TÜRKİYE DE DEĞİŞİK EKOLOJİLERDE RHİZOMANİA HASTALIĞINA DAYANIKLI VE DUYARLI ŞEKER PANCARI ÇEŞİTLERİNİN VERİM VE KALİTE PERFORMANSI

Transkript

1 TÜRKİYE DE DEĞİŞİK EKOLOJİLERDE RHİZOMANİA HASTALIĞINA DAYANIKLI VE DUYARLI ŞEKER PANCARI ÇEŞİTLERİNİN VERİM VE KALİTE PERFORMANSI ÖZET Şeker pancarının en zararlı hastalıklarından Rhizomania (BNYVV), enfeksiyon şiddetine bağlı olarak, şeker pancarında % 90 a varan kök verimi ve % 70 e varan şeker verimi kayıplarına yol açmaktadır. Türkiye de 1987 yılında ilk kez tespit edilen ve Marmara, Orta Karadeniz ve İç Anadolu nun bazı bölgelerine bulaşan hastalık, giderek diğer bölgelere yayılmaktadır. Hastalığın en etkili kontrol tedbiri, kısmen dayanıklı çeşitlerin bulaşık alanlarda ekilmesidir. İlave olarak, erken ekim, aşırı sulamadan kaçınılması, toprak sıkışmasının önlenmesi ve münavebe gibi uygulamalar topraktaki virüs seviyesini düşüren yardımcı tedbirlerdir. Bu nedenle, hastalığın, büyük ekonomik verim kayıplarına yol açmadan bulaşık alanların tespit edilmesi ve dayanıklı çeşit ekilmesi sürdürülebilir şeker pancarı üretimi için büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmada, Türkiye de hastalığın olduğu bilinen Eskişehir ve hastalığın görülmediği Ilgın ve Hasankale gibi değişik ekolojik şartlarda en son geliştirilmiş dayanıklı ve duyarlı şeker pancarı çeşitlerinin, verim ve kalite performanslarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Hastalıkla bulaşık olan Eskişehir denemelerinde dayanıklı çeşitlerin enfeksiyon oranı, duyarlı çeşitlere göre 2-3 kat daha düşük bulunmuştur. Rhizomania, dayanıklı çeşitlere kıyasla, duyarlı çeşitlerde % 39 oranında kök verimi, % 19 şeker varlığı, % 26 arıtılmış şeker varlığı ve % 55 arıtılmış şeker verimi kayıplarına yol açmıştır. Diğer taraftan duyarlı çeşitlerin sodyum ve potasyum içerikleri sırasıyla % 49 ve 10 düzeyinde artmış ve α- amino azot seviyesi ise % 70 oranında düşmüştür. Hastalığın olmadığı Ilgın ve Hasankale de ise dayanıklı çeşitler istatistiki açıdan önemli olmamakla birlikte duyarlı çeşitlerden kısmen daha yüksek verim ve kalite performansı göstermiştir. Anahtar Sözcükler: Şeker pancarı, Rhizomania, BNYVV, dayanıklı çeşit, verim ve kalite. YIELD AND QUALITY PERFORMANCE OF SUSCEPTIBLE AND RESISTANT SUGAR BEET VARIETIES TO RHIZOMANIA IN DIFFERENT LOCATIONS OF TURKEY ABSTRACT Rhizomania, one of the most destructive diseases of sugar beet, results in losses of root yield up to 90 % and sugar yield 70 % of sugar beet depending on infection intensity. Rhizomania was detected in Turkey in 1987 for the first time and it spread to some regions of Marmara, Central Black Sea and Central Anatolia and is continuing to infest the other regions. The most effective control measure is to sow partially resistant varieties against the disease in infested areas. In addition, the supportive measures should be implemented to suppress the 1

2 level of the virus in soil such as early sowing, crop rotation, avoiding excessive irrigating and soil compaction. Therefore, it is very important to determine infested areas and to sow resistant varieties before Rhizomania causes any economically yield losses. It was aimed to determine the yield and quality parameters of resistant and susceptible varieties bred recently in infested soils in Eskişehir and uninfested soils in Ilgın and Hasankale in this study. Virus content of resistant varieties was found to be 2-3 times lower than that of susceptible varieties in infested soils in Eskişehir. Rhizomania caused losses at the rate of 39 % in root yield, 19 % in sugar content, 26 % in extractable sugar content and 55 % in extractable sugar yield in susceptible varieties when compared to resistant ones. On the other hand, the contents of sodium and potassium increased up to 49 and 10 %, respectively, but the content of α-amino nitrogen decreased to 70 % in susceptible varieties. The performances of resistant varieties were better than susceptible varieties in the uninfested soils in Ilgın and Hasankale but the differences were not found to be statistically significant. Key Words: Sugar beet, rhizomania, BNYVV, resistant variety, yield and quality. 1. GİRİŞ Dünya da üretilen yaklaşık 155 milyon ton şekerin % 79 u kamış ve % 21 i pancardan karşılanmaktadır (Anonim, 2008a). Pancardan şeker üreten ülkeler içinde altıncı sırada yer alan Türkiye'de ( Anonim, 2008b) üretilen 2.1 milyon ton şekerin % 81'i şeker pancarından elde edilmektedir (Anonim, 2009). Türkiye de şeker ve şeker pancarı, kota sistemine göre üretildiğinden, hedeflenen şeker pancarı üretiminin aksamaması büyük önem taşımaktadır. Türkiye de ortalama olarak 2 milyon ton şeker üretimi (Anonim, 2009) için 14 milyon ton şeker pancarına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu üretimin gerçekleşmesinde en başta verim ve kalitesi yüksek çeşit ekimiyle birlikte, uygun üretim tekniklerini uygulayarak ve bitki koruma tedbirlerini alarak, maksimum verim temini temel hedeftir. Şeker pancarının verim ve kalitesinde çok büyük kayıplara yol açan hastalıklardan biri Rhizomania (kök sakallanması) dır. Rhizomania, enfeksiyon şiddetine bağlı olarak, şeker pancarının kök veriminde % (Asher, 1993; Asher and Kerr, 1996) ve şeker veriminde % 70 e varan kayıplara yol açabilmektedir (Putz et al., 1990; Rush and Heidel, 1995). Ayrıca, hastalık şeker pancarının melas oluşturucu sodyum ve potasyum oranını artırarak, fabrikada işlenme safiyetini bozmaktadır (Kajıyama et al., 1990). Hastalık, ilk kez 1950'li yılların ortasında İtalya'da görülmüş (Canova, 1959) ve daha sonra Asya, Avrupa ve Amerika kıtalarına yayılmıştır (Putz et al., 1990; Suarez et al., 1999). Türkiye de ise Rhizomania, ilk kez 1987 yılında Edirne ile Amasya da tespit edilmiş (Koch, 1987) ve muhtelif yerlerde varlığı saptanmıştır (Vardar and 2

3 Erkan, 1992). Daha sonra yapılan araştırmalarda hastalığın Marmara, Batı ve Orta Karadeniz ile İç Anadolu Bölgesinin bir kısmında yaygın olduğu bildirilmiştir (Kıymaz and Ertunç, 1996; Ertunç et al., 1998; Kaya ve Erdiler, 1998; Kutluk ve Yanar, 2001 ve 2002, Özer ve Ertunç, 2005). Rhizomania hastalığına, Polymyxa betae Keskin fungusu ile taşınan Beet necrotic yellow vein benyvirus'u (BNYVV) neden olmaktadır (Tamada, 1975). Hastalık su, rüzgar, hastalıklı bitki materyali, tarım makineleri, fide ve yumrulu bitki materyali (Asher, 1994), bulaşık toprak nakli ve çiftlik gübresi (Heijbroek, 1987), fabrikaların atık madde ve atık suyu (Cariolle, 1987) ile yayılmaktadır. Polymyxa betae nın kistleri, tarla koşullarında toprakta sistosori (kalın duvarlı kışlama sporları) olarak bulunmakta (Ertunç, 1998) ve virüs, bu sistosorilerde en az 15 yıl canlı kalan fungusun bünyesine alındıktan sonra uzun süre taşınmaktadır (Abe and Tamada 1986; Rush and Heidel, 1995). 15 yıllık sürede civar alanlar bulaşık olduğu için belli bir tarlada konukçu bitki ekilmese bile yeni bulaşmalar olacağından, sürekli tedbir alınması gerekmektedir. Rhizomania hastalığının kimyasal mücadelesi, zor ve maliyetinin yüksekliğinden dolayı uygulanamamaktadır. Mücadele, bulaşık ekim alanlarında kısmen dayanıklı şeker pancarı çeşitlerinin ekimi ile yapılmaktadır (Richard -Molard, 1996). Bunun yanında, tarla toprağının iyi drene edilmesi, havalanmayı sağlayacak şekilde toprak işleme (Tosic et al., 1985) gibi kültürel tedbirler hastalığın zararını azaltıcı faktörlerdir. Hastalığın bulaşıklığının bilinmediği bölgelerde zamanla çiftçiler, şeker pancarı verimlerinin düşmesi nedeniyle zarar edecek ve üretimden vazgeçeceklerdir. Diğer taraftan şeker fabrikalarının işleyeceği şeker pancarı miktarının ve kalitesinin düşmesiyle fabrikalar ekonomik çalışamayacak ve hedeflenen miktarın altında şeker üretilecektir. Ülkenin her yıl hedeflediği şeker pancarı ve dolayısıyla şeker üretiminin sekteye uğramaması için ekim alanlarında Rhizomania nın yeni bulaştığı ve hafif seyrettiği dönemde, tespit edilmesi hastalığın düşük zararla atlatılması bakımından önemlidir. Bu nedenle sürekli sağlıklı şeker pancarı ekim alanları taranıp, henüz bulaşmış alanlar belirlenerek, dayanıklı şeker pancarı çeşitlerinin ekimi sağlanmaktadır. İklim ve toprak koşullarına bağlı olarak değişen Rhizomania hastalığı, bir bölgenin şeker pancarı ekim alanlarının tamamında aynı derecede görülmemektedir. Taban suyu yüksek olan akarsu, çay, dere ve göl kıyılarında ağır bünyeli topraklarda hastalık ağır seyretmektedir. Bu özelliklerden uzaklaştıkça bulaşıklık seviyesi azalmakta, özellikle kumsal, havadar, su tutmayan süzek topraklara sahip yamaç alanlarda hastalık görülmemektedir (Kaya ve Erdiller, 2001). Ülkemizde şeker pancarı ekim alanları, bölgeden bölgeye köyden köye hatta aynı köyün arazileri, mevkiden mevkiye ve tarladan tarlaya değişiklik arz etmektedir. Hastalığın bulaşıklık durumu, kesin sınırlarla ayrılamadığından, çok küçük (bir dekarın altına kadar düşen) şeker pancarı 3

4 tarlalarından dolayı dayanıklı çeşit ekimi isabetli yapılamamaktadır. Bu durum, risk alanı içerisindeki ekim alanlarının tamamında dayanıklı şeker pancarı çeşit ekimini zorunlu kılmaktadır. Bütün bu yönleriyle değerlendirildiğinde, hastalığa dayanıklı çeşitlerin verim ve kalite düzeylerinin, bulaşık olmayan alanlarda da duyarlı çeşitler seviyesinde olması büyük önem arz etmektedir. Bu amaçla, bu çalışmada, Rhizomania hastalığına karşı son ıslah edilen dayanıklı çeşitler ile duyarlı çeşitler denemeye alınarak, hastalığın bulaşık olduğu ve olmadığı bölgelerde verim ve kalite performansları değerlendirilmiştir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Rhizomania ile bulaşık ekim alanlarını temsilen Şeker Enstitüsü Eskişehir Deneme İstasyonu nda ve bulaşık olmayan ekim alanlarını temsilen Ilgın ve Hasankale Deneme İstasyonlarında olmak üzere üç farklı yerde 2005, 2006 ve 2007 yıllarında denemeler yürütülmüştür. Denemeler, tesadüf blokları deneme desenine göre, 4 tekerrürlü olarak kurulmuştur. Ekim parseli, 12 m 2 ve hasat parseli, 10.2 m 2 olarak belirlenmiştir. Denemelerde,,, ve S2003 olmak üzere 5 adet Rhizomania hastalığına duyarlı ve Valentina, Esperanza, Felicita, Leila ve Visa olmak üzere 5 adet Rhizomania ya dayanıklı genetik monogerm şeker pancarı çeşitleri denenmiştir.,,, Valentina, Esperanza, Felicita ve Leila KWS (Almanya) firmasından;, Visa ve S2003 SESVANDERHAVE (Belçika) firmasından alınmıştır. Bütün tohum çeşitleri, toprakaltı zararlıları ve kök yanıklığına karşı (9 g imidacloprid, 3,2 g thiram ve 3,5 g hymexazol 1 kg tohum -1 ) ilaçlanmıştır. Hububat hasadının ardından saplar toplandıktan sonra anız, diskaro ile toprağa karıştırılmış, gölge tavında dipkazan çekilmiştir. Her yıl 0-20 ve cm derinlikten alınan toprak örneklerinin analiz sonucuna göre, Eskişehir ve Ilgın da 140 kg N ha -1, kg P 2 O ha -1 ve kg K 2 O ha -1 ; Hasankale de 150 kg N ha -1, 60 kg P 2 O ha -1 ve kg K 2 O ha -1 kullanılmıştır. Fosforlu gübrenin üçte ikisi ile potasyumlu gübrenin tamamı atılıp, pullukla sürülmüştür. Fosforlu gübrenin üçte biri ile azotlu gübrenin yarısı ilkbahar tohum yatağı hazırlığından önce verilip, kombi-kürüm ile toprağa karıştırılmıştır. Eskişehir ve Ilgın deneme istasyonlarında nisan ayının ikinci haftasında, Hasankale de ise mayıs ayının ilk haftasında 40 x 25 cm aralık ve mesafeye ocak usulü ekim yapılmıştır. Azotlu gübrenin kalan yarısı ise baş gübresi şeklinde, seyreltme ve teklemeden önce parsellere verilip, çapa ile toprağa karıştırılmıştır. Tarla çıkışı tamamlanıp, sıralar belli olduktan sonra ara çapası, bitkilerin 4-6 yapraklı devresinde ise seyreltme ve tekleme yapılmıştır. Bitkinin su ihtiyacını karşılamak için, mevsim içerisinde düşen yağışlara (Çizelge 1, 2 ve 3) ilave olarak haziran, temmuz, ağustos ve eylül aylarında 4

5 bütün deneme yerlerinde 5 er sulama yapılmıştır. Denemeler, eylülün son haftası ve ekimin ilk haftası arasında hasat edilmiştir. Deneme yerlerinin toprak özellikleri Çizelge 4 de verilmiştir. Çeşitlerin Rhizomania hastalığı ile bulaşıklık durumunu belirlemek için, hasat sırasında her parselden tesadüfen alınan 10 ar adet cm çapında şeker pancarı kuyruk örnekleri Clark ve Adams (1977) nin Das- ELISA metoduna göre test edilmiş ve sonuçlar Çizelge 5 de verilmiştir. Bütün parseller ayrı hasat edilip, tartılarak, kök verimi değerleri hesaplanmıştır. Şeker varlığı (pancar kökünde bulunan şekerin kök ağırlığı olarak %'si), sodyum, potasyum, -amino azot değerleri ICUMSA (International Commission for Uniform Methods of Sugar Analysis) analiz metodlarına (Atherton et al., 1998) göre tesbit edilmiştir. Şeker varlığı, sodyum, potasyum ve -amino azot analizleri, Betalyser sisteminde yapılmıştır. Şeker varlığı analizleri, sucromatta Soğuk Digestion Metoduna göre yapılıp, sonuç % olarak alınmıştır. Sodyum ve potasyum değerleri alev fotometresi metoduna göre alev fotometrede meq/100 g pancar olarak tespit edilmiştir. -amino azot analizleri de Blue Number Metoduna (Kubadinow and Wienenger, 1972) göre yapılmıştır. Arıtılmış şeker varlığı = Şeker varlığı - [0.343(Na+K) N+0.29] formulünden hesaplanmış olup, şeker pancarından fabrikasyonla üretilebilecek şekerin kök ağırlığına göre % ifadesidir. Arıtılmış şeker varlığı ile kök verimleri çarpılarak, arıtılmış şeker verimi değerleri elde edilmiştir. Elde edilen bütün verilere, Mstat-C istatistik paket programı kullanılarak, varyans analizi yapılmış ve Duncan testi ile deneme konuları arasındaki farklılıklar belirlenmiştir. 3. BULGULAR ELISA testlerine göre, hastalığın bulaşık olduğu Eskişehir de duyarlı ve dayanıklı bütün çeşitlerde Rhizomania (BNYVV) tespit edilmiştir. Ancak, hastalığa dayanıklı olan Valentina, Esperanza, Felicita, Leila ve Visa çeşitleri düşük seviyede; duyarlı çeşitlerden ve S2003 orta;, ve ağır seviyede hastalıktan etkilenmiştir. Ilgın ve Hasankale de ise hastalığın olmadığı doğrulanmıştır (Çizelge 5) Eskişehir denemeleri Eskişehir'de en yüksek kök verimi t ha -1 ile Esperanza çeşidinden elde edilmiş ve diğer çeşitler ile arasındaki fark istatistiki olarak önemli bulunmuştur. Diğer dayanıklı çeşitlerden ise ile t ha -1 arasında kök verimi elde edilmiştir. Duyarlı çeşitlerin kök verimleri önemli ölçüde düşük olmuş ve en düşük kök verimi çeşidinden (45.57 t ha -1 ) elde edilmiştir. Şeker varlığı bakımından yapılan değerlendirmelerde 5

6 ise dayanıklı çeşitlerden Felicita S ile ve Leila S ile en yüksek değere ulaşmış olup, aralarındaki fark istatistiki açıdan önemsiz olmasına rağmen, diğer bütün çeşitlerden olan farkları önemli bulunmuştur. Diğer dayanıklı çeşitlerde şeker varlığı daha düşük seviyede olup, Visa ( S), Esperanza (16.16 S), Valentina (18.80 S) çeşitleri de duyarlı çeşitlerden özellikle en düşük şeker varlığına sahip çeşidinden (13.00 S) önemli ölçüde farklı olmuştur. Çeşitlerin arıtılmış şeker varlıkları, şeker varlıklarına benzer bir eğilim göstermiştir. En yüksek şeker verimi t ha -1 ile Esperanza ve t ha -1 ile Felicita çeşitlerinden elde edilmiş ve aralarındaki fark istatistiki bakımdan önemsiz bulunmuştur. Bu iki çeşit diğer dayanıklı ve duyarlı çeşitlerden istatistiki açıdan önemli düzeyde farklılık göstermiş olup, en düşük arıtılmış şeker varlığı çeşidinden (4.58 t ha -1 ) elde edilmiştir. Aynı grupta yer alan duyarlı çeşitlerin (,,, ve S2003) sodyum içeriklerinin en yüksek düzeyde (2,26-2,43 Meq g) olduğu görülmüştür. Dayanıklı çeşitlerin sodyum içerikleri ise Valentina, Esperanza, Leila ve Visa çeşitlerinde daha düşük seviyedeyken Felicita çeşidinde (0,99 Meq g) en düşük seviyededir. Potasyum içeriği bakımından, çeşitler arasında farklılık saptanmış olup, duyarlı çeşitlerde potasyum içeriğinin genelde yüksek (5,15-5,76 Meq g) olduğu gözlenmiştir. Dayanıklı çeşitlerdeki α amino azot içeriği (1,53-2,03 Meq g) çeşitler arasında küçük farklılıklar göstermiş olup, duyarlı çeşitlerde ise α amino azot içeriği (0,47-0,65 Meq g) çok daha düşük olmuştur (Şekil 1 ve 4) Ilgın denemeleri Rhizomania ile bulaşık olmayan Ilgın Bitki Islah İstasyonu nda yapılan denemelerde en yüksek kök verimi Esperanza ( t ha -1 ) ve Valentina (98.88 t ha -1 ) dan elde edilmiş ve aralarındaki fark istatistiki olarak önemsizdir. Diğer çeşitlerde ise kök verimi daha düşüktür. Hastalıkla bulaşık olan Eskişehir denmeme istasyonunda yüksek kök verimi elde edilen Felicita çeşidinin (82.41 t ha -1 ) hastalıksız şartlardaki verimi en düşüktür. Şeker varlığı bakımından en yüksek değer, kök veriminin tersine, dayanıklı Felicita (19.51 S) ve Leila (19.20 S) çeşitlerinden elde edilmiş ve diğer bütün çeşitlerden önemli ölçüde yüksek şeker varlığı tespit edilmiştir. En yüksek arıtılmış şeker varlığı Felicita çeşidinden elde edilmiş olup, diğer çeşitlerin sıralaması ve çeşitler arasındaki farklılıklar şeker varlığına paralel bir eğilim göstermiştir. En yüksek arıtılmış şeker verimi ise Valentina (16.37 t ha -1 ) ve Esperanza (16.24 t ha -1 ) çeşitlerinden elde edilmiş olup, aralarındaki fark istatistiki bakımdan önemsizdir. Bu çeşitlerin arıtılmış şeker verimi; (14.66 t ha -1 ), Felicita (14.48 t ha -1 ), (14.46 t ha -1 ), (14.40 t ha -1 ), (14.24 t ha -1 ), Leila (14.07 t ha -1 ), S2003 (13.93 t ha -1 ) ve Visa (12.58 t ha -1 ) çeşitlerinden önemli miktarda yüksek bulunmuştur. Sodyum, potasyum ve α-amino azot içerikleri 6

7 bakımından çeşitler arasında belirgin farklar saptanmış, ancak, çeşitlerin duyarlı ve dayanıklı olmaları arasında dikkat çekici farklar gözlenmemiştir (Şekil 2 ve 4) Hasankale denemeleri Hasankale de en yüksek kök verimi t ha -1 ile Valentina çeşidinden ve daha sonra t ha -1 ile Esperanza çeşidinden elde edilmiştir ve aralarındaki farklar istatistiki olarak önemsizdir. Bu iki çeşide göre, diğer çeşitlerin kök verimi istatistiki açıdan daha düşük olup, büyükten küçüğe doğru S2003 (50.94 t ha -1 ), (49.47 t ha -1 ), (49.42 t ha -1 ), (49.39 t ha -1 ), (48.83 t ha -1 ), Felicita (48.04 t ha -1 ), Leila (47.65 t ha -1 ) ve Visa ( t ha -1 ) olarak sıralanmaktadır. S2003,,,, çeşitleri arasındaki farklar ile,,,, Felicita, Leila ve Visa çeşitleri arasındaki farklar istatistiki bakımdan önemsiz, bu iki grup arasındaki farklar ise önemlidir. En yüksek şeker varlığı 20,06 S ile ve S ile Felicita çeşitlerinden elde edilmiş olup, aralarındaki fark istatistiki bakımdan önemsizdir. Diğer çeşitlerde elde edilen pancar verimi büyükten küçüğe doğru sırasıyla, (19.83 S), S2003 (19.80 S), (19.78 S), ( S), Leila (19.17 S), Visa (18.99 S), Valentina (18.78 S) ve Esperanza (18.63 S) şeklindedir. Felicita,, S2003 ve ; Leila ve ; Visa ve Valentina; Valentina ve Esperanza arasındaki farklar istatistiki olarak önemsiz, bu dört grup arasındaki farklar ise önemlidir. Çeşitlerin arıtılmış şeker varlıkları, şeker varlıkları ile aynı eğilimi göstermiştir. Arıtılmış şeker verimi bakımından sırasıyla Valentina (9.28 t ha -1 ), Esperanza (9.18 t ha -1 ) ve (9.14 t ha -1 ), (8.99 t ha -1 ) ve (8.88 t ha -1 ) çeşitlerinden en yüksek şeker verimi elde edilmiş ve aralarındaki farklar istatistiki açıdan önemsiz bulunmuştur. Bu çeşitlerden istatistiki olarak önemli seviyede düşük şeker verimi elde edilenler; (8.78 t ha -1 ), Felicita (8.76 t ha -1 ), (8. 66 t ha -1 ) Leila (8.21 t ha -1 ) ve Visa (8. 01 t ha -1 ) olarak sıralanmaktadır. Ilgın da olduğu gibi sodyum, potasyum ve α-amino azot içerikleri bakımından çeşitler arasında belirgin farklar saptanmış, ancak, çeşitlerin duyarlı ve dayanıklı olmaları arasında dikkat çekici farklar gözlenmemiştir (Şekil 3 ve 4) Dayanıklı ve duyarlı çeşitlerin ortalamalarının karşılaştırılması Rhizomania hastalığı ile bulaşık Eskişehir de duyarlı çeşitlerde kök verimi t ha -1, şeker varlığı S, arıtılmış şeker varlığı S ve arıtılmış şeker verimi 5.55 t ha -1 olarak elde edilirken dayanıklı çeşitlerde kök verimi t ha -1, şeker varlığı S, arıtılmış şeker varlığı S, arıtılmış şeker verimi t ha -1 olmuştur. Dayanıklı çeşitler hastalıklı alanda kök veriminde % 39, şeker varlığında % 19, arıtılmış şeker 7

8 varlığında % 26 ve şeker veriminde % 55 daha yüksek performans sağlamıştır. Hastalıksız Ilgın lokasyonunda duyarlı çeşitlerde kök verimi t ha -1, şeker varlığı S, arıtılmış şeker varlığı S ve arıtılmış şeker verimi t ha -1 olurken dayanıklı çeşitlerde kök verimi t ha -1, şeker varlığı S, arıtılmış şeker varlığı S ve arıtılmış şeker verimi t ha -1 dır. Duyarlı çeşitlerle karşılaştırıldığında, hastalığın olmadığı koşullarda dayanıklı çeşitlerin kök verimi, şeker varlığı, arıtılmış şeker varlığı ve şeker verimi kısmen yüksek olmuştur. Yine hastalıksız Hasankale lokasyonunda ise kök verimi, şeker varlığı, arıtılmış şeker varlığı ve arıtılmış şeker verimi sırasıyla, duyarlı çeşitlerde t ha -1, S, S ve 8.89 t ha -1 ve dayanıklı çeşitlerde t ha -1, S, S ve 8.69 t ha -1 dır. Dayanıklı çeşitlerin kök verimi kısmen yüksek, buna karşılık şeker varlığı, arıtılmış şeker varlığı ve şeker verimi kısmen düşüktür. Duyarlı çeşitlerin dayanıklı çeşitlere göre, sodyum içerikleri, hastalığın olmadığı Ilgın da % 11 fazla ve Hasankale de % 6 düşük iken, hastalığın olduğu Eskişehirde % 49 artış göstermiştir. Potasyum içeriği, Ilgın ve Hasankale de sırasıyla % 4 ve 5 düşük iken Eskişehir de % 10 artmıştır. α-amino azot içerikleri ise hastalığın olmadığı Ilgın da % 4 ve Hasankale de % 13 fazla iken, hastalıkla bulaşık olan Eskişehir de % 70 düşüş göstermiştir (Şekil 1, 2, 3 ve 4). 4. TARTIŞMA VE SONUÇ Asher (1993), Asher ve Kerr (1996) in rapor ettiği gibi, hastalığın enfeksiyon şiddetine bağlı olarak % oranındaki kök verimi kayıplarına kıyasla, bu çalışmada % 39 kayıp vermesiyle hastalık şiddetinin orta seviyenin altında olduğunu göstermektedir. Şeker veriminde ise % 55 düzeyindeki kayıp, Putz et al. (1990), Rush ve Heidel (1995) in verdiği % 70 düzeyinin altında gerçekleşmiştir. Elde edilen sonuçlar, Rhizomania hastalığının şeker varlığında % 19, arıtılmış şeker varlığında % 26 oranlarında kayıplara yol açtığını göstermiştir. Ayrıca hastalık, duyarlı çeşitlerde melas oluşturan maddelerden sodyum içeriğinde % 50 ve potasyum düzeyinde % 10 artış göstermiştir. α-amino azot içeriğinde de % 70 düşüklüğe yol açan hastalık, bitkinin azot alımını engelleyerek, gelişimini önlemiştir. Bizim bulgularımız ile hastalığın, şeker varlığını düşürdüğü ve sodyum düzeyini artırdığını rapor eden Heijbroek (1989) ve hastalığın, şeker içeriğini % 5-15 ve α-amino azot oranını % 20 azalttığını ve ayrıca potasyumu % 5.7 ve sodyumu % artırdığını belirten Hollosy (1991) in bulguları ile uyum göstermektedir de Türkiye de Rhizomania hastalığının bulaşık olmadığı yerlerde duyarlı çeşitler, dayanıklı çeşitlerden, kök veriminde % 8, şeker varlığında % 16, arıtılmış şeker varlığında % 18 ve arıtılmış şeker veriminde % 23 daha üstün performans sağlamıştır ( Anonim, 1995). Asher ve Kerr (1996), yeni ıslah edilen Rhizomania ya dayanıklı çeşitlerin düşük performansları geliştirilerek, hastalığın olmadığı şartlarda duyarlı 8

9 çeşitler seviyesine yaklaştığını rapor etmiştir. Bu çalışmada ise hastalığın olmadığı yerlerde bile dayanıklı çeşitlerin verim ve kalite performanslarının, duyarlı çeşitleri geçtiği belirlenmiştir. Türkiye de yapılan çalışmalarda Kaya ve Erdiller (1998), Alpullu şeker fabrikasının ekimalanlarında 1996 da % 5 ve 1997 de % 3,5; Ertunç ve ark. (1998), Çorum, Kastamonu ve Turhal bölgelerinde sırasıyla % 77, % 39 ve % 66; Kutluk Yılmaz ve Erkan (2001), Kastamonu bölgesinde 1994, 1995 ve 1996 yıllarında sırasıyla % 69,21, % 33,12 ve % 56,80; Özer ve Ertunç ( 2005), Amasya bölgesinde % 26 bulaşıklık oranı saptamışlardır. Kaya (2009), 17 şeker fabrikasının ekim alanlarında değişik yıllarda ( arasında) 4 fabrikada % 19,30, 9 fabrikada % 31,42 ve 15 fabrikada % 48,66 oranında Rhizomania tespit etmiştir. Çalışmaların yapıldığı fabrikaların ekim alanlarının hepsi bulaşık olmadığı halde tamamında dayanıklı çeşit ekilmektedir. Kaya (2010), Türkiye de ha şeker pancarı ekim alanın % 86 sında hastalığa karşı dayanıklı çeşit ekildiğini rapor etmiştir. Türkiye de hastalığın olmadığı şeker pancarı ekim alanlarında Rhizomania'ya dayanıklı çeşitlerin ekilmesiyle, muhtemel bulaşmalardan hastalık belirtilerinin farkedildiği zamana kadar geçen sürede meydana gelecek düşük düzeyli verim kayıplarının önüne geçilmektedir. Ayrıca, bulaşık alanların arasında kalan ancak hastalığın enfeksiyon koşullarını taşımayan, bulaşsa dahi gelişemediği taban arazilerin bitişiğinde kesin sınırlarla ayrılamayan kumsal, süzek ve havadar topraklara sahip tarlalar ile yamaç alanlarda hastalık riskinden dolayı, dayanıklı çeşit ekilerek şeker pancarı üretimi garanti altına alınmaktadır. Ancak, hastalıkla bulaşık olmayan bu alanlarda duyarlı çeşit ekilmesiyle daha yüksek verim ve kalite temin etmek mümkün iken dayanıklı çeşit ekimiyle üretici karı bir miktar düşmektedir. Bu çalışmaya göre, yeni ıslah edilen dayanıklı çeşitlerin hastalık olmasa dahi ekildiğinde üretici karı daha yüksek olacaktır. Rhizomania hastalığının bulaşık olmadığı Hasankale ve Ilgın da duyarlı ve dayanıklı çeşitlerin verim ve kalite düzeyleri arasında önemli bir farklılık bulunmamış, bulaşık olan Eskişehir de ise, dayanıklı çeşitler duyarlı çeşitlere göre, yaklaşık iki kat daha fazla kök ve şeker verimi sağlamıştır. Bu sonuçlara göre, Türkiye koşullarında hastalık olsun olmasın, Rhizomania hastalığına karşı dayanıklı çeşit kullanmanın hiçbir sakıncası bulunmamaktadır. Bu nedenle, büyük zaman, emek ve para harcanarak sürdürülen, hastalık bulaşmamış alanların her yıl kontrol edilerek, yeni tespitler yapmaya gerek kalmamıştır. Türkiye de bütün şeker pancarı üretim alanlarında olabilecek muhtemel bulaşmalardan etkilenmemek ve hedeflenen şeker üretiminde ihtiyaç duyulan şeker pancarı rekoltesinin gerçekleşmesi için en son ıslah edilen Rhizomania hastalığına dayanıklı çeşitlerin ekilmesi tavsiye edilmektedir. 9

10 5. KAYNAKLAR Anonim, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Dış Ülkeler ile Cercospora ve Rhizomania ya dayanıklı şeker pancarı çeşit deneme sonuçları. Şeker Enstitüsü, Ankara. Anonim, 2008a. FOLicht GmbH. International Sugar & Sweetener Report 6. Anonim, 2008b. FOLicht GmbH. World Sugar Statistics 6. Anonim, T.C. Şeker Kurumu 2008 Yılı Faaliyet Raporu, Ankara. Abe, H. and Tamada, T., Ascociation of beet necrotic yellow vein virus with ısolates of Polymyxa betae Keskin. Annals of the Phytopathological Society of Japan 52: Asher, M. C. J., Rhizomania (Editors: Cooke, D. A. and Scott, R. K.) The Sugar Beet Crop Chapman and Hall, London, pp Asher, M. C. J., Rhizomania: Recent development. British Sugar Beet Review 62 (4): Asher, M. C. J. and Kerr, S., Rhizomania: Progress with resistant varieties. British Sugar Beet Review 64 (2): Atherton, P., Dutton, J. Madsen R. and Pews, R International Commision for Uniform Methods of Sugar Analysis. Proceedings of 22 nd Session Berlin. International Media Limited PO Box 26 Port Talbot West Glamorgan SA13 1NX UK. Canova, A., Appunti di patologia della barbabietola. Informatore Fitopatologico, 9: Cariolle, M., Rhizomanie - mesures de prophylaxie en France et Dans D Autres Pays. Proceedings of 50th International Institute Sugar Beet Research Winter Congress, 63-79, February, Bruxelles. Clark, M. F. and Adams, A. N., Characteristic of the microplate method of enzyme - linked immunosorbent assay for the detection of plant viruses. Journal of General Virology, 33: Ertunç, F., Polymyxa betae (Keskin)'nin şeker pancarı kılcal köklerindeki biyolojik dönemleri üzerinde araştırmalar. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 1495, Ankara, 17 s. Ertunç, F., Erzurum, K., Karakaya, A., İlhan, D. and Maden, S., Incidence of rhizomania disease on sugar beet in Çorum, Kastamonu and Turhal sugar rafinery regions. Journal of Turkish Phytopathology, 27 (1): Heijbroek, W., Dissemination of rhizomania by water, soil and manure. Proceedings of 50th International Institute Sugar Beet Research Winter Congress, 35-43, February, Bruxelles. Heijbroek, W., The development of rhizomania in two areas of the Netherlands and its effect on sugar-beet growth and quality. European Journal of Plant Pathology, 95 (1):

11 Hollosy, I., The effect of rhizomania on sugar beet inner composition. Cukoripar, 44 (1): Kaya, R., Distribution of Rhizomania Disease in Sugar Beet Growing Areas of Turkey. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Bilimleri Dergisi, 15 (4): Kaya, R., Rhizomania hastalığına karşı dayanıklı çeşit ekimi yapılan alanlar. Şeker Enstitüsü Raporu. Kaya, R. and Erdiller, G., Alpullu Şeker Fabrikası nın ekim alanlarında Rhizomania hastalığının yayılma durumu. Türkiye Fitopatoloji Kongresi, Eylül, Ankara. Kaya, R. and Erdiller, G., Alpullu Şeker Fabrikası nın ekim alanlarında Rhizomania hastalığının yayılma durumu ve toprak özellikleri ile ilişkisi. Türkiye Fitopatoloji Kongresi, Eylül, Tekirdağ. Kajiyama, T., Yoshizawa, A., Yoshida, T., Yanagisawa, A., Yoshimura, Y., Ohtsuchi, K., Abe, H. and Niura, T., Response of sugar beet varieties to rhizomania disease of sugar beet. I. The yield and quality of sugar beet. Japanese Society of Sugar Beet Technologists, 32: Kıymaz, B. and Ertunç, F., Research on the detection of virus diseases in sugar beet in Ankara. Journal of Turkish Phytopathology, 25 (1-2): Koch, F., Bericht über eine reise in verschiedene zuckerrübenanbaugebiete der Türkşeker in Anatolien und Thrazien zum studium von wurzelerkrankungen, KWS Kleinwanzlebener Saatzucht AG, Einbeck, Germany. Kutluk, N. D. and Yanar, Y., Study on the distribution of beet necrotic yellow vein virus (BNYVV) in sugar beet growing area of Tokat-Turkey. Journal of Turkish Phytopathology, 30: Kutluk Yılmaz, N. D. ve Erkan, S., Kastamonu Şeker Fabrikası Şeker Pancarı Üretim Alanlarında Rhizomania Hastalığının Bulunma Durumu. Türkiye Fitopatoloji Kongresi, , 3-8 Eylül, Tekirdağ. Kutluk, N. D. ve Yanar, Y., Kastamonu ili şeker pancarı üretim alanlarında Şeker pancarı nekrotik sarı damar virüsü (BNYVV) ve Şeker pancarı toprak kaynaklı virüs (BSBV -2) hastalığının yaygınlığının belirlenmesi. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 19 (1): 1-4. Kubadinow, N. and Wienenger, L., Zucker, 25: 43. Özer, G. and Ertunç, F., Amasya Şeker Fabrikası şeker pancarı ekim alanlarında rhizomania hastalığının belirlenmesi. Ankara Üniversitesi Tarım Bilimleri Dergisi, 11 (3): Putz, C., Merdinoglu, D., Lemaire, O., Stocky, B., Valentin, P. and Wiedemann, S., Beet necrotic yellow vein benyvirus, causal agent of Rhizomania. Review of Plant Pathology, 69 (5): Richard-Molard, M., Enquete rhizomanie Groupe de travail IIRB - Parasites et Maladies, Suede juillet. 11

12 Rush, C. M. and Heidel, O. B., Furovirus diseases of sugar beet in the United States. Plant Diseases, 79 (9): Suarez, M. B., Grondona, I., Garcia-Benavides, P., Monte, E. and Garcia-Acha, I., Characterization of beet necrotic yellow vein furovirus from Spanish sugar beet. Int. Microbiology, 2 (2): Tamada, T., Beet necrotic yellow vein virus. CMI/AAB. Description of Plant Viruses 144. Tosic, M., Sutic, D. and Milovanovic, M., Investigations of sugar beet rhizomania in Yugoslavia. In: Proceedings of 48th International Institute Sugar Beet Research Winter Congress, , Fabruary, Bruxelles. Vardar, B. and Erkan, S., The first studies on detection of beet necrotic yellow vein benyvirus in sugar beet in Turkey. Journal of Turkish Phytopathology, 21(2-3):

13 ŞEKİLLER Pancar verimi (t ha -1 ) ,33 (C) 101,69 (A) 85,83 (B) 77,05 (C) 82,25 45,57 (E) 50,54 (E) 47,25 (E) 58,98 (D) 59,00 (D) Şeker varlığı Arıtılmış şeker varlığı (%) ,30 (D) 12,44 (C ) 16,16 (C) 13,57 (B ) 17,76 (A) 15,64 (A ) 16,89 (B) 14,39 (B ) 16,78 13,98 (B ) 13,00 (F) 9,87 (E ) 13,91 (E) 10,99 (D ) 13,90 (E) 11,01 (D ) 13,11 (F) 9,94 (E ) 13,20 (F) 10,02 (E ) 5 0 Şeker verimi (t ha -1 ) ,40 (C) 13,92 (A) 13,59 (A) 11,18 11,91 (B) 4,58 (E) 5,65 (D) 5,41 (D) 6,01 (D) 6,09 (D) Şekil yıllarında Eskişehir denemelerinde şeker pancarı çeşitlerinin ortalama pancar verimi, şeker varlığı ve arıtılmış şeker varlığı ile şeker verimleri (RR: Rhizomania'ya dayanıklı) (P<0,05). 13

14 Pancar verimi (t ha -1 ) ,88 (A) 100,26 (A) 82,41 (C) 82,47 (C) 77,56 (D) 85,63 86,05 (B) 84,37 87,10 (B) 86,61 (B) Şeker varlığı Arıtılmış şeker varlığı (%) ,80 (CDE) 16,61 (CD ) 18,58 (EF) 16,30 (DE ) 19,51 (A) 17,62 (A ) 19,20 (AB) 17,15 (B ) 18,64 (DEF) 16,26 (DE ) 18,98 (BCD) 16,80 (BC ) 18,92 (BCDE) 16,81 (BC ) 19,07 16,92 (BC ) 19,00 (BCD) 16,84 (BC ) 18,41 (F) 16,11 (E ) 5 0 Şeker verimi (t ha -1 ) ,37 (A) 16,24 (A) 14,48 14,07 12,58 (D) 14,40 14,46 14,24 Şekil yıllarında Ilgın denemelerinde şeker pancarı çeşitlerinin ortalama pancar verimi, şeker 14,66 (B) varlığı ve arıtılmış şeker varlığı ile şeker verimleri (RR: Rhizomania'ya dayanıklı) (P<0,05). 13,93 (C) 14

15 Pancar verimi (t ha -1 ) ,36 (A) 54,83 (A) 48,04 (C) 47,65 (C) 47,44 (C) 49,39 48,83 49,47 49,42 50,94 (B) Şeker varlığı Arıtılmış şeker varlığı (%) ,78 (EF) 16,71 (D ) 18,63 (F) 16,59 (D ) 19,99 (AB) 18,15 (A ) 19,17 (CD) 17,15 (C ) 18,99 (DE) 16,80 (D ) 19,83 (B) 17,86 (B ) 19,78 (B) 17,88 (AB ) 19,37 (C) 17,36 (C ) 20,06 (A) 18,09 (AB ) 19,80 (B) 17,83 (B ) Şeker verimi (t ha -1 ) ,28 (A) 9,18 (AB) 8,76 (CD) 8,21 (E) 8,01 (E) 8,88 (ABCD) 8,78 (BCD) 8,66 (D) 8,99 (ABCD) 9,14 (ABC) Şekil yıllarında Hasankale denemelerinde şeker pancarı çeşitlerinin ortalama pancar verimi, şeker varlığı ve arıtılmış şeker varlığı ile şeker verimleri (RR: Rhizomania'ya dayanıklı) (P<0,05). 15

16 Meq 100 g (B) 5.50 (ABC ) 1.89 (AB) 1.26 (B) 4.98 (DE ) (C) 4.00 (F ) 1.53 (C) (E ) 1.91 (AB) (AB ) 2.03 (A) 2.39 (A) 5.65 (A ) 0.49 (D) 2.35 (A) 5.15 (CD ) 0.65 (D) 2.26 (A) 5.19 (BCD ) 0.47 (D) 2.38 (A) 5.76 (A ) 0.58 (D) 2.43 (A) 5.73 (A ) 0.55 (D) Eskişehir Meq 100 g (C) 3.70 (B ) 1.98 (D) 1.66 (A) 3.56 (BC ) 2.08 (CD) 1.02 (D) 3.18 (E ) 2.04 (D) 1.06 (D) 3.51 (CD ) 2.16 (BCD) 1.28 (CD) 4.07 (A ) 2.40 (ABC) (CD ) 2.31 (ABC) 1.36 (C) 3.35 (D ) 2.17 (BCD) 1.34 (C) 3.50 (CD ) 2.18 (BCD) 1.35 (C) 3.52 (C ) 2.11 (BCD) 1.63 (AB) 3.46 (CD ) 2.32 (ABC) Ilgın Meq 100 g (B) 4.39 (B ) 0.99 (G) 0.53 (B) 4.27 (C) 1.09 (FG) 0.38 (D) 3.89 (F ) 1.21 (EF) 0.43 (CD) 4.25 (C ) 1.31 (CDE) (A ) 1.47 (A) 0.42 (CD) 4.07 (D ) 1.45 (ABC) 0.43 (CD) 3.92 (EF ) 1.27 (DE) (D ) 1.40 (BCD) 0.39 (D) 4.12 (D ) 1.36 (BCDE) 0.44 (BCD) 4.04 (DE ) 1.46 (AB) Sodyum Potasyum Alpha-amino azot Hasankale Şekil yıllarında Eskişehir, Ilgın ve Hasankale denemelerinde şeker pancarı çeşitlerinin ortalama sodyum, potasyum ve α-amino azot içerikleri (RR: Rhizomania'ya dayanıklı) (P<0,05). 16

17 ÇİZELGELER Çizelge 1. Eskişehir deneme tarlasının uzun yıllık ortalama ( ), 2005, 2006 ve 2007 yıllarına ilişkin bazı iklim değerleri. Yağış (mm) Sıcaklık (ºC) Aylar Min. Max. Min. Max. Min. Max. Min. Max. Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Toplam Ortalama Çizelge 2. Ilgın deneme tarlasının uzun yıllık ortalama ( ), 2005, 2006 ve 2007 yıllarına ilişkin bazı iklim değerleri. Yağış (mm) Sıcaklık (ºC) Aylar Min. Max. Min. Max. Min. Max. Min. Max. Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Toplam Ortalama Çizelge 3. Hasankale deneme tarlasının uzun yıllık ortalama ( ), 2005, 2006 ve 2007 yıllarına ilişkin bazı iklim değerleri. Yağış (mm) Sıcaklık (ºC) Aylar Min. Max. Min. Max. Min. Max. Min. Max. Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Toplam Ortalama Çizelge 4. Deneme tarlalarının toprak özellikleri. Toprak özelliği Eskişehir Ilgın Hasankale Bünye Killi tın Killi tın Tın ph Organik madde (%) P 2 O 5 (mg kg -1 ) K 2 O (mg kg -1 )

18 Çizelge 5. Eskişehir, Ilgın ve Hasankale denemelerinde şeker pancarı çeşitlerinin Das-ELISA test sonuçları. Çeşit Eskişehir Ilgın Hasankale Valentina Esperanza Felicita Leila Visa S ) az hasta, ++) orta hasta, +++) çok hasta, -) sağlıklı 18