Konya Bölgesinde Sulama Pompaj Tesisleri Ekonomisi

Transkript

1 Konya Bölgesinde Sulama Pompaj Tesisleri Ekonomisi Sedat ÇALIŞIR1 Nuri ORHAN2 Ender KAYA3 1Prof. Dr. S.Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Makineleri Bölümü, Konya. 2Arş. Gör. S.Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Makineleri Bölümü, Konya. 3Zir. Yük. Müh. TKDK İl Koordinatörlüğü. Konya. Özet Bu çalışmada Konya bölgesinde bazı sulama pompaj tesisleri kullanılarak sulama yapılan buğday ve şeker pancarı üretiminde birim alan başına sulama maliyet göstergeleri belirlenmiştir. Bulgulara göre hem buğday hem de şeker pancarı üretiminde birim alan başına en yüksek sulama maliyeti. traktör kuyruk mili (PTO) ile tahrik edilerek yağmurlama sulama yapan düşey milli derin kuyu pompaj tesislerinde elde edilmiştir. Buna göre buğdayda birim alan başına sulama pompaj girdi enerjisi ve maliyeti ile sulama pompaj girdi maliyetinin ürün toplam çıktı getirisine oranı sırasıyla 528 kwh/da, 98.2 TL/da ve %40,5 bulunurken şeker pancarında da 1408 kwh/ da. 261,9 TL/da ve %36,1 olmuştur. Buna göre bölgede yapılan sulu tarım uygulamalarında kullanılan sulama pompaj girdi maliyetlerinin çok pahalı olduğu söylenebilir. Çalışma sonucuna göre; bölgenin yetersiz su kaynaklarının sürdürülebilirliliğinin sağlayabilmesi için hem pompaj tesisleri sistem etkinliğinin yükseltilmesi ve enerji satın alma maliyetlerinin azaltılması hem de çiftçilerin gelir seviyesini yükseltecek yönde bazı önlemlerin alınması önerilmiştir. Anahtar kelimeler: Sulama pompaj tesisi, sistem etkinliği, özgül sulama girdi enerjisi tüketimi, sulamada pompaj ekonomisi. Economy of Irrigation Pumping Plants in Konya Region Abstract In this study, some irrigation pumping plants by using in Konya region, irrigated wheat and sugar beet production cost indicators per unit area were determine. According to the findings both the wheat and sugar beet production the highest cost per unit area by the with tractor tail shaft (PTO) be driven that vertical shaft deep well of pumping plants have been obtained working with sprinkler irrigation. The accordingly, irrigation pumping input energy per unit area of wheat and with monetary cost of the input costs of irrigation pumping the product rate of return on total output were found to be 528 kwh/da, 98,2 TL/da and %40,5 respectively, the sugar beet were found 1408 kwh/da, 261,9 TL/da and %36,1 respectively. Accordingly, for applications in irrigated agriculture in the region said to be very expensive in the input cost of irrigation use pumping. According to the study concluded, sustainability for providing inadequate of water resources of the region both increase the total efficiency of pumping plants and reduction of energy costs purchasing and some of the take measures has been proposed direction would no reduce farmer income levels. Key words: Irrigation pumping plant, efficiency of the system, consumption of specific irrigation input energy, the economy of pumping in irrigation. 1. Giriş Sulu tarımda, en yoğun enerji tüketimi, sulama için kurulan pompaj tesislerinde ortaya çıkmaktadır. Hem yer altı sularından (YAS) hem de basınçlı sulama sistemlerinden (BSS) yararlanabilmek için mutlak surette sulama pompaj tesislerine gereksinim vardır. Pompaj tesislerinin esas amacı; bitki yetiştirme döneminde, bitkinin istediği miktardaki suyu, istenilen zamanda ve en az enerji tüketimi ile bitki kök bölgesine iletmektir. Günümüzde YAS pompajında %90 oranında dalgıç pompalar kullanılmaktadır. Enerjinin etkin kullanılması, pompaj tesisi bileşenlerinden olan ve enerji dönüştüren pompa ve motorun yüksek verimli olması, enerji yutan boru hatlarının doğru tasarlanması ve tesisin doğru işletilmesini gerekmektedir. Ülkemizde üretilen sulama pompalarında pompa verimi %40-60 arasında değişmektedir. Ciddi firmalar bu değeri %70-80 düzeyine çıkarmışlardır. Pompa verimleri pompa tipine, imalat kalitesine ve yapım malzemesine göre değişmektedir. Dalgıç elektrik motorlarında ise verim %80-90 arasında değişmektedir. Motorlarda verim, motor gücü, imalat kalitesi ve yükleme oranına bağlı olarak değişmektedir. Uygun olmayan motor seçimlerinde motor verimleri %60 lara kadar düşebilmektedir. Sulama pompalarının performans deneylerinde elde edilen ve en yüksek verime karşılık noktadaki özgül enerji tüketimleri dalgıç pompa ve AC ile tahrik edilen motopomplarda 4-6 Wh/m4, PTO ile tahrik edilen motopomplarda ise Wh/m4 (1,2-1,5 ml/m4) düzeyinde olduğu belirlenmiştir. Özgül enerji tüketimi, 1 m3 suyu 1 m toplam dinamik yüksekliğe (TDY) çıkarmak için gerekli toplam enerjiyi veya 1 m3/h debiyi 1 m TDY e çıkarmak için gerekli olan gücü ifade etmekte ve Wh/m4 [Wh/(m3. m)] birimi ile gösterilmektedir (Çalışır ve Konak, 1997; Çalışır ve Konak, 1998a; Çalışır ve ark., 2010). Konya da sulu tarım yapan işletmelerin adet işletmenin %31 i (14, 428 adet) ve sulanan alanların da %46,1 ( da) basınçlı sulama sistemleri ile (yağmurlama ve damla sulama) yapılmaktadır. Bu dağılım ülke geneline bakıldığında bölge için önemli bir orandır. Benzer şekilde Konya da bulunan adet kuyu -ki işletme sayısının %62,5 ine karşılık gelmektedir- ile da alan - ki bu alan da toplam sulanan alanların %77,7 sine karşılık gelme- 646

2 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma ktedir (Anonim,2009a,b). Konya bölgesindeki bazı yerli yapım yağ ile soğutmalı düşey milli derin kuyu sulama pompaj tesislerinde yapılan bir çalışmada başarı derecesi araştırılmıştır. İncelenen tesislerde, başarı derecesinin % , güç kaybının %0...18,1 olduğu ve montaj derinliğinin olması gereken değerlerinden % oranında daha derine yerleştirildiği saptanmıştır (Çalışır ve Konak, 1998b). Bölgedeki sulama pompaj tesislerinin ortalama yıllık kullanım süresi 1275,8 h/yıl, özgül yıllık kullanımı 29 h/ ha, özgül kurulu pompaj motor gücü 1.06 kw/ha ve yıllık kullanım oranı %64 olduğu ve yıllık çalışma sürelerinin de %50 sinin Temmuz ve Ağustos aylarında gerçekleştiği saptanmıştır (Çalışır ve ark., 2002) yılında Konya Çumra bölgesinde arazi ve çiftçi koşullarında yürütülen bir çalışmada, incelenen motopomp markaları ve oranları sırasıyla Lombardini (%38), Pancar motor (%43), Süperstar (%12) ve diğerleri (%7) dir. Motopompların, %28 i 11.5 BG; %50 si 13 BG ve %22 si de 17 BG gücünde olduğu ve motopompların yağmurlama sulama amacıyla çalıştığı tespit edilmiştir (Çalışır ve ark. 2005a). Laboratuar koşullarında yürütülen bir başka çalışmada, değişik çıkış borusu çapına sahip yatay milli kademesiz santrifüj pompalar aynı çalışma devirlerinde hem elektrik motoru ile hem traktör kuyruk mili (PTO) ile çalıştırılarak performans ve enerji yönüyle değerlendirilmiştir (Çalışır ve ark. 2005b). Konya Merkez, /Çumra ve Karapınar yöresinde arazi ve çiftçi koşullarında yürütülen bir çalışmada da tesislerin hepsi derin kuyudan yağmurlama sulama yapmaktadır. Kullanılan traktörler MF 240, Steyr 5033, Türk Fiat 5546, Ford 6610 ve U530 markalardan oluşmaktadır. Elektrik enerjisi ile çalışan bazı tesislerde kullanılan, dik türbin tipi içi boş milli -VHS- elektrik motorlarıdır. Pompalar yağ ve su ile soğutmalı, 4, 5, 6 ve 8 anma çaplı düşey milli derin kuyu pompalarıdır (Çalışır ve ark. 2005c) Konya bölgesini karakterize edebilecek şekilde, tesislerin sayısı ve motor gücü dağılımı dikkate alınarak yapılan daha kapsamlı bir çalışmada, toplam 110 adet dalgıç sulama pompaj tesisi test edilmiş ve bunların %63 ü 30 kw ve 37 kw motor gücünde olduğu belirlenmiştir. Kuyuların teçhiz borusu çapına göre dağılımı da sırasıyla %5.5 i 41/2, %19.1 i 51/2, %72.7 si 65/8 ve %2.7 si ise 85/8 ölçülerindedir. Arazi ve çiftçi koşullarında yürütülen bu araştırmada, sulama dalgıç pompaj tesisi başına ortalama; debi 41,1 L/s, kolon borusu uzunluğu 41,1 m, kolon borusu ve ek donanımlarının ağırlığı 1283,8 kg, dalma derinliği 12,1 m, statik seviye 25,5 m, çıkış basıncı 1,4 bar, TDY 56,1 m, sistem etkinliği %52, emsallerine göre başarı derecesi %78, toplam özgül enerji tüketimi 2.93 Mj/m3 ve tasarruf edilebilirlilik oranı %22 düştüğü saptanmıştır (Çalışır, 2007). Sulama pompalarının verimine etki eden faktörlerden olan eksenel ve radyal itme kuvveti, klerens ayarı, transmisyon sistemleri, kavitasyon, pompa çark boyutları, pompaj suyundaki silt/katı partikül oranı gibi bir çok konu araştırmaya tabii tutulmuştur (Çalışır, 1997; Çalışır ve ark., 2001; Çalışır ve ark., 2003; Çalışır ve Eryılmaz, 2005; Çalışır ve ark., 2006a,b; Çalışır ve ark., 2007; Eryılmaz ve Çalışır, 2006; Karaca ve Çalışır, 2006; Çalışır 2010). Ayrıca motor verimine etki eden parametrelerden de transmisyon sistemi, motor yüklenmesi, motor tipi, motor gücü ve gerilim dalgalanmalarının etkileri araştırılmıştır (Günal, 1996; Hanson, 2000; Çalışır ve ark. 2003; Çalışır ve ark. 2010). Bölgedeki pompaj tesisleri üzerinde yapılan birçok araştırmaya göre, özet olarak birim (m3) sulama suyu sağlama maliyetleri su kaynağına, pompa ve motor tipine, sulama sistemine göre önemli düzeyde değişimler göstermektedir. Bu çalışmada, bölgede yaygın olarak kullanılan bazı sulama pompaj tesislerinin özgül sulama girdi enerjilerine göre bölgenin iki karakteristik ürünü olan buğday ve şeker pancarında sulama girdi masrafının toplam çıktı getirisi içindeki payının belirlenmesi amaçlanmıştır.. 2. Materyal ve Metot Çalışmada bölgemizde sulu koşullarda yetiştirilen yaygın olarak yetiştirilen buğday ve şeker pancarı ürünlerinin verileri materyal olarak kullanılmıştır. Bu ürünlerin, 2011 yılına ait ortalama yıllık su tüketimi, tarla verimi, birim satış fiyatı ve tarımsal sulama uygulamaları için elektrik enerjisi birim satın alma fiyatı da sırasıyla Konya Tarımsal Araştırma Enstitüsü, TUİK, Konya Ticaret Borsası ve MEDAŞ kayıtları esas alınmıştır (Çizelge 1). Çizelge 1. Ürünlerin Bazı Karakteristik Özellikleri Bitki su tüketimi (mm) Tarla verimi (kg/da) Satış fiyatı Ürün (TL/kg) Min. Max. Ort. Min. Max. Ort Buğday Ş.Pancarı TL/kWh Bölgede yaygın olarak uygulanan bazı sulama pompaj tesislerinin özgül sulama girdi enerji tüketimleri Çizelge 2 de verilmiştir. İki ürün için birim alan sulama girdi maliyeti, ürün toplam çıktı getiri ve sulama girdi maliyetinin toplam çıktı getirisine oranın hesaplanmasında aşağıdaki eşitlikler kullanılmıştır. Mg = E*T*p 647

3 MÇ= V*B GO= (Mg/Mç)*100 Mg: Ürünün birim alanı sulama girdi maliyeti (TL/da) E: Pompaj tesisinin toplam özgül sulama girdi enerjisi ( kwh/m3) (Çizelge 2). T: Bitkinin ortalama yıllık su tüketimi = mm/yıl = kg/m2-yıl = m3/da-yıl (Çizelge 1) P: Elektrik enerjisi birim satın alma bedeli (0,186 TL/kWh) (Çizelge 1) Mç: Ürünün birim alanı toplam çıktı getirisi (TL/da) V: Ürünün ortalama tarla verimi (kg/da) (Çizelge 1) B: Ürünün birim satış fiyatı (TL/kg) (Çizelge 1) GO: Sulama girdi maliyetinin toplam çıktı getirisine oranı (%) Çizelge 2. Pompaj Sulama Tesislerinin Enerji Tüketim Değerleri Pompaj tesisi Güç kaynağı tipi Ortalama Özgül Enerji Tüketimi Mj m-3 (kwh m-3) Motopomp pompajı (Çalışır ve ark. 2005a) Dizel 2.85±0.16(0.79) Traktör kuyruk mili (PTO) DN 75 mm DN 100 mm DN 125 mm 1.62 (0.45) 1.38 (0.38) 1.21 (0.34) Yatay milli kademe- DN 150 mm 0.90 (0.25) siz Santrifüj Pompajı PTO ortalaması 1.28±0.07 (0.36) (Çalışır ve ark. DN 75 mm 1.14 (0.32) 2005b) DN 100 mm 1.13 (0.31) Elektrik motoru DN 125 mm DN 150 mm 1.02 (0.28) 0.78 (0.22) AC ortalaması 1.01±0.05 (0.28) Düşey milli derin Traktör kuyruk mili (PTO) 6.33±0.69 (1.76) kuyu pompaj ı (Çalışır ve ark. Elektrik motoru (VHS) 1.86±0.16 (0.52) 2005c) Motor gücü 22 Kw 1.77±0.17 (0.49) Motor gücü 30 kw 2.48±0.13 (0.69) Dalgıç derin kuyu Dalgıç Motor gücü 37 kw 2.84±0.14 (0.79) pompajı elektrik Motor gücü 45 kw 2.95±0.19 (0.82) (Çalışır 2007) motorları Motor gücü 55 kw 4.52±0.36 (1.26) YÜS salma sulama (Yaldız ve ark. 1990) Dalgıç pompaların genel ortalaması 2.93±0.10 (0.81) Pompaj Yok 0,63 (0,175) 3. Araştırma Sonuçları Çalışma sonucunda elde edilen bulgular Çizelge 3 de verilmiştir. Çizelge 3 incelendiğinde her iki ürün içinde en yüksek GO oranı en yüksek özgül sulama girdi enerjisine sahip (1,76 kwh/m3) PTO ile tahrik edilen düşey milli derin kuyu pompajında, en düşük özgül sulama girdi enerjisine sahip (0,175 kwh/m3) GO oram ise pompajsız salma sulama sisteminde elde edildiği görülmektedir. En yüksek GO oram buğday ve şeker pancarında sırasıyla %40,5 ve %36,1; en düşük GO oranı da buğday ve şeker pancarında sırasıyla %4,1 ve % 3,7 olarak bulunmuştur. En yüksek GO oranı yine özgül sulama girdi enerjisine bağlı olarak, PTO tahrikli düşey milli derin kuyu pompajını, büyük güçlü dalgıç derin kuyu pompajı ve dizel motopomp pompajında görülmektedir. Aynı sulama pompaj tesislerinde GO oranları şeker pancarında daha düşük hesaplanmıştır. Bunun nedeni şeker pancarının toplam çıktı getirisinin buğdaya göre daha büyük olmasına bağlanabilir. Bu sonuçlar göstermektedir ki, bölgemizde sulama suyu sağlama maliyeti oldukça pahalı bir uygulamadır. Bu 648

4 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma pahalılık ürünün tarla verimi ve birim satış fiyatı arttıkça ve (özgül) birim sulama maliyeti küçüldükçe azalacağı söylenebilir. Görüldüğü gibi güncel veriler dikkate alındığında çiftçinin toplam getirisinin oldukça önemli bir kısmı sulama için harcandığı açıkça ortadadır. Bölgenin yer altı ve yer üstü su kaynaklarının yetersiz olması ve su kaynaklarının sürdürülebilirli ğ ini sağlamak için çiftçilere tahsis edilen sulama suyu miktarını azaltmak uygun bir çözüm yolu olmayacağı düşünülmektedir. Hem su kaynaklarının sürdürülebilirli ğ i hem de çiftçilerin sulu tarım yapabilmeleri ve gelir düzeylerini iyileştirebilmek için bu iki konunun optimizasyonu yapılmalıdır. 4. Sonuç ve Tartışma Bölgede yapılan araştırma özgül sulama enerjisi tüketim sonuçları genel olarak değerlendirildiğinde aşağıdaki hususlar dikkatle değerlendirilmelidir. 1) Sulama pompaj tesislerinde özgül sulama enerjisi tüketimi, elektrik motoru ile tahrik edilen tesislerde, dizel ya da PTO ile tahrik edilen tesislerden daha düşük olduğundan dolayı tercih edilmelidir. 2) Tesis sistem verimi ve pompaj debisi arttıkça, özgül sulama enerji tüketimi azalmaktadır. Bu yüzden mümkün olduğu kadar büyük debili ve yüksek sistem verimine sahip tesisler kullanılmalıdır. 3) Tesisin motor gücü ve toplam dinamik yüksekliği arttıkça, özgül enerji tüketimi yükselmektedir. Burada TDY; geometrik yükseklik, sürtünme yük kaybı ve çıkış basıncının bir fonksiyonudur. BSS ve YAS sulama pompajında, özgül sulama enerji tüketimi doğal olarak daha yüksek olmaktadır. Çünkü geometrik ve kuyu dinamik yüksekliği ile BSS nin gereksinim duyduğu pompa çıkış basıncına proje mühendisinin müdahalesi sınırlıdır. Özellikle doğrusal ve dairesel hareketli yüksek basınçlı yağmurlama sulama sistemleri 8 bar a (80 m) kadar çıkış basıncına gereksinim duyabilmektedir. Bunun sonucu olarak YAS ve BSS leri daha yüksek TDY e, yüksek TDY daha büyük enerjiye, daha büyük enerji tüketimi ise daha çok parasal kaynak veya yüksek sulama girdi maliyeti anlamına geldiği söylenebilir. Bu yüzden bundan sonra yapılacak olan çalışmalarda, düşük enerjili hassas basınçlı sulama uygulamalarına (LEPA) öncelik verilmelidir. 4) Çiftçilerin salma sulama sistemlerini tercih etmelerinin nedeni tamamen özgül sulama girdi enerjisinden kaynaklanmaktadır. Çizelge 3 den de görüleceği gibi YÜS kaynakları ve salma sulama sistemi yöntemiyle yapılan sulamada GO çok düşük hesaplanmıştır. Suyu etkin kullanmak için basınçlı sulama sitemi tercih edilmeli ama enerji tüketimini azaltmak için de salma sulama siteminin kullanılması elverişli olmaktadır. Bu iki ters ilişkili hususun da optimizasyona tabii tutulması gerekmektedir. Bu konuda ezbere konuşmak, canlılar için kullanılan vahşi sıfatını, sulama yöntemleri için kullanmak ne bilimsel ne de caydırıcı bir yaklaşımdır. Artan özgül enerji tüketimi, bitkisel üretim enerji bilânçolarında, sulama enerji girdisinin toplam enerji girdisi içindeki oranını artırmakta (%50-70) ve buna bağlı olarak da çiftçilerin gelir düzeyi azalmaktadır (Topak ve ark. 2005). 5) Ülkemizde genel olarak enerji satın alma bedeli pahalıdır. Özellikle 1 L motorin ile 1 kwh elektrik enerjisi arasındaki oran elektrik enerjisi lehine yaklaşık 20 kattır. Bu oran ABD de sadece 2 kattır. Oysa enerji eşdeğeri bakımından bu oran motorinin lehine 10 kattır. Benzer bir ilişkiyi doğal gaz (CNG) için kuracak olursak, elektrik enerjisi ile CNG arasındaki oran satın alma birim fiyatları arasında elektrik enerjisi lehine 3,5 kattır. Dizel ve CNG arasında enerji eşdeğerliliği yaklaşık olarak aynıdır. Dizel ile CNG arasındaki satın alma birim fiyat farkı CNG lehine 6 kattır. Bu yüzden pompaj tesislerinin, elektrik enerjisi iletim hattı ve dönüşüm aparatları kurulum bedeli dikkate alınarak CNG ile tahrik edilmesi yolu değerlendirilebilir. Ancak burada dizel motorların CNG ye dönüşüm kitleri, CNG nin depolanma sorunu, serbest piyasadan temin edilebilirliliği ve CNG ile ilgili mevzuatlardaki kısıtların da yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. 6) Bölgede düşük performans (sistem veriminin olması gerekenden düşük olması) gösteren sulama pompaj tesisleri acilen rehabilite edilmelidir. Çok düşük, düşük ve orta sınıfta sistem verimine sahip pompaj tesisleri bakım, ayar ve tamir marifetiyle iyileştirilmeli, iyileştirme yöntemlerine cevap alınmayan tesis bileşenlerinin değiştirilmesi yoluna gidilmelidir. Sulama pompaj tesisleri sitem verimi açısından iyi veya mükemmel sınıfta çalışması sağlanmalıdır (Çizelge 4). Çizelge 4 de sulama pompaj tesislerinin motor gücü sınıfları ve sistem verimi sınırları ABD nin Nebraska eyaletinde geliştirilen kriterlere göre ortaya konan standartlardır. Benzeri kriterler ve standartlar acilen Konya bölgesi için de geliştirilmelidir. Bunun için öncelikle kapsamlı bir proje ile durum tespiti, arkasından sulama pompaj tesislerinin ortaya konulan standartlara uygunluğunun zorunluluğunu gerektiren yasal düzenleme ve daha sonrada sulama pompaj tesislerinde performans test ve değerlendirme merkezi kurularak, kontrol mekanizmasının kurulması gerekmektedir. 7) TUİK tarafından yayımlanan Tarım İstatistikleri kapsamında verilen pompaların tipleri ve sayıları da ne pompa imalat projeksiyonu ne de enerji planlaması açısından araştırmacılara ve planlayıcılara hiçbir katkısı olmamaktadır. Pompaj tesisleri bundan böyle tip ve sayısal değerlerinin yanı sıra tıpkı tarım traktörlerinde olduğu gibi motor gücü ya da güç bileşenleri yönüyle kayıt altına alınarak istatistiklere yansıtılmalıdır. Ülkemizde sulama pompaj tesisi kurulu motor gücünün 3 milyon kw, yıllık çalışma süresinin ortalama 2000 h ve elektrik enerjisi birim fiyatının da yaklaşık olarak 0,20 TL/kwh olduğu kabul edildiğinde, yıllık elektrik enerjisi tüketimi 1,2 milyar TL/yıl olacaktır. Pompaj tesislerinde yapılacak sadece %1 düzeyindeki iyileştirme sonucu elde edilebilecek enerji tasarrufu bile hiç de azımsanacak bir değer olmayacaktır. Kaldı ki önümüzde %20-30 lara varan bir iyileştirme potansiyeli ve bunun sonucunda elde edilebilecek enerji tasarrufu potansiyeli söz konusudur. 649

5 Çizelge 4. Motor Gücüne Bağlı Olarak Pompaj Tesisi Sistem Verimi (%) Sınıfı ve Sınırı (NPC) Motor HP Düşük Orta İyi Mükemmel < > < > < > < > < > < > < > < > < > < > < > Öneriler Kurak ve yarı kurak iklimin hakim olduğu Konya bölgesinde, yüzey sulama sistemlerinin, basınçlı sulama sistemlerine oranla yaygın olması, sulama girdi enerjisinin toplam girdi enerjisi içindeki oranının yüksek olmasına bağlanabilir. Bundan dolayı da çiftçiler basınçlı sulama sistemleri yerine yüzey sulama sistemlerini tercih etmektedir. Bölgede kullanılan sulama pompaj tesislerinin özgül enerji tüketim değeri ortalama olarak 0,28-1,76 kwh/m3 gibi yüksek değerlerde ve geniş aralıklarda değişmektedir. Pompajsız yer üstü suları ile yapılan salma sulama da özgül sulama enerjisi 0,175 kwh/m3 düzeyindedir.bu değerler, kurulu sulama pompaj tesislerinin sistem verimlerinin iyileştirilmesi ile düşürülebilir. Bunun için kurulu sulama pompaj tesislerinin sistem verimliği açısından değerlendirme kriterlerinin bir an önce belirlenerek standartlarının hazırlanması ve test değerlendirme merkezinin hayata geçirilerek kontrol mekanizmasının kurulması gerekmektedir. Çalışmalar, daha çok düşük enerjili ve yüksek sistem verimi olan hassas sulama uygulamaları (LEPA) üzerinde yoğunlaştırılmalıdır. Çünkü sulama suyu ile sulama suyu enerji tüketim etkinlikleri ters ilişkilidir. Bu iki etken arasında mutlaka en uygun bir uzlaşma noktası belirlenmelidir. Suyun sürdürülebilirliği ve etkin kullanılabilmesi için, su kaynaklarının geliştirilmesi, daha az su tüketen bitkilerin teşviklerinin artırılması, toprak su tutma kapasitelerinin iyileştirilmesi, sulama sistemlerinin su uygulama ve enerji tüketim etkinliklerinin iyileştirilmesi, birim enerji satın alma fiyatlarının azaltılması ve hepsinde de önemlisi doğru bir su ve sulama yönetimi organizasyonun hayata geçirilmesi gerekmektedir. Teşviklerin amacı ve uygulanabilirliliği iyi öngörülmeli, başarı elde etmek için bilimsel veriler esas alınmalı, paydaşların samimiyeti ve katılımı sağlanmalıdır. Çiftçilerin eğitiminde, sadece bilgi aktarımı yeterli olmamakta, bilginin yorumlanabilmesi ve fayda/maliyet oranı önemli bir gösterge olacaktır. Kaynaklar Anonim, 2009a. Anonim, 2009b. Çalışır, S., Düşey milli derin kuyu pompalarında mil uzamasının hesaplanması. 17. Ulusal Tarımsal Mekanizasyon Kongresi: , Tokat. Çalışır, S. ve M. Konak. 1997, Düşey milli derin kuyu pompasında eksenel açıklığın pompa karakteristiklerine etkisi. 17. Ulusal Tarımsal Mekanizasyon Kongresi: , Tokat. Çalışır, S. ve M. Konak. 1998a, Sulama pompalarında deneme sonuçlarının değerlendirilmesi. 18. Ulusal Tarımsal Mekanizasyon Kongresi: , Tekirdağ. Çalışır, S.,ve M. Konak. 1998b, Konya bölgesinde bazı derin kuyu pompaj tesislerinde başarı derecesinin saptanması. 3. Pompa Kongresi: 69-76, İstanbul. Çalışır, S., N. Örnek, M. Konak. 2001, Pompaj sulama tesisi enerji kayıplarının hesaplanmasında kullanılan bazı yöntemlerin karşılaştırmalı olarak incelenmesi. 20. Ulusal Tarımsal Mekanizasyon Kongresi: , Şanlıurfa. Çalışır, S., T. Marakoğlu, M.U. Yıldız Konya ili Çumra ilçesindeki derin kuyu sulama pompaj tesislerinin yıllık kullanımı. S.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi 16 (30): Çalışır, S., T. Eryılmaz, M.U. Yıldız. 2003, Santrifüj pompaların V-kayış kasnakla tahrikinde kullanılan elektrik motorlarının sistem verimine etkisi. 21. Ulusal Tarımsal Mekanizasyon Kongresi: 53-60, Konya. Çalışır, S., C. Sungur, H. Hacıseferoğulları, M.U. Yıldız Pompaj tesislerinde enerji etkinliğini iyileştirme yöntemleri. II. Ulusal Ege Enerji Sempozyumu Mayıs 2004, Kütahya. Çalışır, S. Ve T. Eryılmaz Sulamada kullanılan dalgıç pompalarda dönüş yönünün sistem verimine etkisi. Tarım Makineleri Bilimi Dergisi 1(2): Çalışır, S., Topak, R. Ve Acaroğlu, M. 2005a. Specific energy consumption of Moto-pumps in irrigation. 9th Inter- 650

6 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma national Congress on Mechanization and Energy in Agriculture&27th International Conference of CIGR Section IV: The efficiency of electricity and renewable energy sources. (27-29 September 2005). S: İzmir. Turkey. Çalışır, S., Acaroğlu, M. ve Hacıseferoğulları, H. 2005b. Determination of specific energy consumption of the centrifugal pumps used in irrigation. 4rd International Advanced Technologies Symposium September 28-30, Ciltl. s: Konya. Turkey. Çalışır, S., Hacıseferoğulları, H. ve Gezer, İ. 2005c. Specific energy consumption at vertical turbine deep well irrigation pumping plants. 9th International Congress on Mechanization and Energy in Agriculture&27th International Conference of CIGR Section IV: The efficiency of electricity and renewable energy sources. (27-29 September 2005). S: İzmir. Turkey. Çalışır, S Tarım İstatistiklerinin Değerlendirilmesi. Tarım ve Mühendislik. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Yayım Organı. (76-77):35. Çalışır, S., Aydın, C. ve Mengeş, H. 2006a. Derin kuyu pompaj tesislerinde titreşim hızı ve gürültü S.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi 20 (38): 49-54, Çalışır, S., T.Eryılmaz, H. Hacıseferoğulları ve H.O. Mengeş. 2006b. Santrifüj pompalarda titreşim. Tarım Makineleri Bilimi Dergisi, 2(4) Çalışır, S., The evaluation of performance and energy usage in submersible deep well irrigation pumping plants. Agricultural Mechanization in Asia, Africa, and Latin Amerika (AMA). Vol. 38 N o.l s Çalışır, S., T.Eryılmaz, H. Hacıseferoğulları ve H.O., Mengeş Santrifüj pompalarda gürültü. Tarım Makineleri Bilimi Dergisi, 3(2) Çalışır, S Sulama pompa tesislerinde etkinlik. Konya Kapalı Havzasında Yeraltı suyu ve Kuraklık Konferansı (11-12 Eylül 2008). T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü 4. Bölge Müdürlüğü, Bildiri Kitabı: Konya Çalışır, S. ve H. Hacıseferoğulları, Sulama pompaj tesislerinde enerji tüketimi. S.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi 22 (44): Çalışır, S Sulamada Pompaj Tesisleri. 8.Bölüm, Sayfa: Tarım Makineleri. Editör. Prof. Dr. Ergüneş, Gazanfer. Nobel Yayın No:1434. ISBN: Ankara. Çalışır, S Dalgıç sulama pompalarında çark çıkış kesitinin pompa işletme karakteristiklerine etkisi. Tarım Makineleri Bilimi Dergisi, 3(6) Çalışır, S. Yürdem, H., Demir, V. Ve Sonmete, H.M Türkiye de tarımsal amaçlı kullanılan bazı dalgıç pompalarda karakteristik özelliklerinin değerlendirilmesi. 26. Ulusal Tarımsal Mekanizasyon Kongresi: Hatay. Eryılmaz, T. Ve S. Çalışır Sulamada kullanılan santrifüj pompalarda kavitasyon karakteristiklerinin belirlenmesi. 23. Ulusal Tarımsal Mekanizasyon Kongresi: , Çanakkale. Günal, Y., Pompaların Elektrik Motoru ile Tahriki Üzerine Bir İnceleme. 2. Pompa Kongresi İstanbul Hanson, B., İrrigation Pumping Plant (UC İrrigation And Drainage Specialist). University Of California. Davis. Karaca, M. Ve S. Çalışır Farklı silt karışım oranlarının santrifüj pompa karakteristikleri üzerine etkisi. 23. Ulusal Tarımsal Mekanizasyon Kongresi: , Çanakkale. Topak, R, S.Süheri, M. Kara and S.Çalışır Investigation of the energy efficiency for raising crops under sprinkler irrigation in a semi-arid area. Applied Engineering in Agriculture, Vo.21(5): ISSN Yaldız, O., H.H., Öztürk, Y. Zeren, A.Başçetinçelik Türkiye tarla bitkileri üretimde enerji kullanımı. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 3(1-2):

7 Çizelge 3. Buğday ve Şeker Pancarında Değişik Sulama Pompaj Tesislerinde Sulama Girdi Maliyet Göstergeleri Buğday Şeker Pancarı Pompaj Tipi Pompaj Özelliği kwh/ TL/ kwh/ TL/ TL/da % TL/da da da da da % Motopomp Pompajı Dizel 237,0 44,1 242,4 18,2 632,0 117, ,2 DN 75 mm 135,0 25,1 242,4 10,4 360,0 67, ,2 DN 100 mm 114,0 21,2 242,4 8,7 304,0 56, ,8 Yatay Milli Kademesiz Santrifüj Pompajı PTO AC DN 125 mm 102,0 19,0 242,4 7,8 272,0 50, ,0 DN 150 mm 75,0 14,0 242,4 5,8 200,0 37, ,1 PTO ortalaması 108,0 20,1 242,4 8,3 288,0 53, ,4 DN 75 mm 96,0 17,9 242,4 7,4 256,0 47, ,6 DN 100 mm 93,0 17,3 242,4 7,1 248,0 46, ,4 DN 125 mm 84,0 15,6 242,4 6,4 224,0 41, ,7 DN 150 mm 66,0 12,3 242,4 5,1 176,0 32, ,5 AC ortalaması 84,0 15,6 242,4 6,4 224,0 41, ,7 Düşey Milli Derin Kuyu Pompajı Dalgıç Derin Kuyu Pompajı Yer Üstü Su Kaynağı Salma Sulama PTO 528,0 98,2 242,4 40,5 1408,0 261, ,1 AC (VHS) 156,0 29,0 242,4 12,0 416,0 77, ,7 22 Kw 147,0 27,3 242,4 11,3 392,0 72, ,1 30 kw 207,0 38,5 242,4 15,9 552,0 102, ,2 37 kw 237,0 44,1 242,4 18,2 632,0 117, ,2 45 kw 246,0 45,8 242,4 18,9 656,0 122, ,8 55 kw 378,0 70,3 242,4 29,0 1008,0 187, ,9 Dalgıç Pompaj Ortalaması 243,0 45,2 242,4 18,6 648,0 120, ,6 Pompaj Yok 54,0 10,0 242,4 4,1 144,0 26, ,7 652