82 Resimli İstanbul - Hatıralar ve Şehir

Transkript

1 5 Siyah-Beyaz Çocukluğumun stanbul unu siyah-beyaz fotoğraflar gibi, iki renkli, yarı karanlık, kurşuni bir yer olarak yaşadım ve öyle de hatırlıyorum. Kasvetli bir müze evin yarı karanlığında büyümeme rağmen ev içlerine düşkün olmamın bunda payı vardır. Sokaklar, caddeler, uzak mahalleler bana, tıpkı siyah-beyaz gangster filmlerinde olduğu gibi tehlikeli yerler olarak gözükürdü. Her zaman İstanbul un kışını yazından daha çok sevdim. Erken gelen akşamüstlerini, poyrazda titreyen yapraksız ağaçları, sonbaharı kışa bağlayan günlerde kara palto ve ceketleriyle yarı karanlık sokaklardan hızlı hızlı evlerine dönen insanları seyretmeyi severim. Eski apartmanların, yıkılan ahşap konakların bakımsızlık ve boyasızlıktan özel bir İstanbul rengine kavuşan duvarları da bende hoşlandığım bir keder ve seyretme zevki uyandırır. Kış günleri, akşam erken gelen karanlıktan sonra acele acele evlerine dönen insanların siyah-beyaz

2 5. Siyah-Beyaz 81 renkleri bana bu şehre ait olduğum, bu insanlarla bir şeyler paylaştığım duygusunu verir. Hayatın, sokakların ve eşyaların yoksulluğunu gecenin karanlığı sanki örtecek ve hepimiz ev içlerinde, odalarda, yataklarda soluk alıp verirken, İstanbul un artık çok uzaklarda kalmış eski zenginliğinden, kaybolmuş yapılarından ve efsanelerinden yapılmış rüyalarla, hayallerle haşır neşir olacağız gibi hissederim. Soğuk kış akşamlarının, tenha kenar mahallelere, soluk sokak lambalarına rağmen şiir gibi inen karanlığını, yabancı, Batılı gözlerin bakışlarından uzakta olduğumuz, şehrin utançla saklamak istediğimiz yoksulluğunu örttüğü için de severim. Tenha arka sokaklarda, beton apartmanlarla ahşap evlerin benim çocukluğumdaki kıvamını gösterdiği (sonra yavaş yavaş ahşap evler yıkıldı ve bana bir şekilde onların devamı gibi gelen apartmanlar aynı sokakta, aynı yerde, aynı duyguyu vermeye devam etti), sokak lambalarının soluk ışığı hiçbir şeyi aydınlatmadığı ve İstanbul u benim için İstanbul yapan akşamüstü siyah-beyaz duygusunu çok iyi yansıttığı için Ara Güler in bu fotoğrafı bazan aklıma gelir. Benim çocukluk yıllarımdan kalan parke taşları, arnavutkaldırımları, pencerelerin demir korkulukları, içleri boşalmış, kırılganlaşmış ahşap evler kadar

3 82 Resimli İstanbul - Hatıralar ve Şehir beni bu fotoğrafa bağlayan şey, akşamın daha tam inmemiş olmasına rağmen sokakta geç saatin yaşanması ve peşlerinde gölgeleri bu iki insanın evlerine dönerlerken sanki kendileriyle birlikte şehre geceyi de getirmeleridir lerde, 60 larda şehrin her köşesinde bir kenara park etmiş bir film şirketi minibüsü, jeneratörle çalıştırılan iki iri lamba, rollerini ezberleyemeyen aşırı boyalı kadınla yakışıklı jöne yardım ederken jeneratörün gürültüsünü bastırmak için bütün gücüyle bağıran bir suflör (fısıldayan adamın Fransızcası) ve onları seyreden meraklı kalabalık ve çocukları tekme tokat girişerek kameranın görüş alanından uzaklaştıran set işçilerinden ibaret küçük film ekipleriyle karşılaşır, ben de herkes gibi olanlara uzun uzun bakardım. Kırk yıl sonra Türk film sanayii daha çok kendi senarist, oyuncu ve yapımcılarının beceriksizliği yüzünden, biraz da taklit etmeye paralarının yetmediği Hollywood un gücüyle çökünce televizyonlarda hepsi yeniden gösterilen bu siyah-beyaz filmlerdeki sokak

4 5. Siyah-Beyaz 83 sahnelerini, eski bahçeleri, Boğaz kıyılarını, yıkılmış konak ve apartmanları, tam onları yaşadığım ve hatırladığım gibi siyah-beyaz olarak görünce, kimi zaman seyrettiğim şeyin film değil hatıralarım olduğu duygusuna kapılır, bir an hüzünden sersemlerdim. Şehrin bu siyah-beyaz dokusunun ayrılmaz bir parçası, bu eski filmlerde her görüşümde beni heyecanlandıran sokaklardaki parke taşlarıdır. Kendimi İstanbul sokaklarının izlenimci ressamı olarak hayal ettiğim on beş-on altı yaşlarımda parke taşlarını tek tek çizmekten bir acı çekme zevki alırdım. Üzerleri gayretkeş belediyelerce acımasızca asfaltla örtülmeden önce, arabalarını çok çabuk yıprattığı gerekçesiyle dolmuş ve taksi şoförleri parke yollardan sürekli şikâyet ederlerdi. Dolmuş şoförlerinin müşterilerine sürekli dert yandığı bir başka şey de tabii ki kanalizasyon, elektrik vs. tamiri yüzünden yolların sürekli kazılıp açılmasıydı. Bu tür bir tamirat için parke taşlarının tek tek sökülmesini izlemekten ve daha çok da hiç bitmeyecek sanılan bir kazı bazan bir Bizans dehliziyle karşılaşılırdı en sonunda tamamlanınca, işçilerin parke taşlarını bana sihirli gelen bir el hüneriyle bir halı gibi döşeyişlerini seyretmekten çok hoşlanırdım. Şehri benim için siyah-beyaz yapan bir başka şey, çocukluğumun ahşap konakları, konak denemeyecek, ama büyük ve yıkıntı halindeki eski ahşap evleriydi. Yoksulluk ve ihmal yüzünden bu evlerin hiçbiri boyanmadığı, soğuktan, nemden, kirden ve eskilikten ahşapları yavaş yavaş karardığı, siyahlaştığı için ortaya çıkan o özel renk ve dokuyu, siyahla beyazın bu iç karartıcı, ama korkutucu bir şekilde güzel rengini taşıyan pek çok ahşap evi arka mahallelerde yanyana gördüğüm için, çocukken bu yapıların ilk renklerinin de böyle olduğunu zannederdim. Belki en yoksul sokaklarda, yapıldıktan sonra hiç boyanmayan birkaç tanesi, bu siyahla beyaz arası, yer yer kahverengiye çalan rengi ta baştan beri taşıyorlardı. Ama İstanbul a on dokuzuncu yüzyılın ortasında ya da daha önce gelmiş Batılı gezginlerin yazdıkları, özellikle zengin konaklarının renklerinin ve pırıl pırıl havasının şehre güçlü, doymuş, zengin bir güzellik verdiğine tanıklık eder. Ben de, bazan çocukluğumda, bütün bu ahşap binalar boyansa, gibi hayaller kurardım, ama kararmış eski ahşabın bu çok özel dokusunu, havasını şehirden ve hayatımdan çekip gittikten sonra kederle özledim. Yaz günleri kupkuru kesilip koyu bir kahverengiye çalan ya da tebeşir gibi mat bir dokuya bürünen ve çıtır çıtır gevrekliğinden bir anda çıra gibi yanıp tutuşabileceği hissedilen bu eski evlerin ahşabı, kışları uzun süren soğuklardan, kardan ve yağmurlardan sonra kendine özgü bir nem, küf ve tahta kokardı. Cumhuriyet in yasaları yüzünden içlerinde herhangi bir dini faaliyet yapılmayan, çoğu boşaltılmış olan ve yıllardır azgın çocuklar, hortlaklar ve eski eser arayanlardan başka kimsenin girmediği ahşap tekke binaları da bende aynı korku, merak ve çekim karışımı duyguları uyandırır, yarı yıkık bahçe duvarlarıyla ıslak ağaçlar arasından kırık camları gözüken bu yapılara ürpererek ve istekle bakardım.

5 84 Resimli İstanbul - Hatıralar ve Şehir Şehrin bu siyah-beyaz ruhuyla beni hemen başbaşa bıraktığı için, Le Corbusier gibi meraklı Doğu yolcularının çizdiği kara kalem resimlere bakmaktan, İstanbul da geçen elle çizilmiş siyah-beyaz resimli romanları okumaktan zevk

6 5. Siyah-Beyaz 85 alırım. (Yaratıcısı Hergé çizsin diye çocukluğumda uzun yıllar beklediğim Tenten in İstanbul macerası hiç çizilmedi, ama ilk Tenten filmi İstanbul da çekildi de çekilen bu başarısız filmin kimi karelerinin resimleştirilmesiyle ve diğer Tenten maceralarından kesilmiş karelerin montajıyla, İstanbullu yaratıcı bir korsan yayımcının ürettiği Tenten İstanbul da diye siyah-beyaz bir macera vardır.) Eski gazetelerdeki (hepsi siyah-beyazdı) cinayet, intihar ve soygun haberlerini de, çocukluğumdaki gibi, bir korkudan çok geçmişe özlem ve hüzünle okurdum. Tepebaşı nın, Cihangir in, Galata, Fatih ve Zeyrek in, bazı Boğaz köylerinin, Üsküdar ın arka sokakları, anlatmaya çalıştığım bu siyah-beyaz ruhun hâlâ gezindiği yerlerdir. Sisli, dumanlı sabahlar, yağmurlu, rüzgârlı geceler, cami kubbelerine yerleşmiş martı sürüleri, hava kirliliği, evlerden sokaklara top namlusu gibi uzanıp kirli bir dumanı üfleyen soba boruları, paslanmış çöp tenekeleri, kış günleri boş ve bakımsız kalan parklar ve bahçeler ve kış akşamları karda çamurda evlerine dönen insanların telaşı içimde bir mutluluk ve keder gibi kıpırdanan bu siyah-beyaz duygusuna seslenir: Yüzyıllardır akmayan orası burası kırık eski

7 86 Resimli İstanbul - Hatıralar ve Şehir

8 5. Siyah-Beyaz 87 çeşmeler, kenar mahallelerdeki eski camilerin ya da artık farkına varılmayan büyük camilerin çevresinde kendiliğinden oluşuveren derme çatma dükkânlar, siyah önlüklü, beyaz yakalı ilkokul öğrencilerinin sokaklara bir anda yayılan kalabalığı, kömür yüklü yorgun ve eski kamyonlar, içleri eskilikten, işsizlik ve tozdan karanlıklaşmış küçük bakkal dükkânları, kederli işsizlerle dolu küçük mahalle kahvehaneleri, inişli çıkışlı, eğri büğrü kirli kaldırımlar, bana koyu nefti değil, karaymış gibi gelen servi ağaçları, tepelere yayılmış eski mezarlıklar, dikine yükselen parke kaplı sokaklar gibi gözüken yıkık şehir surları, bir süre sonra hepsi bir şekilde birbirine benzeyen sinema girişleri, muhallebici dükkânları, kaldırımlarda gazete satan insanlar, gece yarıları sarhoşların gezindiği sokaklar, soluk sokak lambaları, Boğaz da aşağı yukarı gezinen şehir hatları vapurları ve bacalarından çıkan dumanlar ve şehrin kar altındaki manzaraları, bana hep aynı siyah-beyaz ruhun belirtileriymiş gibi gelir.

9 88 Resimli İstanbul - Hatıralar ve Şehir Kar çocukluğumun İstanbul unun ayrılmaz bir parçasıydı. Kimi çocukların yaz tatilini bir yolculuğa çıkmayı iple çekerek beklemeleri gibi, ben de çocukluğumda karın yağmasını beklerdim. Dışarıya sokaklara çıkıp karda oynayacağım için değil, kar altında şehir bana daha güzel gözüktüğü için.

10 5. Siyah-Beyaz 89 Bu güzellikten şehrin çamurunun, pisliğinin, çatlaklarının ve bakımsız yerlerinin örtülmesindeki yenilik ya da şaşırtıcılık duygusundan çok, karın şehre getirdiği telaş ve hatta felaket havasını kastediyorum. Her sene üç beş gün yağmasına, şehrin bir hafta on gün kar altında kalmasına rağmen, kar her seferinde

12 5. Siyah-Beyaz 91 İstanbulluları ilk defa yağıyormuş gibi hazırlıksız yakalar; yollar kesilir, savaş ve felaket zamanlarında olduğu gibi ekmek fırınlarının önünde hemen kuyruklar oluşur ve en önemlisi bütün şehir aynı konunun, karın etrafında bir cemaat duygusuyla birleşirdi. Şehir ve insanları dünyanın geri kalanından iyice koparak kendi dertleriyle içlerine kapandıkları için karlı kış günlerinde İstanbul hem daha tenhalaşmış, hem de masallardan çıkma eski günlerine biraz daha yaklaşmış gibi gelirdi bana. Çocukluğumdan hatırladığım ve şehri birleştiren, yıllar boyunca yeniden anlatılan bu tür meteorolojik harikalardan biri de Tuna dan Karadeniz e akan buzların kuzeyden aşağı inerek, Boğaz a girmeleriydi. Bütün İstanbul u, en sonunda bir Akdeniz şehri olduğu için hem tuhaflığıyla ürküten, şaşırtan hem de hiç unutulmayacak bir hatıra olduğu için çocuklar gibi sevindiren bu olay hakkında yıllar sonra hâlâ hikâye anlatanlar vardı. 96

14 5. Siyah-Beyaz 93

15