SOSYAL BİLGİLER DERSLERİNDE YAZILI MATERYALLERİN ÖĞRENCİLERİN OKUMA SEVİYELERİNE UYGUNLUĞUNUN BELİRLENMESİNDE KULLANILAN ÖLÇME ARAÇLARI

Transkript

1 SOSYAL BİLGİLER DERSLERİNDE YAZILI MATERYALLERİN ÖĞRENCİLERİN OKUMA SEVİYELERİNE UYGUNLUĞUNUN BELİRLENMESİNDE KULLANILAN ÖLÇME ARAÇLARI Kubilay YAZICI* Cemil Cahit YEŞİLBURSA" Özet: Sosyal bilgiler derslerinde, diğer derslerde olduğu gibi eğitim-öğretim faaliyetleri sırasında yazılı materyallerden sıkça faydalanılmaktadır. Yazılı materyallerin bu derslerde kullanılabilir olmasının temel şartı, materyallerin öğrencilerin okuma seviyelerine uygun olmasıdır. Yazılı materyallerin öğrencilerin okuma sevilerine uygunluğunun belirlenmesinde kullanılabilecek araçlar; boşluk doldurma testleri, labirent testleri, okunabilirlik formülleri ve uzman görüşleri olarak ifade edilebilir. Sosyal Bilgiler, Materyal, Okuma Seviyesi Anahtar Kelimeler: Scales Used to Determine the Appropriateness of Written Materials Used in Social Studies Courses to the Reading Levels of Students Abstract: Written materials are utilized rather frequently during the education and instruction activities in Social studies courses like they are utilized in the other lessons. The main condition of written materials' usage in the courses, is their appropriateness to the reading level of students. The tools that can be used in the determination of appropriateness of written materials to the reading level of students are; cloze tests, maze tests, readability formulas and expert views. Keywords: Social Studies, Material, Reading Level. * Yard. Doç. Dr. Niğde Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Anabilim Dalı. ** Arş. Gör. Gazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Anabilim Dalı.

2 Kubilay YAZICI / Cemil Cahit YEŞİLBURSA Giriş Sosyal bilgiler; sosyal bilimlerin içerik ve yöntemlerinden yararlanarak, insanın fiziksel ve sosyal çevresiyle etkileşimini zaman boyutu içinde disiplinler arası bir yaklaşımla ele alan ve küreselleşen bir dünyada yaşamla ilgili temel demokratik değerlerle donatılmış, düşünen ve becerili demokratik vatandaşlar yetiştirmeyi amaçlayan bir çalışma alanıdır (Doğanay, 2004: 17). Bu alanın kazanımlarının öğrencilere aktarılması sırasında yazılı, sesli ve görsel materyallerden faydalanılmaktadır. Sosyal bilgilerde başvurulan içeriğin %85 - %90'ı ders kitapları ve kaynak kitaplardan (Myers ve Savage, 2005: 18), geri kalan %10-15'lik bölümü ise, diğer (dergi, broşür, gazete vd.) yazılı materyallerden karşılanmaktadır. Ancak bu dersi alan öğrencilerin büyük bir kısmı yazılı materyalleri okurken bazı problemlerle karşılaşmaktadırlar. Eğitimciler, öğrencilerin yazılı materyalleri okumada karşılaştıkları problemler ile başa çıkabilmeleri için ders kitapları ve diğer okuma materyallerinin öğrencilerin okuma seviyelerine uygun olması gerektiğini ifade etmektedirler (Ornstein ve Lasley, 2000:232). Bu çalışmada, sosyal bilgiler derslerinde kullanılan yazılı materyallerin öğrencilerin okuma seviyelerine uygunluğunun belirlenmesinde kullanılan ölçme araçları hakkında bilgi verilmeye çalışılacaktır. 1. Okuma Seviyeleri Yazılı materyallerin öğrenci seviyelerine uygun olup olmadığı konusu, doğrudan öğrencilerin sosyal bilgiler derslerinde neyi, ne kadar öğrenebilecekleri ile ilgilidir. Çünkü öğrencilerin kendi okuma seviyelerinin üstünde olan bir metinden bilgi edinmeleri güçtür. Bununla birlikte öğrencilerin, çok kolay bir metne odaklanmaları ve okuma için yeterli motivasyonu oluşturmaları da güçtür. Okuma uzmanları öğrenciler için üç çeşit okuma seviyesi olduğunu ifade etmişlerdir. Bu okuma seviyeleri (Naylor ve Diem,1987:313; Thedore, 1975:254; Dolgin,1975: 251): 84 TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

3 Sosyal Bilgiler Derslerinde Yazılı Materyallerin Öğrencilerin Okuma Bağımsız okuma seviyesi: Öğrencinin bu seviyede okuyabileceği materyal, onun, dışarıdan yardım almadan kendi başına üstesinden gelebildiği materyal anlamına gelir. Öğrenci yazarın sunduğu hemen hemen her şeyi kolaylıkla öğrenebilir. Kelimelere aşinadır. Metinde var olan fikirleri çıkartmak için gerekli becerilere sahiptir ve ifade edilen kavramları rahatlıkla anlayabilir. 2- Öğretimsel okuma seviyesi: Öğretimsel seviyedeki materyal, öğrencinin öğretmen tarafından yardım sağlandığında anlayacağı materyal anlamına gelir. Bu seviyede öğretmen, muhtemelen ne okuyacağı hakkında öğrenciye genel bir bakış açısı sunmalıdır, belki ona yol gösterecek bazı sorular sormalıdır ve okuma işleminden hemen sonra metnin anlaşılmasını artırmak için bir sınıf tartışması başlatmalıdır. 3- Yetersiz okuma seviyesi: Bu seviyede, öğrenci elindeki malzemelerle yeterli miktarda iş göremez. Malzemeler öğrenciler için o kadar zordur ki makul miktardaki öğretimsel yardım, öğrenci yetenekleriyle, yazarın beklentileri arasında köprü kurmada yetersiz kalmaktadır. Kelime tanıma ve anlama o kadar zordur ki öğrenci gözle görülebilir endişe belirtileri gösterebilir. Bu da öğrencilerin verilen metni kavramasında bir azalmaya ve bir sonraki okuma metnini görmezden gelmesiyle sonuçlanabilir. Bu tür materyallerin eğitim-öğretim faaliyetlerinde kullanılmasından kaçınılmalıdır. Eğitim-öğretim sürecinde iki genel kural okuma materyallerinin seçimine rehberlik eder. Bunlar; 1 - Eğitim-öğretim sürecinde öğretimsel seviyedeki materyaller kullanılmalı, öğrencilerin bu materyallerle ilgili yardıma ihtiyaç duyacakları bilinmelidir. 2- Öğrencilerin yardım taleplerine cevap verilemeyecek durumlarda (ev ödevleri, grup çalışmaları vb.) okumaya dayalı ödevler verilirken, verilecek olan materyallerin bağımsız okuma seviyesinde olmasına özen gösterilmelidir (Thedore, 1975:254). TS/\ / Yıl: 11, S: 1, Nisan

4 Kubilay YAZICI / Cemil Cahit YEŞİLBURSA 2. Yazılı Materyallerin Öğrencilerin Okuma Seviyelerine Uygunluğunun Belirlenmesinde Kullanılabilecek Araçlar Yazılı materyalinin öğrencilerin okuma seviyelerine uygunluğunun tespit edilmesinde çeşitli araçlardan faydalanılmaktadır. En genel olarak kullanılan araçlar ise boşluk doldurma testleri, labirent testleri, okunabilirlik formülleri ve uzman görüşleridir. Çoğunlukla boşluk doldurma testleri ve labirent testleri programda belirtilmeyen yazılı kaynakların, okunabilirlik formülleri ise ders kitaplarının, uzman görüşleri ise her iki alanda hazırlanmış olan yazılı materyallerin öğrencilerin okuma seviyelerine uygunluğunun tespit edilmesinde kullanılmaktadırlar. Bu araçlar yazılı materyalin öğrencilerin okuma seviyelerine uygunluğunu belirlemede hatasız yapılan uygulamalar değillerdir. Ancak öğrencilerin okuma seviyeleri ile yazılı materyal arasında bağlantı kurmada önemli bir görev icra ederler. Öğrenciler ile yazılı materyal arasında bağlantı kurmada kullanılabilecek araçlar şunlardır : 2.1. Doldurmalı Testler Wilson L. Taylor tarafından 1953'te geliştirilen boşluk doldurma testleri, yaygın olarak öğrencilerin dil becerilerini test etmede kullanılır (Thedore, 1975:254). Bu testler bir okuma parçasından belirli aralıklarla, belirli sayıda kelimenin çıkarılması ve metindeki boşlukların öğrenciler tarafından doldurulması sürecini içerir (Kobayashi, 2002:571). Bu yöntemde, öğrencilere daha önce hiç karşılaşmadıkları pasajlar verilir. Öğrencinin verilen pasajlara doğru kelime yerleştirme oranı, materyalle, o materyalin öğrenci tarafından okunması arasındaki ilişkinin ölçülmesinde kullanılır. Bu uygulamada önce güçlük seviyesi değerlendirilmek istenilen bir yazılı materyal seçilir. Hedef materyal seçildikten sonra, öğrencilerin daha önce hiç karşılaşmadıkları en azından iki tane okuma pasajı seçilir. Okuma pasajları materyalin bütününü temsil eder niteliktedir. Metnin içindeki diğer pasajlara oranla daha fazla isimler, tarihler ve numaralarla dolu olan bir pasaj seçilmemelidir (Thedore, 1975:254). 86 TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

5 Sosyal Bilgiler Derslerinde Yazılı Materyallerin Öğrencilerin Okuma... Boşluk doldurma testinin oluşturulması için pasajda bulunan her 5. kelime çıkartılır (Helfeldt, Henk ve Fotos, 1986:216; Torres ve Roig, 2005: 222). Thedore'ye (1975:254) göre ise her bir pasajın ilk cümlesini hariç tutarak ve iki pasaj için toplamda 50 boşluk elde edinceye kadar diğer cümlelerin her 7. kelimesini çıkartarak doldurma testini oluşturur. Alvermann ve Phelps (2004:141) ise boşluk doldurma testi oluşturmada 50 kelimenin çıkartılmasının okuma güçlüğü çeken öğrenciler için çok zor olacağını, bunun yerine 25, 33 ve duruma göre 50 boşluğun seçilmesi gerektiğini ifade etmektedirler. Şekil l'de ise doldurmalı testlerin nasıl oluşturulacağı ile ilgili örnek bir çalışma sunulmuştur. Şekil 1: 6.Sınıf Seviyesinde Doldurmak Testlere Örnek (İlköğretim Sosyal Bilgiler 5. Sınıf Ders Kitabı,2006a:23) Atatürk ve Kadın Hakları Bu söz, Atatürk'ü bir hayli düşündürdü. Ayrılırken yaverine kadının adını ve adresini 1 ettirdi. Kadınlara seçme ve seçilme hakkı 2 Satı Kadın milletvekilliğine aday oldu ve 3 kadın milletvekili seçildi. Atatürk Türk kadınına büyük değer vermiştir. Bundan dolayı Atatürk'ün gerçekleştirmiş olduğu inkılâplar 4, Türk kadınlarına verilen haklar da çok 5 bir yere sahiptir. Kendisi kadın haklarını 6 sözleriyle aktarmıştır. Çıkarılan Kelimeler: 1-not 3-ilk 5-önemli 2- tanındığında 4- arasında 6- şu Açıklama: Yukarıda verilen metinde boş bırakılan yerlere uygun olan kelimeleri yazınız. Dikkat: Çıkarılan kelimeler diye verilen kelimeler öğrencilere verilen metinde yer almaz. Boşluk doldurma testi oluşturmanın yöntemi, puanlanması ve yorumlanması ile ilgili yönergelere aşağıda değinilmiştir. 1. Hazırlık: a- Paragraf seçimi b- Paragrafın ikinci cümlesinden itibaren rastgele bir kelime çıkartılır. İlk çıkarılan kelimeden başlayarak, istenilen top- TSA / Yıl: 11, 5: 1, Nisan

6 Kubilay YAZICI / Cemil Cahit YEŞİLBURSA lam çıkarılan kelime sayısına ulaşana kadar paragrafta bulunan her beşinci ya da yedinci kelime çıkartılır (Thedore 1975:254; Helfeldt, Henk ve Fotos, 1986: 216; Torres ve Roig, 2005:222; Alvermann ve Phelps, 2005:142). c- Her çıkarılan kelime için boşluk bırakılır. Bırakılan boşlukların uzunluğunun eşit aralıkta olması gerekir (Lamb ve Arnold,1998: 200). 2- Uygulama Süreci: a- Öğrencilere boşluk doldurma paragrafının bir kopyası verilir, ilk önce öğrencilerden paragrafı okumaları istenilir. b- Öğrencilere, paragrafın başına dönüp kendilerince doğru olduklarını düşündükleri kelimeleri boşluklara yazmaları söylenir. Bu aşamada öğrencilerin paragrafı tamamlamaları için bir zaman sınırlaması olmamalıdır (Alvermann ve Phelps, 2005:142). 3- Puanlama: a- Çeşitli puanlama teknikleri olmasına rağmen çıkarılan kelimelerin yerine tam karşılıklarının doldurulmasını içeren doğru-yanlış puanlama ölçeği en sık kullanılandır (Tuinman, Blanton ve Gray, 1975: 178). b- Boşluk doldurma testine puan verirken sadece doğru kelime yerleştirmeleri sayılır. Doğru olan eşanlamlı kelime seçimlerine puan verilmez. Sonraki aşamada doğru yazılan kelimelerin yüzdelik oranları ölçeklendirilir. Örneğin eğer 50 boşluk varsa ve bir öğrenci bunun 22 sini doğru şekilde doldurduysa, sonuç %44 olur (Thedore,!975:255; Alvermann ve Phelps, 2005:142). 4- Yorumlama: a- Öğrencilerin % 60'ın üzerinde aldıkları bir puan metnin öğrencilerin bağımsız okuma seviyesinde olduğunu göstermektedir. Böyle bir sonuç, öğrencilerin dışarıdan yardım almadan metni okuyabildiklerini işaret etmektedir. 88 TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

7 Sosyal Bilgiler Derslerinde Yazılı Materyallerin Öğrencilerin Okuma... b- Öğrencilerin % 40 - % 60 arasında aldıkları bir puan metnin öğrencilerin öğretimsel seviyede olduklarını göstermektedir. c- Öğrencilerin % 40'ın altında aldıkları bir puan ise metnin öğrencilerin yetersiz okuma seviyesinde olduğunu göstermektedir (Alvermann ve Phelps, 2005:142). Yorumlama bölümünde verilen oranlar Tablo l'de görsel olarak ifade edilmiştir. Tablo 1: Boşluk Doldurma Testlerini Yorumlama Bağımsız Okuma Seviyesi Öğretimsel Okuma Seviyesi Yetersiz Okuma Seviyesi Boşluk Doldurma Testi Değerlendirme Oranları % 60 ve Üstü % 40 - % 60 % 40 ve Aşağısı Ancak verilen bu değerlendirme aralıkları kesin bir ölçüt olarak kullanılmamalı, materyalin öğrencilerin seviyelerine uygunluğunun belirlenmesinde rehberlik amaçlı kullanılmalıdır. Değerlendirme sürecinde %65' lik bir doğruluk oranı birçok sınavda sadece geçer bir puan iken, bir boşluk doldurma testi için mükemmel bir sonuçtur (Alvermann ve Phelps, 2005:143). Boşluk doldurma testleri, bireysel olarak ya da bir grup öğrenci üzerinde uygulanabilir. Boşluk doldurma yönteminin, bir diğer avantajı ise, hem hikâye edici metinlerde hem de bilgilendirici metinlerde kullanılabilir olmasıdır (Lamb ve Arnold, 1998:200). Bu yöntemin kullanılmasının diğer avantajlarına, boşluk doldurma testlerinin, labirent testler ile karşılaştırılması sırasında ayrıca değinilecektir Labirent Testleri Labirent testlerin oluşturulmasındaki temel fikir, "Eğer öğrenciler metnin anlamını kavrayabilirlerse, metinde çoklu tercihe dayanan seçenekleri uygun bir biçimde paragrafa yerleştirebilirler" anlayışıdır (Nitko, 2001:233). TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

8 Kubilay YAZICI / Cemil Cahit YEŞİLBURSA Bu tür testlerde verilen paragrafın uzunluğu, test oluşturmanın ve uygulamanın etkililiğine, metinden seçilen örneklemin metnin tamamını yansıtma yeterliliğine ve testte verilen maddelerin sayısına bağlı olarak değişebilmektedir (Parker, Hasbrouck ve Tindal, 1992: 199). Labirent testlerinin yapısı, boşluk doldurma testlerine çok benzemektedir. Ancak bazı istisnaları vardır. Örnek verilecek olursa, boşluk doldurma testinde sıklıkla kullanılan her 7. kelimenin (bazı kaynaklarda bu sayı 5 olarak ifade edilmektedir) atılmasının yerine labirent testleri, çoktan seçmeli olarak hazırlanmaktadır. Şekil 2: 6. Sınıf Seviyesinde Labirent Testlere Örnek (İlköğretim Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabı, 2006b:27). Neden Sosyal Bilgiler? Sosyal bilgiler, özgür bir birey olarak fiziksel ve duygusal özelliklerimizin; ilgi istek ve yeteneklerimizin farkına varmamamızı sağlar. Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olarak 1 ve milletimizi sever, haklarımızı 2 ve kullanırız. Sorumluluklarımızı yerine...3,ulusal bilince sahip birer 4 olarak yetişiriz. Atatürk ilke ve inkılâplarının, 5 Cumhuriyeti'nin sosyal, kültürel ve 6 kalkınmasındaki yerini kavrar; laik, 7 ulusal ve çağdaş değerleri 8 istekli oluruz. Hukuk kurallarının herkes için 9 olduğunu, tüm kişi ve 10 yasalar önünde eşit olduğunu 11 biliriz. 1- vatanımızı, insanlarımızı, topraklarımızı, şehrimizi 2- korur, bilir, savunur, öğrenir 3- koyar, gerçekleştirir, uygular, getirir 4- birey, vatandaş, asker, öğretmen, 5- Türk, Milli, Türkiye, Laik 6- teknolojik, ekonomik, milli, bilimsel 7- demokratik, teokratik, monarşik, hukuksal 8- korumaya, yıkmaya, yaşatmaya, değerlendirmeye 9- yapıcı, sorumlu, nitelikli, bağlayıcı 10- toplulukların, fertlerin, kuruluşların, oluşumların 11- gerekçeleriyle, açıklamalarıyla, sonuçlarıyla, önemiyle Açıklama: Her bir boşluğa gelmesi gereken ifadeyi metinde verilen uygun olduğuna inandığınız boşluğa yazınız. Ya da yuvarlak içine alıp işaretleyiniz. (Makale formatına uygun olması için kısaltılmış bir örnektir). 90 TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

9 Sosyal Bilgiler Derslerinde Yazılı Materyallerin Öğrencilerin Okuma Bu uygulamada, verilen bir paragrafta her çıkarılan kelimenin yerine çoklu alternatifler sunulmuştur. Öğrencilerden de verilen alternatif kelimeler arasından doğru kelimeyi, ya yuvarlak içine almaları ya da doğru cevabın başında verilen şıkkı cevap kâğıdına yazmaları istenmektedir (Theodore, 1975:256). Şekil 2'de Labirent Testlere örnek verilmiştir. Tipik bir labirent testinin metni 200 kelimeden, soruları ise 30 maddeden oluşmaktadır. Bu tür bir testin cevaplanması için verilmesi gereken süre her bir paragraf için yaklaşık 10 dakikadır. Ancak öğrenme güçlüğü çeken öğrenciler için dakika arasında bir süre verilebilir. Metnin öğrenci seviyesine olan uygunluğunun belirlenmesi aşamasında birden fazla paragrafın kullanılması bu testten elde edilmek istenilen amaca daha iyi hizmet edecektir (Parker, Hasbrouck ve Tindal, 1992: ). Labirent testleri hazırlanırken aşağıda verilen önerilere dikkat edilmesi istenilen amaca ulaşmada yardımcı olacak niteliktedir. Maddeler tasarlanırken doğru cevap seçenekleri öğrencilerin okuma ve anlama ihtiyaçları göz önüne alınarak tasarlanmalıdır. Metin öğrencilerin doğru cevap seçeneğini işaretlemelerini sağlayacak bütün bilgiyi içermeli ve çıkarım yapmalarına olanak sağlamalıdır. Seçenekler arasında olan bütün maddeler genel, sıkça rastlanan kelimelerden seçilmelidir (Nitko, 2001:233). Aşağıda tablo 2'de Guthrie, Seifert, Burnham ve Caplan'a (1974) göre labirent testlerinden alınan puanlar ve bu puanların öğrencilerin okuma sevilerine olan karşılığı verilmiştir (Aktaran: Parker, Hasbrouck ve Tindal, 1992: 206). Tablo 2: Labirent Testlerinin Sonuçlarının Öğrencilerin Okuma Seviyelerine Olan Karşılığı Sonuç Okuma seviyesi %90 ve daha fazlası Bağımsız okuma seviyesi %60 - %89 arası Öğretimsel okuma seviyesi %60 ve daha aşağısı Yetersiz okuma seviyesi TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

10 Kubilay YAZICI / Cemil Cahit YEŞİLBURSA 2.3. Boşluk Doldurma Testleri ile Labirent Testlerinin Karşılaştırılması Nitko'ya (2001:233) göre labirent testleri boşluk doldurma testlerine göre daha avantajlıdır. Bu avantajları maddeler halinde aşağıda verilmiştir. 1. Öğrencilerin pasajdan anlam çıkarıp çıkaramadıkları daha kolay belirlenir. 2. Objektif bir biçimde puanlandırılır. 3. Farklı kelimelerle pasajın doldurulması okuduğunu anlamanın gerçekleşip gerçekleşmediğini belirlemez. 4. Öğrencilerin okuma yeteneklerini tespit etmek için dışarıdan pek çok bilgiye sahip olmaları ihtiyacı duyulmaz. Theodore'ye (1975: ) göre ise labirent testlerinin boşluk doldurma testlerine göre en önemli avantajı, bu testlerde, alternatifler içerisinden doğru şıkkı seçmenin, bir boşluğa doğru cevabı yazmaktan daha kolay olmasıdır. Bununla birlikte, boşluk doldurma testleri ile labirent testleri karşılaştırıldığı zaman bu iki teknikten birisi diğerine kesin bir üstünlük sağlamaz Çizelge l'de her iki test türünün çeşitli kriterler bakımından birbirileri ile karşılaştırılmaları verilmiştir Çizelge 1: Boşluk Doldurma Testi ile Labirent Testinin Karşılaştırdması (Theodore, 1975:257). Kriter Testi olanların testi algılayış zorluğu Boşluk Doldurma Testi Dezavantaj Labirent Testi Avantaj Araştırma miktarı Avantaj Dezavantaj Testi yapanın bilmeden testin zorluk derecesini değiştirebilme imkânı Avantaj Dezavantaj Yapımının kolaylığı Avantaj Dezavantaj Sonuçların yorumlanması?? Puanlandırmanın kolaylığı Dezavantaj Avantaj Test için gerekli zaman Dezavantaj Avantaj 92 TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

11 Sosyal Bilgiler Derslerinde Yazılı Materyallerin Öğrencilerin Okuma Okunabilirlik Formülleri Araştırmanın giriş bölümünde de belirtildiği üzere, ders kitapları eğitim faaliyetlerinin en önemli kaynaklarını oluşturmaktadır. Bu kaynakların öğrenci seviyesine uygunluğunun tespit edilmesinde en çok kullanılan araçlar "okunabilirlik formülleri"dir. Belirli bir öğrenci grubu için kitap veya metin seçmek gerektiğinde güçlük düzeyini belirleyen objektif ölçütler belirlenmiştir. Bunlara okunabilirlilik ölçütleri denilmektedir. Bu ölçütler formüller haline getirilmiştir (Güneş, 2000: 37). Okunabilirlik formülleri ilk kez 1920'lerde bir metnin okuma güçlüğünü tahmin etmek için öğretmenler, yazarlar ve eğitimle ilgilenen diğer kişi, kurum ve kuruluşlar tarafından kullanılmaya başlanmıştır (Ornstein ve Lasley, 2000:232). Öğrencinin okuma seviyesi bir kez tespit edildiğinde, öğretmenlerin yazılı materyallerin zorluğunu değerlendirmek için okunabilirlilik formüllerini kullanmaları mümkün hale gelir. Okunabilirlilik formülleri, materyallerin zorluğuna istatistiksel metotlarla karar verilmesini sağlar (Dolgin,1975:249). Okunabilirlik formülleri, metnin zorluk seviyesinin kelime uzunluğu ve cümle uzunluğu gibi metnin sayılabilir öğelerinin, sayısal verilere dayanarak tahmin etmeye yarayan araçlardır (Chatman ve Goetz, 1985:150). Bu formüller metinler arasındaki zorluk derecelerindeki farklılıkları tahmin etmek için nicel bir ölçüt olarak kullanılırlar. Uygulanmaları sıkıcı olmakla birlikte çok sayıda metnin biçimsel olarak karşılaştırılmasında etkilidirler (Alvermann ve Phelps, 2005:159). Bazı okuma formülleri sembollerin ya da bir kelimedeki harflerin sayılarını; bazıları belirli bir kelime listesinde olmayan kelimelerin sayılarını, bazıları da cümle uzunluklarını, diğer bir kısmı da bir pasajdaki ya da testteki çıkartılan kelimelerin öğrenciler tarafından doğru biçimde doldurulması ile ilişkilidir (Ornstein ve Lasley, 2000:232). Bu konuda akla gelen ilk soru "Okunabilirlik ile anlaşılabilirlik aynı şey midir?" sorusudur. Bu soruya genellikle hayır diye cevap verilmektedir. Çünkü anlaşılabilirlik metnin niceliksel özeliklerinin yanı sıra niteliksel özelliklerine de bağlıdır (Ateşman, 1997:71). TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

12 Kubilay YAZICI / Cemil Cahit YEŞİLBURSA Ancak metnin anlaşılabilirliği niteliksel özelliklerinin öğrenci seviyesine uygun olması zorunluluğunu gündeme getirmektedir. Her anlaşılabilir metnin niteliksel özelliklerinin öğrencilerin okuma seviyelerine uygun olması beklenmese de, niteliksel özellikleri uygun olan metinlerin büyük bir çoğunluğu, öğrencilerin okuma seviyelerine uygunluk gösterdiği inkâr edilemez bir gerçektir. Günümüzde kitapların veya metinlerin öğrencilerin seviyelerine olan uygunluğunu tespit etmede kullanılan çok çeşitli okunabilirlik formülleri mevcuttur. Bu formüllerden en çok kullanılanları; Fry, Dale Chall, Flesch, Gunning (Güneş, 2000: 37-38) ve Türkçe ilk okunabilirlik formülü olan Ateşman'ın Flesch okunabilirlik formülünden Türkçeye uyarladığı formüldür. Okunabilirlilik formülleri, öğrencilerin okuyacakları farklı seviyedeki metinlerin zorluk seviyelerini tahmin etme niyetinde olmalarına rağmen metnin kavranabilirliğinin yansıtılmasında mükemmel değillerdir (Chatman ve Goetz,]985:150). Bu sebeple okunabilirlik formülleri ile ilgili çeşitli eleştiriler vardır. Bunlar (Ornstein ve Lasley, 2000:233): 1. Okuduğunu anlamayı etkileyen, öğrencilerin önceki bilgileri, deneyimleri ve ilgileri göz ardı edilir. 2. "Bu formüllere göre daha kısa olan cümleler ve kelimeler, daha uzun olan kelime ve cümlelerden daha kolay anlaşılırlar" yaklaşımı her zaman geçerli değildir. 3. Yayıncıların bu formüllerin verdiği cümle ve kelime uzunlukları düzenlemelerini kullanmaya karşı gösterdikleri tepkiler. 4. Formüllerin düz yazı ile yazılan metinlerle alakalı olması ve sözcük dağarcığı, cümle yapısı gibi kavramayı ve ilgiyi etkileyen unsurları göz ardı etmesi, gibi sebepler sayılabilir. Formüllerle ilgili yapılan eleştirilerden belki de en önemli olanı sayısal ifadelerin çoğunlukta olduğu konu alanlarında kullanımları uygun olmamalarıdır (Chatman ve Goetz, 1985:150). Formüllerin kullanımı ile ilgili tartışılması gereken bir diğer nokta da farklı bir 94 TSA / Yıl: 11, 5: 1, Nisan 2007

13 Sosyal Bilgiler Derslerinde Yazılı Materyallerin Öğrencilerin Okuma... dil için geliştirilen formülün, bir başka dil için aynı sonuçları vermeyeceği gerçeğidir. Örneğin İngilizce metinlerin okunabilirlik düzeyini belirlemek amacıyla kullanılan bir formül, Türkçe bir metinde kullanılması hatalı sonuçlar verecektir. Çünkü Türkçede bir sözcükteki hece sayısı ünlü harf sayısı kadarken; İngilizcede heceleme bu şekilde yapılmamaktadır. Örneğin, "There is a book on the table. {Hece sayısı: 8) = Masanın üstünde bir kitap var. (Hece sayısı: 10) " Bu durumda hece unsuru bulunan ve yabancı bir dil için geliştirilen okunabilirlik formülü, Türkçe dil yapısına uygun bir şekilde geliştiremedikçe kullanılması doğru olmayabilir (Temur, 2003: ). Okuma formüllerinin bazı hataları olsa da öğretmenlere, öğrencilerinin seviyelerine uygun materyal seçmelerinde, okuma güçlüğünün belirlenmesinden dolayı yardımcı olmaktadır (Ornstein ve Lasley, 2000:233). Yalın'a (1996: 62) göre bir kitabın güçlük düzeyini belirlemek amacıyla okunabilirlik formüllerinden yararlanmak faydalı olacaktır; ancak bu formüllerin bazı sınırlılıkları da söz konusudur. Örneğin formüller daha çok nesir yazıları için geliştirilmiştir denebilir. Ayrıca okunabilirlik düzeyini belirleyen bu formüller kelimelerin anlamlarından ziyade yapılarıyla ilgili olması, kullanım alanını daraltmaktadır Uzman Görüşleri Ülkemizde ders kitapları Millî Eğitim Bakanlığı tarafından belirlenen kriterlere uygun olarak hazırlanmaktadır. Bu durum öğretmenlerin ders kitaplarının öğrenci seviyesine olan uygunluğu konusunda herhangi bir çalışma yapmasını gerekli kılmamaktadır. Ancak sosyal bilgiler derslerinde okutulan yazılı materyaller, bu dersin içeriğinden dolayı çok geniş bir okuma alanına sahiptir. Ders kitabı dışında gerek tarih gerek coğrafya ve gerekse diğer sosyal bilimlerle ilgili kaynak kitap, dergi ve gazete yazılarının öğrenci seviyesine uygunluğunun tespit edilmesi öğretmenlerin kişisel yargılarına bırakılmıştır. Yapılan araştırmalar, öğretmenler ve öğrencilerin bir metne göz attıkları zaman o metnin sıkıcı ya da ilginç, kolay ya da zor bir metin olduğunu hissedebildiklerini göstermektedir (Alvermann ve TSA/Yıl: 11, S: 1, Nisan

14 Kubilay YAZICI / Cemil Cahit YEŞİLBURSA Phelps, 2005:159). Bu nedenle materyal seçiminde, öğretmenlerin görüşleri de önem kazanmaktadır. Öğretmenlerin yazılı materyallerin zorluk seviyelerini; metnin uzunluğu, kullanılan harflerin büyüklüğü, cümlelerin uzunluğu gibi unsurlardan faydalanarak tahmin etmeleri genel bir uygulamadır. Materyal seçimi hem çocuğun hem de öğretmenin yargılarını içermesi gerekir. Öğrenmede ilk adım olarak doğru kitabın seçilmesi gelmektedir. Öğretmen tarafından seçilmiş yazılı materyaller arasından öğrenci birisini seçebilir. Derece derece çocukların yazılı materyal seçiminde aldıkları sorumluluk artmalı buna paralel olarak öğretmenlerin ki de azalmalıdır. Böylece çocukların yeteneklerine uygun okuma materyallerini seçmelerini sağlayarak onlara karşı duyulan güven gösterilebilir (Lamb ve Arnold, 1998:122). Ancak uzman görüşleri kişiden kişiye değişiklik gösterebilmesi, yazılı materyallerin öğrencilerin okuma seviyelerine uygunluğunun objektif olarak değerlendirilmesine imkân vermemektedir. 4. Sonuç: Sosyal bilgiler programı, sosyal bilimlerin temel kazanımlarının aktarıldığı bir öğretim programı olması dolayısıyla içerisinde farklı bilim dallarına ait kazanımları içermektedir. Sosyal bilgilerde bu kazanımların aktarımında kullanılan yazılı materyallerin, öğrencilerin okuma seviyesine uygunluğunun tespit edilmesinde diğer derslere göre farklı yaklaşımların uygulanması gerekmektedir. Tarih, coğrafya veya vatandaşlık konuları ile ilgili bir metnin öğrencilerin okuma seviyelerine uygunluğu belki bir iki uygulama ile tespit edilebilir. Ancak bünyesinde bu alanların tamamını barındıran sosyal bilgiler için böyle bir yaklaşımın geçerliliği tartışmalı olabilir. Örneğin, bir sosyal bilgiler kitabında tarih konusuna ait bir metin öğrencilerin okuma seviyesine uygun olabilirken, coğrafya ve diğer alanlarla ilgili metinler öğrencilerin okuma seviyelerine uygun olmayabilir. Yukarıda belirtilen sebeplerden dolayı sosyal bilgiler dersinde okutulan bir yazılı materyalin öğrenci seviyesine uygunluğunun belirlenmesinde her bir bilim dalına ait yazılı metinlerin tek tek incelenmesi gerekmektedir. 96 TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

15 Sosyal Bilgiler Derslerinde Yazılı Materyallerin Öğrencilerin Okuma... Yazılı materyallerin öğrencilerin okuma seviyelerine uygunluklarının belirlenmesi için, öncelikle bu ölçme araçlarının Türkçe dil bilgisi ve Türk eğitim sisteminin hedeflerine uyarlanması gerekmektedir. KAYNAKLAR Alvermann, D.E. and Phelps, S. F. (2005), Content Reading and Literacy. Ally and Bacon Fourth Edition, USA. Ateşman, E. (1997), "Türkçede Okunabilirliğin Ölçülmesi", A.Ü. Tömer Dil Dergisi, Sayı : 58, Chatman, S.P and Goetz, E.T. (1985). "Methods and Techniques: Improving Textbook Selection", Teaching of Psychology. Vol.l2,No.3, Doğanay, A. (2004). "Sosyal Bilgiler Öğretimi". (Editörler: Cemil Öztürk- Dursun Dilek) Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi. PegemA Yayıncılık, Dördüncü Baskı, Ankara. Dolgin, A. B. (1975), "How to Match Reading Materials to Student Reading Levels: I. Fry's Graph and the Diagnostic Survey", Social Studies, 66:6, Now./Dec, Güneş, F. (2000), "Çocuk Kitaplarında Okunabilirlik İlkeleri", Yaşadıkça Eğitim. 67, Helfeldt, J. P., Henk, W. A., and FOTOS, A. (1986), "A Test of Alternative Cloze Test Formats at the Sixth-Grade Level", Journal of Educational Research, 79(4), İlköğretim Sosyal Bilgiler 5.Sınıf Ders Kitabı. (2006a), Sürat Yayınları. Ankara. İlköğretim Sosyal Bilgiler 6.Sınıf Ders kitabı. (2006b), A yayınları. Ankara. Kobayashi, M. (2002), "Cloze Test Reviseted: Exploring Item Characteristic with Special Attention to Scoring Methods", The Modern Language Journal. 86: Lamb, P. and Arnold, R. (1998), "Teaching Reading (Foundations and Strategies) ", Third Edition. Richard C. Owen Publishers: New York-USA. TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

16 Kubiloy YAZICI / Cemil Cahit YEŞİLBURSA Myers, M.P. and Savage, T. (2005), "Enhancing Student Comprehension of Social Studies Material", The Social Studies, January/February, Nay lor, D. T. and Diem, R. A.(1987), Elementary and Middle School Social Studies, Random House: New York-USA. Nitko, A. J. (2001), Educational Assessment of Students. Third Edition. Merril Prentice Hall: New Jersey-USA. Ornstein, A. C. and Lasley T. J. (2000), Strategies for Effective Teaching. McGraw-Hill Companies, Inc. Third Edition. USA. Parker, R.; Hasbrouck, J. E. and Tindal, G. (1992), "The Maze as a Classroom-Based Reading Measure: Construction Methods, Reliability and Validity", The Journal of Special Education. 26(2), Temur, T. (2003), "Okunabilirlik (Readability) Kavramı" Türklük Bilimi Araştırmaları. Bahar, Niğde, Theodore, M. F. R. (1975), "The Cloze and the Maze Test", The Social Studies. November/December Torres, M and Roig, M. (2005), "The Cloze Procedure as a Test of Plagiarism: The Infuluence of Text Readability" The Journal of Psychology. 139 (3), p Tuinman, J. J.; Blanton, W. E. and Gray, G. (1975), "The Cloze Procedure: An Analysis of Response Distributions", The Journal of General Psychology, Vol:92, Yalın, H. İ. (1996), "Ders Kitapları Tasarımı", Milli Eğitim Dergisi, Ekim/ Kasım/Aralık sayı. 132, TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007