıdır. Topoğrafik olarak oldukça eğimli bir arazi üzerinde oluşan bu çarşı, günümüzdeki Çıkrıkçılar Yokuşu doğrultusunda yer almakta ve Sulu Han (Hasan Paşa Hanı) dan başlayarak Bedestene kadar uzanmaktaydı (Şekil 34).

38 Şekil 34: UZUNÇARŞI KESİMİ, ÇIKRIKÇILAR YOKUŞUNDAN KALEDİBİ NE BAKIŞ (Kaynak: M. Tunçer Arşivi) Bu iki yapının yanı sıra, Uzun Çarşı'nın bir kenarında St. Clemens Kilisesi (günümüzde Çıkrıkçılar yokuşu başında bir yapı içinde korunan temelleri kalmıştır) ile adını saptayamadığımız ancak Von Vincke'nin 1839 tarihli Ankara Haritasında görülen Kilise yer almaktadır (Şekil 35). Her çeşit esnafın dükkânlar burada bulunduğu gibi, şehir esnafının özel çarşıları da Uzun Çarşı ya açılıyordu (Şer iye Sicillerinde, Uzun Çarşı Kalaycıları, Uzun Çarşı ya çıkan yol başında Bezzaz Dükkânı gibi ifadeler bulunmaktadır). Bu çarşılar büyük ölçüde tek katlı sıra dükkânlardan oluşmaktaydı (Şekil 36).

39 Şekil 35: 1839 TARİHLİ ANGORA HARİTASI (Kaynak: M. Tunçer Arşivi) (H. von Moltke'nin kurmaylarından Binbaşı Baron von Vincke tarafından hazırlanan bu harita bilinen en eski Angora haritasıdır. Üçüncü sur duvarı, şehre giriş kapıları ve yol sistemi ile Bedesten ve bazı hanlar net olarak görülebilmektedir) Sicillerde geçen adlardan da anlaşılacağı gibi, Angora da da diğer Osmanlı-Türk şehirlerinde olduğu gibi, her esnaf ayrı bir çarşı ya da sokakta yer almaktaydı. Örneğin: Çanakçılar, Çerçiler, Demirciler, Eskiciler, Külahçılar, Saraçlar, Semerciler, Tenekeciler, Terziler, Yorgancılar Çarşılarının adları sık sık geçmektedir. Bu esnaf çarşılarının yerleri tam olarak saptanamamaktadır. Ancak büyük kısmının "Yukarı Yüz" de, Atpazarı, Samanpazarı ve Koyunpazarı çevresinde yoğunlaştığı, bir kısmının da "Aşağı Yüz de Tahtakale ve Karaoğlan Çarşıları etrafında gruplaştığını söyleyebiliriz. Örnek olarak; biri Koyunpazarı na diğeri de Kaledibi nde Haseki Camii yakınında Demirciler Çarşısı bulunmaktaydı. Günümüze Uzun Çarşı dan, Çıkrıkçılar ve Saraçlar adlarıyla bilinen, geleneksel diyebileceğimiz bir kısım sanat ve ticaretin hala süregeldiği sokaklar kalmıştır.

40 Şekil 36: 1900 LERİN BAŞINDA TAHT EL KAL A ÇARŞISI (Kaynak: M. Tunçer Arşivi) V. Sof Üretiminde Azalma Ve Vakıf Hanları Üzerindeki Muhtemel Etkileri 16. yüzyılda, iç ve dış piyasada büyük rağbet kazanan ve ihraç mallarının başında gelen Angora soflarının, kalite ve özelliklerinin bozulmaması için büyük gayret gösterildiği belgelerden anlaşılmaktadır. Tiftiğin içine yapağı karıştırıldığı ve böylece kalitenin bozulduğu görüldüğünden, bu işlem önlenerek sof kalitesinin bozulması önlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca, tezgâhtan çıkan sofların yıkanması, cenderelenmesi, boyanması ve perdahlanması aşamalarında, bu sanatla uğraşan kişilerin güvenilir ve işinin ehli olmalarını sağlamak amacıyla bu kişiler kefalete bağlanmışlardır ( Kefalete bağlanan kişiler belirli nizamlara bağlı olarak iş görürler ve sof üretimi bu düzen içerisinde yapılırdı). Ancak, 17. yüzyılın sonlarına doğru, Osmanlı Maliyesinde ekonomik sıkıntıların artışı ve akça değerinin değişkenliği nedeni ile sanatkârların ücretleri de sabit kalmamış, sürekli değişmiştir. Bunun sonucu olarak, sof kalitesi de sürekli bozulmuş ve üretim kısmen azalmıştır. Sof ların renklerinin bozulması ve eski parlaklığını, çekiciliğini kaybetmesinin bir başka nedeni de, Angora da Bendderesi kenarında yerleşmiş bulunan dabakların (debbağlar) dükkânlarında lağımlar açılması ve pisliklerin buraya atılarak suyun kirletilmesi ile soflarda kimyasal ve teknik bozulmaların oluşmasıdır. Sof üretiminde bozulma, azalma ve çöküşün en önemli nedeni ise; Angora keçisinin, Osmanlı İmparatorluğu dışına canlı olarak ihraç edilmesi, buralarda aynı kalitede üretilmesi ve geliştirilen endüstriyel dokuma tezgâhlarının rekabeti olmuştur. 17. Yüzyılda ilk olarak Fransızlar Angora keçisinin bu yöre dışında yetiştirilmesine