EL-CEZERÎ YE AİT BİR ELYAZMASI ÜZERİNE. M. AGA-OGLU Çeviren: Songül DUMLUPINAR ALİCAN

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "EL-CEZERÎ YE AİT BİR ELYAZMASI ÜZERİNE. M. AGA-OGLU Çeviren: Songül DUMLUPINAR ALİCAN"

Umut Özgen
6 yıl önce
İzleme sayısı:

1 Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Haziran 2015 June 2015 Yıl 8, Sayı XXII, ss Year 8, Issue XXII, pp DOI No: EL-CEZERÎ YE AİT BİR ELYAZMASI ÜZERİNE M. AGA-OGLU Çeviren: Songül DUMLUPINAR ALİCAN Bir yıl önce Art Bulletin de yayınlanan (C. XI, No. 2, Haziran 1929) Otomat Minyatürlerinin Kökeni ve Tarihi başlıklı bir makalede, Dr. R. M. Riefstahl, Arap alimi el-cezerî tarafından kaleme alınan Otomat Üzerine İnceleme isimli çalışmada bulunan meşhur minyatürlerin, söz konusu kitabın İstanbul daki Ayasofya Kütüphanesi nde yer alan el yazmasına dayandığını ortaya koymuştu. 1 Bu katkı, çok ilginç olan bu minyatürlerinin kökeninin saptanmasında nihai ve su götürmez biçimde büyük öneme sahiptir. Dr. Riefstahl a ve maalesef çalınmış olan bu elyazmasının kolofonundan alınmış bir fotoğrafa göre, eser 755/1354 yılında kaleme alınmıştır. Metinde yer alan bir uyarı, bu metnin, orijinal elyazmasının kopyasının kopyası olduğu hususunda bilgilendirmektedir. Mısır kaynaklı bu elyazmasının yanı sıra, Oxford daki Bodleian Kütüphanesi nde (Ms. Groves 28) bu eserin, epeyce sonra, 1486 yılında kaleme alınmış olan ve metinde yer alan uyarıdan 1341 yılında yazılmış bir elyazmasının kopyası olduğunu öğrendiğimiz resimli bir ikinci nüshası vardır ve genellikle meşhur olan nüsha budur. 2 M. Aga-Oglu, On a Manuscript by Al-Jazari, Parnassus, C. 3, No. 7 (Kasım 1931), s Adıyaman Üniversitesi SBE Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi. 1 Bu makaleden daha önce kaleme aldığı ve 1907 yılında Revue archeologique de yayınladığı Peintures de manuscrits arabe a types byzantines isimli çalışmasında, Blochet, minyatürlerin İstanbul elyazmasından geldiğini söyler; bu görüş, ayrıca, E. Wiedeman ve F. Hauser ( Uber die Uhren im Bereiche der Islamischen Kultur, Nova Acta de Kais. Leopold-Karol. deutschen Akad der Naturforscher. Bd. 100 No. 5, Halle 1915.) tarafından da savunulmuştur. Elyazmasının künye bilgilerinin yer aldığı kısım. (Ç.N.) 2 Krş. Ananda K. Coomaraswamy; The Treatise of Al-Jazari on Automata, Boston 1924, s. 7.

2 Songül Dumlupınar Alican El-Cezerî elyazmalarının sayısı, son zamanlarda, New York taki Bay H. Kevorkian ın koleksiyonunda yer alan ve ilk kez 1930 yılının Ekim ayında Detroit Sanat Enstitüsü ndeki İslamî Dekoratif Sanatlar sergisinde gösterilen nüsha ile olağandışı bir biçimde artmıştır. 3 Bu nüsha on ikiye sekiz inç olarak ölçülmüştür ve metin doğru kökenli sarımsı kâğıda oldukça okunaklı Mahski karakterlerle yazılmıştır. Tıpkı yukarıda sözü edilen her iki elyazması gibi, bu metin de kitabın Ebû l- İzz b. İsmail b. el-rezzaz tarafından Diyarbekir Artuklu hükümdarı Ebû l-feth Mahmud b. Muhammed b. Kara Arslan b. Davud b. Sokman için yazıldığını anlatan uzun bir giriş ile başlamaktadır. Elyazmasının kolofonunda hattatın adından ve eseri kaleme alma tarihinden bahsedilmektedir. Buradan, metnin, Hicri 715 yılı Ramazan ayının sonunda, yani 1315 yılının Aralık ayının ortasında ve hattat Faruk b. Abdüllatîf el-kâtib el-yakutî el-mevlevî tarafından kaleme alındığını öğreniyoruz. Elyazması bu şekilde Ayasofya Kütüphanesi nde bulunandan otuz dokuz yıl öncesine tarihlenebilmektedir ve bugün bu eserin bilinen en eski nüshasıdır. Burada yine, bu elyazmasının, İstanbul daki elyazmasında olduğu gibi, birebir ifadeyle yazar tarafından kaleme alınmış bulunan orijinal nüshanın kopyasının kopyası olduğunu da öğreniyoruz. Her iki nüshanın da (oldukça muhtemel olmakla birlikte) tek ve aynı orijinal nüshaya dayanıp dayanmadığını bilmiyoruz ve burada bunu tartışacak da değiliz. Elyazmasında birçok geometrik çizim örneği ile birlikte otomatik ve hidrolik yapının çeşitli örneklerini yansıtan yaklaşık otuz minyatür bulunmaktadır. Metin üzerinde yapılacak ciddi bir çalışma, birçok folyonun kayıp olduğunu ortaya çıkaracaktır, fakat diğer elyazmalarından da öğrenmiş olduğumuz en önemli çizimler halen muhafaza edilmektedir. Bunların sanatsal önemi büyüktür. Biçimsel olarak Ayasofya elyazmasındaki minyatürlere benzemektedirler, fakat renk ve çizimleri onlardan farklılık gösterir. Eserin önemi ile ilgili bir fikir verebilmek için bu başlangıç raporunda birkaç çizim yapıyoruz ve yakın bir zamanda, Otomat ile ilgili, bütün grubu gösteren özel bir çalışma yayınlamayı umuyoruz. 13. yüzyılın ortalarından itibaren Mezopotamya da da kullanılan, Doğu Asya etkisinden bütünüyle uzak minyatürler, erken Arap stilinin karakteristik dekoratif özelliklerinin yanında 3 Catalogue of a Loan Exhibition of Mohammedan Decorative Arts, Detroit Sanatlar Enstitüsü, Ekim 1930, s. 17, No. 8. 2,54 cm lik ölçü birimi. (Ç.N.) [598]

3 M. Aga-Oglu / el-cezerî ye Ait Bir Elyazması Üzerine şüphe götürmez biçimde güçlü bir Bizans etkisini de gösterir. Yalnızca çizimin icrasında değil, aynı zamanda figürlerinin büyük kısmının biçimlerinde de bu yabancı etki açıkça görülmektedir. Sanatçı, hiç kuşkusuz çağdaş Hıristiyan- Bizans minyatür resmi ikonografisine aşinaydı. Diğer birçoğu arasında ikna edici bir de örnek otomatik bir aygıtın betimlenmesidir. Figürün kütlesinin çizimi ve figürün oturmakta olduğu iki ayaklı tuhaf aygıt çok basittir. Sanatçı, çabalarını, sözde doğu tipi İsa başının bir kopyası olan baş kısmına yoğunlaştırırken kıyafetlerin detayları konusunda belli ki çok baştan savma davranmıştır. Bu tipin ikonografik ayrıntılarının tamamı, saçların omuzlara düşmesinde, alın kısmındaki iki buklede, çift taraflı sakalda ve hepsinin ötesinde yüz ifadesinde görüldüğü üzere, sanatçının Hıristiyan bir elyazmasında bulunan İsa nın tasvirini kopya ettiğinden hiç şüphe edilemeyecek kadar çok karakteristiktir. Bu Hıristiyan-Bizans tipi başın yanında, ikinci minyatürün, ışık halesi olmaksızın çizilen ve beyaz bir sarık takan Arap tipi başı yansıtması, güçlü bir bireysel ifadeye sahiptir. Sanatçı, kavrayışında, çağdaş Mezopotamya minyatürlerine yaklaşır ve Mezopotamya stiline yönelik bu eğilim, otomatik bir şarap sunucunun röproduksiyonunda halen açık bir biçimde görülmektedir. Figürün üzerindeki uzun tunik, bütünüyle, bu ekolün temel bir karakteristiği durumundaki bir süsleme formu olan dökülmüş kıvrımlarla süslenmiştir. Elyazmasının ortaya çıktığı yere gelince, burası, benim kanaatime göre, 14. yüzyılda Mezopotamya kökenli minyatür çizimine ek olarak resimde çok güçlü bir Hıristiyan-Bizans etkisi altında yeni bir eğilimin ortaya çıktığı Dımaşk şehridir. [599]

4 Songül Dumlupınar Alican Resimler Mezopotamya stilinde otomatik şarap sunucusu minyatürü [600]

5 M. Aga-Oglu / el-cezerî ye Ait Bir Elyazması Üzerine Doğu tipi ışık haleli İsalı otomatik aygıt [601]

6 Songül Dumlupınar Alican Arap tipi sarıklı figürlü otomatik aygıt [602]

Benzer belgeler

ESKİ ARAP ELYAZMALARINDA FRENGİ

Tarih Okulu İlkbahar 2009 Sayı III, 125-132. ESKİ ARAP ELYAZMALARINDA FRENGİ Hanna T. BACHOUR Çeviren: İlcan Bihter BARLAS 1 Tıp çalışması herzaman geleceğin gelişmelerini hazırlamalıdır. Prof. Sleim Ammar