İŞ MAKİNALARI BAKIMI

Transkript

1 İŞ MAKİNALARI BAKIMI Şükrü Bostanbaş 1. MAKİNA BAKIMI Bu bildiride iş makinalarının bakım tekniklerinden söz edilecektir. Ancak otomobil ve diğer ticari araçlar ile sanayi tesislerinin bakım teknikleri konumuzla yakından ilgilidir. Bakım yapılabilmesinin en önemli şartı kayıt tutmaktır. Bu da makinaya ait çalışma sürelerini gösteren çalışma saatlerinin faal durumda olmaları ile mümkündür. Operatör gün sonunda çalışma saatinden okuduğu değeri yazmalıdır. Makina üreticileri talimatlarında gün, saat, km cinsinden yapılması gereken bakımlar operatör, yardımcıları veya bakım personeli tarafından yerine getirilir. Makina işleticilerinin bakımla ilgili statüleri farklılıklar gösterebilir. Öncelikle makine bakımı ile ilgili (neden, ne zaman, nerede ve neler yapılır) sorularını yanıtlamaya çalışalım. 1.1 NEDEN YAPILIR? İş makinalarına; 1. Uzun ömürlü olmaları 2. Verimli çalışmaları 3. Ekonomik çalışmaları 4. Emniyetli çalışmaları için bakım yapılır. 5. Bu gerekçelerin içinde makinaın arıza yapmadan çalışması, onarım ve yedek parça maliyetinin düşürülmesi, öngörülen revizyon sürelerinin sağlanması gibi unsurlar vardır. 1.2 NELER YAPILIR? ( BAKIM ŞEKİLLERİ ) Operatörler ve yardımcılarının iş makinalarında yapacakları bakım işlemleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir Kontrol İş makinası operatörünün makinasıyla işe başlamadan önce ya da iş bitiminde yapmış olduğu kontrolde gözle muayenesi ve şüphelendiği durumlarda elle yapmış olduğu kontrollerdir (makinanın genel durumunun değerlendirilmesi, gevşek cıvataların kontrolu ve sıkılması) Tamamlama İş makinası motorunda ve diğer elemanlarında kullanılan motor yağı, hidrolik yağ ve su kontrolu ve eksikse tamamlanması işlemidir. (motor yağı, hidrolik yağı, soğutma suyu, akümülatör sıvısı vb.) Değiştirme Makinalarda kullanılan bazı parçaların ve yardımcı sıvıların kullanma sürelerinin bitiminde yenisiyle değiştirilmesi işlemidir (motor yağı, filtreler, tekerlek lastiği vb.).

2 1.2.4 Ayarlama İş makinalarında çalıştırma talimatı değerlerinin üstünde ya da altında bir durum söz konusu ise belirlenen değere ulaşabilmesi için yapılması gereken işlemlerdir. (Motor ayarları, vantilatör kayışının gerginlik ayarı, basınç ayarları, ekipman ayarları vb.) Kuru Yağlama Makina üreticisi ve işleticisi firmaların bakım talimatlarına göre makina üzerindeki gresörlüklerin, açıkta çalışan dişli, zincir, halat gibi parçaların gresle yağlanması işlemidir Onarım Operatörün bilgi ve öğrendikleri çerçevesinde makinasının çalışmayan aksamlarını çalışır duruma getirmesi işlemidir. 1.3 NE ZAMAN YAPILIR ( BAKIM ZAMANLARI ) Genellikle aşağıda belirtilen zamanlarda bakım yapılması tavsiye edilir: Günlük Bakım: 1-10 çalışma saati Periyodik Bakım: 50, 250, 500, 1000, 2000 gibi çalışma saatleri S.O.S Bakım (Erken uyarı bakımı) Depolama bakım veya kışlık bakım Günlük Bakım Operatörün 1-10 saatte (hergün) ya da vardiya değişiminde. makina imalatçısının ve işyerinin talimatları doğrultusunda yaptığı bakımdır. Genel metodlar ve işlemler 4 faaliyette toplanabilir. Çalıştırma öncesi kontrol ve bakım Isıtma sırasında kontrol Çalışma sırasında kontrol İş bitimi kontrolu ve bakımı Çalıştırma Öncesi Kontrol Ve Bakım Operatör kendi emniyeti ve makinanın azami ömrü bakımından çalıştırmadan önce makina etrafında dolaşarak şu kontrol ve bakımları yapar. a) Hasarlı, gevşek ve aşınmış parçalar: Makinanın dış aksam durumu, yürüyüş takımları ve ataşmanlarda gözle görülebilecek gevşeme, çatlama, kırılma, aşınma gibi durumların olup olmadığının kontrolu, varsa arızaların giderilmesidir. b) Sıvı sızıntıları: Hidrolik yağ, yakıt, su sızıntıları ile fren hidrolik sızıntıları, şanzıman ve hidrolik devrede olabilecek sızıntıların kontrolu, varsa önlem alınması. c) Sıvı seviyeleri: Motor yağ seviyesi, soğutma suyu seviyesi, akü eriyik seviyesi, fren hidroliği seviyesi kontrolu ve gereğinin yapılmasıdır. d) Ön temizleyici ve hava filtresi: Günlük olarak ön temizleyicinin temizlenmesi, tıkanmış hava filtresinin temizlenmesi veya değiştirilmesi. e) Lastikler: Hava basınçlarının kontrolu, aşırı aşınma, kesilme ve yanak hasarlarının kontrolu ve eksikliklerin giderilmesi. f) Yakıt sistemi: Depo ve sistemdeki su ve tortunun tahliye edilmesi. g) Vantilatör kayışı: Gerginliği ve genel durumu kontrolu.

3 Isıtma Sırasında Kontrol 1. Motor çalıştırılır.(park freni uygulanmış, ataşmanlar yere indirilmiş, vites boş konumda) 2. Motorun 5-10 dakika ısınması sağlanır. 3. Motor yağ basınç, sıcaklık, şarj göstergelerinin çalışması kontrol edilir. 4. Varsa fren hava basınç göstergesi ve ilave göstergelerin de çalışması kontrol edilir. 5. Makinanın aydınlatma ve uyarı sistemleri kontrol edilir. 6. Boş halde kumanda levyeleri kullanılarak ataşman hareketleri kontrol edilir. 7. Makina yürütülerek yön vitesleri, direksiyon ve frenler tatbik edilerek kontrol edilir. 8. Bu kontroller tamamsa çalışmaya hazırdır Çalışma Sırasında Kontrol 1. Motorda veya makinada anormal sesler olup olmadığı dinlenir. 2. Göstergelerin normal çalışıp çalışmadıkları gözlenir. 3. Makinadaki performans değişiklikleri takip edilir İş Bitimi Kontrolu ve Bakımı 1. Akaryakıt ikmali yapılır. 2. Toz ve pislikler temizlenir. 3. Makina parka çekilir, ataşmanlar yere indirilir, park freni uygulanır. 4. Motor durdurulmadan önce 5 dakika rölantide çalıştırılır. 5. Motor stop edilir, çalışma saati kaydedilir. 6. Varsa fren hava tankları boşaltılır Periyodik Bakım Periyodik bakım, kontrol, tamamlama gibi diğer bakım şekillerine ilave olarak kuru yağlama ve ayarlama yı da kapsamaktadır. Makina üreticisi firmalar bakım zamanlarını; örnek olarak 50, 250, 500, 1000, 2000 gibi çalışma saatleriyle vermişlerdir. Bu periyodik bakım zamanlarında genellikle aşağıdaki işlemler yapılır. 1. Motor, şanzıman, diferansiyel, hidrolik sistem v.b. yağlarının değiştirilmesi. 2. Makina üzerindeki tüm filtrelerin değişimi. 3. Kuru yağlama yapılması. 4. Tüm saplama, civata ve somunların kontrol edilip sıkıştırılması. 5. Motor ayarları ve diğer ünitelerin ayarlarının yapılması. Periyodik bakımların ne zaman, nerede, nasıl ve ne şekilde yapılacağı üretici firmaların bakım kataloglarında belirtilmiştir, bu talimatlara göre bakım yapılması esas olmalıdır Önleyici Bakım Kara, hava ve deniz taşıtlarında, sanayi tesislerindeki makinalar ile bazı iş makinalarının herhangi bir ünitesindeki yağının değişim zamanından önce bir veya daha fazla periyotlarda yapılan bakımdır. Şunlar yapılır: Viskozite ölçümü Toplam kirlilik sayımı Yağın TAN veya TBN değerlerinin ölçülmesi Su miktarının ölçülmesi

4 1.3.4 S.O.S. Bakım ( Erken Uyarı Bakımı ) İş makinalarında, tüm makinalarda olduğu gibi hareketli olan her parça normal bir aşınma hızına sahiptir. Şayet aşınma normal limitlerin üzerine çıkarsa makinada büyük hasar oluşacak ve belki de işten kalarak büyük mali yükümlülükler getirecektir. Makinaların yağ sistemlerinde, aşınarak oluşmuş ve filtreden geçebilecek kadar küçük mikroskobik metal parçalarının miktarı yağ değişim zamanlarında cihazlarla ölçülerek limit değerlerini aşanlar tespit edilmektedir. Her yağ değişiminde alınan numunelerde çalışmış yağın içinde genel olarak araştırılan elementler şunlardır. Demir (Fe): Motor yağ pompası, mil ve gömlek aşınmasını, Krom (Cr): Piston, segman, yatak ve bazı motorlarda valf aşınmasını, Bakır (Cu): Krank mili gezinti yatağı, turbo-charger yatakları, şanzıman ve dönüş kavramalarında disk aşınmasını, Alüminyum (Al): Piston ve yatak aşınmasını, Kurşun (Pb): Yatak aşınmasını ve benzin motorlarında yağa yakıt karışmasını, Silisyum (Si): Motora hava sisteminden kirlilik girdiğini, Sodyum (Na): Yakıta su karıştığını, Nikel (Ni): Motorlarada dişliler, miller, subap sisteminin aşındığını Çinko (Zn): Prinç yatak ve burçların aşındığını gösterir. Makinanın genel olarak motor, şanzıman, cer, diferansiyel, hidrolik sistem yağları her yağ değişiminde analiz edilerek, yağın içinde bulunan aşırı element miktarları değerlendirilmek suretiyle ortaya çıkmaya hazır arıza belirlenebilir ve problemli kısım ağır hasara uğramadan önlemi alınabilir. Yağ analizi ile erken uyarı bakım sisteminde tek bir yağ numunesi ile durumun kritik olup olmadığını anlamak mümkündür. Fakat analizler sürekli yapıldığında henüz bu noktaya gelmeden gerekli tedbirlerin alınması sağlanır. Kontrol periyodları makina üreticisi firmaların yağ değişimi için önerdiği zamanlardır Depolama Bakımı Uzun süre iş verilmeyecek makinaların stok veya park alanlarında çalışmadan bekletilmeleri gerektiğinde yapılacak bakımdır. Genel olarak yaz veya kış mevsimlerinde iş verilmeyen mevsimlik çalışan makinalara uygulanır. Bakım işlemleri şunlardır; 1. Makina yıkanıp, temizlenir. 2. Lastik tekerlekli makina sehpaya alınır. 3. Akü sökülür, servise alınır. 4. Yakıt deposu boşaltılır. 5. Kuru yağlaması yapılır (greslenir). 6. Açıkta kalan hidrolik sistem silindir rodları kalın yağ ile yağlanır. 7. Motor muayyen zamanlarda (15 günde) çalıştırılarak makina ataşmanları boşta hareket ettirilir. Bu sayede keçe, conta ring gibi metal olmayan sızdırmazlık elemanlarının uzun süre yapsız kalıp, kurumaları ve çatlamaları önlenir NEREDE YAPILIR?

5 Makina üreticisi firmanın talimatları doğrultusunda şantiye sahasında, arazide ve atölyede yapılabilir. 2. MAKİNA BAKIMI VE ENERJİ TASARRUFU İLİŞKİSİ Makine bakımlarının uygun tekniklerle ve eğitilmiş personel tarafından yapılması enerji tasarrufu sağlanması anlamına da gelebilir. Tasarruf edilen enerji aynı zamanda çevrenin daha az kirletilmesidir. Çevre kirliliği ve enerji israfına sebep sadece makine bakımları değildir. İş makinalarında toplam tasarruf için ne yapmak gerekir? 1. Uygun kalitede ve temiz yakıt kullanılması 2. Yakıt ve hava sisteminin ideal yanmayı sağlayacak performansta olması 3. Yağ, yakıt sızıntılarının önlenmesi 4. Makina bakımlarının zamanında yapılması 5. Eksoz sisteminin istenilen koşullarda olması 6. Makinanın tırmanmasını azaltan etkenlerin ortadan kaldırılması (Aşınmış lastik ve palet pabuç tırnakları) 7. Gereksiz yere ve uzun süre makinanın durduğu yerde çalıştırılmaması 8. Motor ve güç aktarma elemanlarının zamanında revizyon edilmeleri 9. Lüzumsuz frenlemeden kaçınılması, ayarsız frenler 10. Motor ayarlarının ve özellikle yakıt pompası ve enjektör ayarlarının iyi durumda olması 11. İş makinasının yer değiştirmesinin nakil aracına bindirilerek yapılması 12. Makinaların meslek standardında tarif edilen operatör tarafından ve kurallarına uygun kullanılması 13. İşe uygun kapasitede makina kullanılması 14. Lastik hava basınçlarının uygun değerlerde olması gerekir. Enerjinin israf edilmesine sebep olarak şu iki örneği verebiliriz: ÖRNEK 1: Yağ Kaçakları Yapılan bir araştırmada hidrolik sistemlerdeki hidrolik yağ indeksinin, olması gerekenin en az 4 katı bulunması, madeni yağ harcamındaki israfa çarpıcı bir örnektir. Hidrolik sistemlerdeki yağ kaçaklarının damlama sayıları ve zamanları tek tek sayılarak hidrolik yağın sistemden damlama miktarı çizelgede gösterilmiştir. Hidrolik yağın sistemden damlama miktarı Hidrolik yağ kaybı (lt/yıl) 75 lt. lik hidrolik sisteme yıllık yağ ilavesi (%) 10 Saniyede 1 Damla Saniyede 1 Damla Saniyede 1 Damla Saniyede 3 Damla Hidrolik Yağ İndeksi = KTY / STK KTY: Bir Senede Kullanılan Toplam Yağ STK: Hidrolik Sistemlerin Toplam Kapasitesi Yağ kaçağı olmayan sistemlerde Hidrolik Yağ İndeksi (HI) = 1 olmalı. Araştırma sonucu sanayi sektörlerindeki hidrolik sistemlerin en iyilerinin ortalaması HI>4 bulunmuştur. Ülkemizdeki iş makinaları parkının eski olması veya başka sebepler nedeniyle makinaların hidrolik sistemlerindeki veya diğer ünitelerindeki yağ harcamı, sanayideki hidrolik sistemlerin harcamlarına yakın olduğu düşünülebilir.

6 ÖRNEK 2: Motorin içersindeki kükürt; a) Yanma esnasında oksijenle birleşerek kükürt oksit meydana getirir. b) Yanma neticesinde meydana gelen su, kükürt oksitle birleşerek sülfirik asit oluşur. c) Sülfirik asit, motorun iç aksamında temas ettiği kısımları kemirir, aşındırır. d) Sekmanlarda yapışma ve aşırı yağ tüketimine sebep olur. Kükürt miktarı yakıtın kükürt içeriğine, yakıtın yanma oranına ve motorun yük faktörüne bağlıdır. Su miktarı ise havadaki nem oranına bağlıdır. Dizel motorlarda ideal yanma için en önemli şartlardan birisi yakıt kalitesidir. Motorinin setan sayısı ve kükürt oranı ideal yanmayı gerçekleştirecek değerlerde olmalıdır. Avrupa standartlarına göre setan sayısı 51, ağırlık olarak kükürt oranı % 0.3 ü geçmemelidir. Aliağa Tüpraş rafinerisinde elde edilen motorinin kükürt oranı % 0,7 dir. Ayrıca motorinin içindeki kükürt oranı arttıkça motor yağı değişim peryodları kısalmaktadır. Bu da hava kirliliğinin yanı sıra aynı zamanda fazladan madeni yağ ve enerji harcamı demektir. Motorin içersindeki kükürt miktarı yağ değişim süresini etkiler. Yakıttaki Kükürt Miktarı Tavsiye Edilen Yağ Değişimi % % 0.5 Normal Değişim 250 saat % % 1.0 ½ oranında 125 saat % % 1.5 ¼ oranında 62 saat