TÜRKİYE'DE İNTİHAR SORUNU

Transkript

1 Kriz Dergisi 2(2): TÜRKİYE'DE İNTİHAR SORUNU Işık SAYIL* Özet: Ülkemizde intihar sorunu son sayısal değerler ve yapılan çeşitli çalışmalar doğrultusunda gözden geçirilmiştir. Değerler, sosyo kültürel yapı doğrultusunda tartışılmıştır. Summary: The problem of suicide in Turkey is reviewed with reference to the latest numeric values and various recent studies the effects of socio-cultural values on the phenomenology of suicide are discussed. İntihar olgusu uzun zamandan beri toplum ruh sağlığı konusunda çalışanların ilgi alanına girmiştir. İntihar olgusu beraberinde iki kavramı gündeme getirmektedir: Tamamlanmış intiharlar (ki burada sonuç ölümdür) ve intihar girişimleri. İntihar literatüründe tamamlanmış intiharlara ilişkin bilgiler daha sistematik dolayısıyla güvenilir olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak intihar girişimlerine ilişkin bilgiler için her zaman aynı şey söz konusu değildir. Türkiye'de intihar sorunu 1962 yılından beri derlenen DİE verileri çerçevesinde gözden geçirilebilir. Ancak bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de, görevliler, toplumun yargılayıcı * Prof. Dr. A.Ü. Tıp Fakültesi Psikiyatri A.B.D. yaklaşımı nedeni ile aileyi korumak için intiharları kaza olarak nitelemeye meyillidir. (Sayıl ve ark. 1988) Gerçekte de çoğu zaman intiharı kazalardan ayırmak güçtür. Bu nedenle sonuçların güvenirliği daima bir soru işaretine sahiptir. Türkiye'de İntihar Olgusu: Ülkemizde halen yüzbinde 2.14'lük bir intihar insidansı söz konusudur. 1991'deki toplam 1228 intiharın 450'si kadın 778'i erkektir. 15 yaşın altında %3.4 oranında iken yaş arasında birden %29.7'ye yükselir. %21.8 ile ikinci pik yaş grubundadır. Sonra yaş ilerlerken oran düşme gösterir. (Sayıl 1987, 1992). Genelde batıda ve büyük kentlerde, doğuya ve küçük kentlere göre daha yüksek intihar oranları dikkati çeker. Bu yaşam biçimindeki değişim, hızlı kentleşme ve modernleşme süreci ile yakından ilgilidir. İntihar şekilleri arasında %51.5 ile ası başta gelmektedir. Bunu kimyasal madde kullanımı %16.9 ile izlemektedir. Üçüncü sırada kendini yüksekten atarak yapılan intiharlar %10.3 ve ateşli silah kullanımı %12.3 yer almaktadır. Bu oranlar pek çok ülkeye göre çok düşük olup intihar şimdilik bir sorun gibi görülmemektedir.

2 Ancak intihar girişimleri için aynı şey söylenemez. Ankara'da 'de 107 olan intihar girişimleri kentte hergün 5 kişinin intihara kalkıştığını gösteren bir bulgudur. Bu değer 1990 yılı için 9 hastanenin acil servis kayıtlarından elde edilmiştir yılı için geriye dönük olarak yapılan çalışmada, yaş arasında 1901 intihar girişimi vakası saptanmıştır. Bunların 645'i erkek, 1241'i kadındır. 15 vakanın cinsiyetine ilişkin kayıda rastlanmamıştır. (Sayıl ve ark. 1992,1993) İntihar Olgusunu Etkileyen Kültürel Yapı: Asırlar boyunca Anadolu çeşitli medeniyetlere kucak açmış, çeşitli medeniyetleri, grupları ve dinleri bir arada bağrına basmıştır. Türklerin X. yüzyılda, yani on asır önce gelişleri ile Anadolu tüm medeniyetleri ve halkları ile bir bütünlüğe ulaşmış ve yıllar boyu bu bütünlük sürdürülmüştür. Yapay kışkırtmalara rağmen %90'ı müslüman olan halk, bir millet bilinci ile hareket etmeyi başarmıştır. Bugüne dek sürdürülen bu bütünlük içinde aile çok değerli ve kutsal bir çekirdek olarak varlığını hep korumuştur. Bugün büyük şehirlerde giderek azalan geleneksel ailede (geniş aile) ekonomik, duygusal ve geleneksel destek sistemleri güçlü bağlarla bireylerini birbirine bağlar. Akrabalar, hısımlar, hemşehriler, arkadaşlar, komşular; sıkı, yakın ve sıcak ilişkiler içinde yaşamlarını südrürürler. Herkes birbiri ile ilgili, birbirinden haberdar ve giderek azalsa da birbirine destek veren bir yaklaşım içinde yaşar. Çok çeşitli kültürlerden kalma inanç ve adetler halen etkinliğini sürdürmeye devam eder. Bu karma kültürlerin en önemli ortak özelliği dayanışmadır. Herkesin bir değil birkaç desteği birden vardır ve ihtiyaç halinde bunlar derhal devreye girer. Zorlu bir durum yaşandığında, ana-babadan başlayarak, kardeş, akraba, hısım, hemşehri, komşu, arkadaş... mutlaka birileri ortaya çıkacaktır. "Yalnızlık Allaha mahsustur" sözü bu yaşamın felsefesini oluşturur. Kimsenin yalnız kalmasına izin verilmez. Dostluklar etnik farklılıklar gözetilmeden kurulur ve sürdürülür. Bütün provakasyonlara rağmen bu değiştirilememiş bir eski Osmanlı geleneğidir. Güçlü destek sistemleri dini inaçlarla da pekişince intiharların bu toplumda yüksek oranlarda olması elbette söz konusu değildir. İslam dininde, Kuranda yazılı olduğu üzere, intihar kabul edilmez. "Tanrının verdiği canı yine tanrı gerektiği zaman alacaktır" inancı hakimdir. İntihar edenin cenaze namazının kılınamayacağına ilişkin bir hadisle bu desteklenmiştir. Yine İslamda ölümden sonraki hayata inanılır. Tanrının isteği dışında canına kıyan kıyamet ve ahirette cezalandırılacaktır. Böylelikle müslümanlık intiharı tümüyle sergilemiştir. dışlayan bir tutum ve inanç Dini inançlar, sıkı aile bağları, aile bütünlüğüne ve sosyal dayanışmaya saygı intihar oranının düşük olmasını getiren özellikler olarak sayılabilir. Ancak günümüzde bir değişim yaşayan toplumsal yapı, bunu olumsuz etkileyen bir faktör olarak dikkati çekmektedir. Değişimin daha hızlı yaşandığı büyük kentlerde bu çok daha açık hissedilmekte ve intihar oranları da buralarda birden yükselme göstermektedir. Agresyon ifadesi: Anadolu'da agresyon sportif faaliyetler ve müsabakalar, çeşitli oyunlarla ya da şakalaşmalarla dışa vurulur. (Kore İstiklal Savaşı sonrasındaki küçük savaşlar Savaşı, Kıbrıs Harekatı, Güneydoğudaki Çatışmalar) toplumsal agresyonun kanalize edildiği durumlar olarak düşünülebilir. Ayrıca kan davaları, toprak paylaşma çatışmaları diğer patlama noktalarıdır. Anadolu insanı sakin, sabırlı ve tedbirlidir. Ancak sabrı taşdığında birikmiş tüm öfkesini bir anda ortaya koymaya meyillidir. Genel anlamda agresyon ifadelerine izin verilmez gibi görülse de 294

3 bunun patlamalar şeklinde ortaya çıkışından söz etmek yerinde olur. Agresyonun gizlenmesi ya da kendine döndürülmesinden çok, bekleyip uygun doza ulaşmasından sonra şiddetli boyutlarda dışa vuruluşuna tanık oluruz. İntihar Olgusuna Tutum ve İnançlar: İntihar olgusuna tutum ve inançlar bireysel ve toplumsal farklar gösterir. Genellikle kabul görmeyen ve toplumca dışlanan bu konuyu Ankara'da çeşitli kesimlerde yaptığımız bir seri araştırma ile gözden geçirdik (Sayıl ve ark. 1988). Toplumun intihar olgusuna tutum ve inançlarını araştıran 759 denekli bir çalışmaya ilişkin bazı çarpıcı sonuçlardan öncelikle söz etmek yerinde olacaktır. Ankara'da yaşayan, çeşitli kesimlerden gelen deneklere 52 itemden oluşan bir anket formu uygulanmıştır. Denekler intihar vakası ile karşılaşma olasılığı dikkate alınarak gruplanmış ve gruplar arası kıyaslamaya gidilmiştir. Tüm denekler %47.5 oranında intihar olgusunu bir hastalık olarak değerlendirmişlerdir. Yine tüm gruplar intiharlardan söz eden yakınlarını %66 oranında ciddiye alırken, herhangi biri için bu oran %40'a düşmektedir. Tüm deneklerin %50'si genel anlamda intihar eğilimi olanlara karşı duyarlı ve yardıma istekli bir tutum içinde bulunmuşlardır. Profesyonellerin yer aldığı birinci grupta yardım motivasyonu %80'e ulaşmaktadır. Yine bu çalışma ile intihara tutum ve inançların yaş, eğitim düzeyi ve meslek gruplarına göre değişim gösterdiği belirlenmiştir. Genel olarak 752 deneğin tüm Ankara'yı temsil edeceği düşünülmezse de bu konuda %50 oranında konuyu dışlama eğiliminden söz edebiliriz. Doktorların bu konudaki görüşlerini değerlendirmeyi amaçlayan 221 deneklik bir diğer çalışmamıza ilişkin sonuçları ise şöyle özetleyebiliriz (Sayıl ve ark. 1990, 1992). Araştırmaya acil servislerde görev yapan 86 cerrahi ve dahiliye uzmanı ile 135 psikiyatrist katılmıştır. Tüm denekler intihar olgusunun medikal, psikolojik ve sosyal boyutları olduğu konusunda birleşmişlerdir. Ancak acil servis ile psikiyatri klinikleri arasında işbirliğinin yetersiz olduğu en çarpıcı sonuç olarak karşımıza çıkmıştır. Tüm hekimler acil servislerde intihar girişimlerine yeterli hizmetin verilemediği konusunda birleşmişlerdir. Medikal bakım ve tedavisi tamamlanan hasta ağır bir psikiyatrik bozukluk sergilemiyorsa psikiyatri ile ilişki kurulmamaktadır. 143 psikiyatristin katıldığı bir başka çalışmanın sonuçları ise suisidal hastaların gerek bireysel, gerekse kurum içinde ele alınışının iyileştirilmesine ihtiyaç olduğu doğrultusunda olmuştur. Çalışma sonuçları bu konuda hizmet içi eğitim programlarına gereksinim olduğu şeklindedir. Yine her iki çalışmaya katılan denekler, acil servise getirilen tüm intihar girişimlerine psikiyatrideki profesyonel potansiyeli ile gerekli hizmetin verilemeyeceği konusunda birleşmişlerdir. Acil servislerde bu alanda yetiştirilmiş sağlık personelinden oluşan bir ekibin psikiyatrik ve psikolojik ilk yardımı yapmasının en iyi yol olduğu ifade edilmiştir. Bu görüşten çıkılarak A.Ü.T.F. acil servisi ile A.Ü. Kriz Merkezi işbirliğine gidilmiştir. Acil serviste bir kriz odası oluşturularak intihar girişimlerine ve ailelerine psikoterapötik ilk yardım için bir ekip uygulamaya sokulmuştur (1994). İntihar Olgusunun Adli Yönü: Bilindiği üzere, acil servislere intihar girişimi ile gelen her hasta mutlaka adli vaka olarak değerlendirilerek adli vaka dosyası açılır. İntihar girişimlerinin bu yönünü gözden geçiren bir çalışma planlayarak intihar 295

4 olgusunun adli yönünü tartıştık. Bu çalışmamızda acil serviste intihar girişimi ile başvuran hastalara zorunlu olarak açılan adli vaka dosyalan incelenmiştir yılının ilk yarısına ilşkin T.C. Ankara Cumhuriyet Başsavcılığıma ait dosya taramalarının sonunda 50 vaka tespit edilerek değerlendirmeye alınmıştır. Bunlardan 33 tanesinin karara bağlandığı takipsizlik kararı ile dosyanın kapandığı saptanmıştır. İlgililer bu sonucun şahit oldukları tüm vakalarda benzerlik taşıdığını ifade etmişlerdir. Sağlık sorunları ile ilgili tüm yasaların 1917 yılındaki hali ile kalmış olması, pek çok sorunda olduğu gibi intihar olgusunda da işlerliğini yitirmiş görünmektedir. En kısa zamanda sorunun ele alınarak çağdaş düzeyde yeniden düzenlenmesi bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır. Böylelikle intihar girişiminde bulunan kişi ve yakınları duyarlı bir dönemde gereksiz yere hırpalanmayacak, yargı oranları da yersiz olarak meşgul edilmeyecektir (Özsan ve ark. 1994). Türkiye'de intiharı konu alan yayınlar üstüne yaptığımız bir çalışmada; yılları arasında 183 tane intihar konulu yayın saptanmıştır. Bunların 87'sini bilimsel çalışmalar oluşturmaktadır. Yayınların yıllara göre dağımında 1950'den sonra bir artış görülmekte olup, 'da en yüksek sayıya ulaştığı belirlenmiştir. (Sayıl ve Azizoğlu 1991) Bu da konunun giderek tabu olmaktan çıktığını ve profesyonellerin konuya ilgisinin arttığını gösteren bir bulgu olarak değerlendirilebilir. İntihar olaylarının yazılı basına yansıması üstüne yaptığınız bir çalışmada belgesel tarama yoluyla elde edilen veriler gözden geçirilmiştir. İntihar şekli dışında tüm verilerin DİE intihar istatistikleri verileri ile paralellik gösterdiği bulunmuştur. DİE verilerine göre intihar şekli olarak ası önde gelirken gazete haberlerinde yüksekten atlama öne çıkmıştır. Gazeteye yansıyan nedenlerin başında, kişilerarası ilişki güçlükleri gelmiş, bunu duygusal ve ekonomik nedenli intiharlar izlemiştir (Sayıl ve Gürakar 1989). Ankara'da yaptığımız retrospektif bir çalışmada Ankara'daki hasta potansiyelinin %95'ini taşıyan 9 hastaneye ait acil servislere başvuran intihar girişimleri, hasta kayıtları taranarak incelemeye alınmıştır. Taramada 1901 intihar girişimi saptanmıştır. Vakalarda yaş, cinsiyet, medeni durum, eğitim, meslek, yaşanılan semt, intihar yöntemi, intihar zamanı, tedavi süreci gibi değişkenler belirlenmeye çalışılmıştır. Çarpıcı sonuçlar şöyledir: İntihar girişimlerinin %65'ini kadınlar, %35'ini erkekler oluşturmaktadır, %50'si yaş grubundadır. %40'ı evli, %58'i bekar ve %2'si duldur. Meslekler: öğrenciler %30, ev hanımları %24, memurlar %17, işçiler %18 şeklinde bir dağılım vermiştir. Tüm girişimlerin %88'i çeşitli ilaç ve toksik madde alımı şeklinde gerçekleştirilmiştir. Keşi %8 ile ikinci sıradadır. Haziran ve Ağustos aylarındaki artış öğrenci sınav dönemi ile çakışmaktadır. Gün içindeki dağılımda, saat arası %20 ile en yoğun girişim saati olarak bulunmuştur. İntihar girişimlerinde medikal yardım tam olarak yapılırken psikolojik ve psikiyatrik yardımın ancak hastaların %15'i için ön görüldüğü belirlenmiştir (Sayıl ve ark. 1992,1993): Her suisidal durum önleme (prevention), tedavi (intervention), izleme (postvention) üçgeni içinde ele alınmalıdır (Sayıl ve ark. 1985,1992): Önceki çalışma sonuçlarının da belirlediği üzere, Türkiye'de bir acil servis sorunu olarak intihar girişimlerinde tedavi süreci, medikal bakımla sınırlıdır. Açık psikiyatrik bozukluk sergilenmedikçe kişinin psikolojik durumu üzerinde durulmaz. Hasta ve aile, sorunları ile başbaşa evlerine dönerler. 296

5 Oysa intihar girişimlerinde yardıma en açık dönem medikal bakımın bittiği andır. Bazen bir seansla bile hastaya yardım mümkündür. Tedavideki bu açığı kapatmak ve intihar girişimlerinin bugünkü boyutu hakkında gerçekçi bir değerlendirme yapmak üzere Ankara'daki büyük hastane psikiyatri servisleri ile kriz merkezi olarak müşterek bir çalışma başlatmış bulunuyoruz. Böylelikle intervention ve postvention programları devreye sokulacaktır. Bunun yanısıra koşullar elverdiği ölçüde prevention aktiviteler de planlanarak uygulamaya konmaktadır. Bu çerçeve içinde yaptığımız bir çalışmayı aktarmak istiyorum Ocak ayı içinde A.Ü. T.F. bünyesindeki "sağlık meslek lisesi" öğrencilerinden, peş peşe 6 ciddi intihar girişimi ile kriz merkezinden yardım istemesi üzerine bu okulda intiharı önleme programı düzenlenmiştir. Program, öğretmen, idareci ve öğrencilerle olmak üzere 6 haftalık bir dönem içinde iki basamaklı olarak yürütülmüştür. İdareci ve öğretmenlere ergenlik dönemi, ergenlik dönemi krizleri, depresyon, intihar olgusu, intihar girişimlerinde ilk yardım konularında teorik bilgi verilmiş ve ardından toplantı, çeşitli sorunların getirildiği serbest tartışma ortamında sürdürülmüştür. Öğrencilere yapılan uygulama küçük grup aktiviteleri şeklinde düzenlenmiş. Bir ders saati süresi temel alınarak, sorun alanları üzerinde odaklaşılmıştır. Sorunlar ve çözüm yolları tartışılırken yeri geldikçe öğrenciler ruh sağlığı sorunu olarak depresyon, depresyon ve intihar girişimlerinde ilk yardım konusunda bilgilendirilmişlerdir. Ana, baba, arkadaş, öğretmen ve karşı cinsle ilişki ve iletişim, güçlükleri günlük hayattan örnekler üzerinde tartışılmıştır. - Psikiyatri kliniklerinde gerek yataklı servis gerekse poliklinik hizmetlerinde intihar olguları çeşitli sorunları da beraberinde getirmektedir. Bu konuda yapılan pek çok çalışma mevcuttur. Özel risk grupları bu arada zikredilmektedir. (Sayıl ve ark. 1992, 1988, 1987,1981) Size Türkiye'de intiharın genel değerlendirmesi yanısıra Ankara'da gerçekleştirdiğimiz çalışmaları özetlemeye çalıştım. Görüldüğü üzere intihar olgusu ülke genelinde büyük bir sorun gibi görünmemektedir. Ancak intihar girişimleri çok daha büyük boyutta bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Sorunun giderek artış gösterdiği ve ileriye dönük bir tehlike oluşturması söz konusu olduğuna göre, çok ciddi planlı çalışmaların uygulamaya sokulmasının gerekli olduğu kanısındayım. Ülkemizdeki intihar girişimleri hayati tehlike getirmeyen, acemice denemeler olarak karşımıza çıkmaktadır. Ölmek amaçlanmamakta, bir yardım arayışı niteliğini taşımaktadır. Yapılacak planlamalarda intihar girişimlerinin bu özelliğinin de dikkate alınmasında yarar vardır. KAYNAKLAR Sayıl I, Ceyhun B (1981) A Study on Succesful Silicide. Depression and suicide. J.P. Soubrier, J. Vedrinne (Eds) PP: Pergamon Press. Paris. Sayıl I., (1985) İntihar Olgusu ve Tedavi İlkeleri. Nöroloji, Nöroşirurji, Psikiyatri Dergisi. 1: Sayıl I., Ceyhun B., Göğüs Ak (1985) İntihara İlişkin Çalışmalar. İntihar Olayları Sempozyumu. Anadolu Clniv Mayıs Eskişehir, (Yayınlanmamış Bildiri). Sayıl l., (1987) Statistical Data On Suicide in Turkey. İn R.l. Yufif (ed) Proceedings 20 th Annual Conference on AAS and IASP, PP:48-50, San Francisco. Sayıl I (1987) Affektif Hastalıklar ve İntihar. Günümüzde Aftektif Bozukluklar Eğitim Semineri. Sy: 43-47, Gazi Üniv. Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara. Sayıl I., Kemaloğlu M. (1987) The relation in Behveen Alcohol Dependency and Suicidal Behaviour. İn R.l. Yufif (Ed) Proceedings 20 th Annual Conference on AAS and IASP. PP: San Francisco. 297

6 Sayıl I, Pekyardımcı C, Sözer Y, Evrengöl A, Tuğcu H, Ayhan Ö (1988) Toplumda İntihar Olgusuna Karşı Tutum ve İnançlar Üstüne Bir Araştırma XXIV Ulusal Psıkıyatn ve Nörolojik Bilimler Kongresi, Bildin Ktıtabı, Sy , UDK Yay, GATA, Ankara Sayıl I, Sungur MZ, Kartallar R, Tuğcu H, (1988) Psıkotık Hastalarda Grup Tedavisi Uygulamalarında İntihar Olgusunun İşleyişi XXIV Ulusal Psıkıyatn ve Nörolojik Bilimler Kongresi Bildin Kitabı, Sy , UDK Yay, GATA, Ankara Sayıl I, Tuğcu H (1988) Toplumumuzda İntihar ve Adam Öldürme Üstüne Kıyaslamalı Bir Çalışma XXIV Ulusal Psıkıyatn ve Noroolojık Bilimler Kongresi, Bildin Kitabı, Sy , UDK Yayınları, GATA, Ankara Sayıl I, Göğüs Ak, Sözer Y, Ceyhun B, (1990) İntihar ve Psıkıyatnst (Tutumlar Üstüne Bir Araştırma) XXVI Ulusal Psıkıyatn ve Nörolojik Bilimler Kongresi, Sy , Bilimsel Yayınlar Kitabı, 9 Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Psıkıyatn Anabılım Dalı Yayını, Balçova-lzmır Sayıl I, Ceyhun B (1992) A Study on Successful Suıcıde Cnsıs, Sy 1-5, Ankara Üniversitesi Psıkıyatnk Knz Uygulama ve Araştırma Merkezi Başbakanlık Basımevi, Ankara Sayıl I, et al (1990) Attıtude of Clınıcıans Tovvard Suıcıde in Turkey Suıcıdal Behavıour and Risk Factors, G Ferran, M Bellini, P Crepet (Eds), PP Monduzzı Editöre, Bologna Sayıl I, Goğuş Ak (1992) The Dıstrıbutıon of the Suıcıde Thought and Attempt Among The Psychıatnc Out-Patıents, Cnsıs, Sy 6-9 Ankara Üniversitesi Psıkıyatnk Knz Uygulama ve Araştırma Merkezi Başbakanlık Basımevi, Ankara Sayıl I (1992) Statıstıcal Data On Suıcıde in Turkey Cnsıs, Sy Ankara Üniversitesi Psıkıyatnk Knz Uygulama ve Araştırma Merkezi Başbakanlık Basımevi, Ankara Sayıl l, Kemaoğlu M (1992) The Relatıon Between Alcohol Dependency and Suıcıdal Behavıour Cnsıs, Sy 19-22, Ankara Üniversitesi Psıkıyatnk Knz Uygulama ve Araştırma Merkezi Başbakanlık Basımevi, Ankara Sayıl I, Goğuş Ak, Sozer Y, Ceyhun B (1992) Attrtudes of Clınıcıans Tovvard Suıcıde m Turkey Crısıs, Sy 23-26, Ankara Üniversitesi Psıkıyatnk Knz Uygulama ve Araştırma Merkezi Başbakanlık Basımevi, Ankara Sayıl I, Palabıyıkoğlu R, Ceyhun B, Sözer Y (1992) A Suıcıde Preventıon Programme m A Nursıng Hıgh School K Böhme, R Freytag, C VVachter, H VVedler (Eds) in Suıadal Behavıor S S Roderer Verlag, Regensburg Sayıl I, Oral A, Güney S, Ayhan N, Ayhan O, Devnmcı H (1992) Parasuıcıde in Ankara, Suıcıdal Behavıour, S K Böhme, R, Freytag, C VVackter, H VVedler (Eds) S Roderer Verlag, Resensburg Sayıl I, Azızoğlu S (1992) İntiharı Konu Alan Yayınlar Üstüne Bir Çalışma Knz Dergisi, Sayıl I, Oral A, Güney S, Ayhan N, Ayhan Ö, Devrimci H (1993) Ankara'da İntihar Girişimleri Üzenne Bir Çalışma Knz Dergisi Sayıl I, Gürakar L, Ayhan Ö (1989) İntihar Olaylarının 1988 Yılında Yazılı Basına Yansıması Konusunda Bir Çalışma Sy 55-64, XXV Ulusal Psıkıyatn ve Nörolojik Bilimler Kongresi Bilimsel Çalışmaları, Türkiye Ruh Sağlığı ve Tedavi Vakfı Yay 1, Ankara Özsan H, Sayıl I, Devnmcı H (1994) İntiharın Adlı Yönü Üzerine Bir Çalışma Düşenen Adam,