Ebu Hanife Salı, 03 Şubat :25

Transkript

1 1. HAYATI İmam-ı Azam Ebu Hanife nin atalarının, tartışmalı olmakla beraber, Kûfe ye gelmezden önce, Enbâr, Nesâ, veyahut Tirmiz de oturduğu bilinmektedir. İmam-ı Azam ın dedelerinin ana yurdunda Türkler de dahil birçok Müslüman kavmin yaşaması, Ebu Hanife Hazretlerin Türk olduğu ihtimalini de akla getirmektedir. Dedelerinin Arap ve İranlı olduğunu söyleyen tarihçiler de vardır. Türk olduğu söyleyenler, Türk boylarından İran a gelmiş kabilelerden olduğu kanısında hemfikirlerdir. İmam-ı Azam Ebu Hanife nin babası Sâbit b. Zutâ b. Mah ın hür ve Müslüman olarak doğup büyüdüğü hususunda görüş birliği vardır. Sâbit b. Zutâ tâbiînden olup, varlık sahibi bir kumaş tüccarıdır. İslam da hukuki düşüncenin ve içtihat anlayışının gelişmesinde önemli payı olup daha çok Ebu Hanife veya İmam-ı Azam diye tanınan Numan b. Sabit, 80/699 yılında Kûfe de dünyaya gelmiş, orada büyümüş ve hayatının çoğunu orada, öğrenerek, öğreterek ve çalışarak geçirmiştir. Ebu Hanife temiz bir Müslüman evinde yetişmiştir. Ailesi maddi olarak gayet iyi durumdaydı. Ebu Hanife Hazretleri ilim merkezlerine gitmeden önce çarşı pazara gelip giderken gözükürdü. Hayatı boyunca babası gibi kumaş ticaret yaptığı söylenmektedir. Hocası Hammad ın ismini taşıyan bir tek erkek çocuğu vardır. Küçük yaştan beri çok iyi bir ilim tahsili gören İmam-ı Azam Ebu Hanife, Kûfe de o bölgenin ileri gelen üstatlarından 1 / 11

2 hadis ve fıkıh meselelerini öğrenmiştir. Kûfe de küçük yaşta Kur ân-ı Kerim i ezberlemiş, Arap dili ve edebiyatını tahsil etmiştir. Ebu Hanife kıraat ilmini 7 kıraat âliminden biri olan İmam Asım dan öğrenmiştir. Ramazan aylarında kuranı 60 defa hatmettiği rivayet edilir. İmam-ı Azam Ebu Hanife ilim hayatına başlaması şöyle anlatır: Günün birinde Şa bi nin yanından geçiyordum. Beni yanına çağırdı ve bana: nereye devam ediyorsun?, dedi. Ben de, çarşı pazara dedim. Âlimlerden kimin dersine devam ediyorsun, dedi. Ben de, Hiçbirinin dersine gidemiyorum, dedim. Bunun üzerine Şa bi: İlmi ve âlimler ile görüşmeyi sakın ihmal etme! Ben senin uyanık ve canlı bir genç olduğunu görüyorum. dedi. Ebu Hanife: Onun bu sözü benim içimde iyi bir tesir bıraktı. Çarşı Pazar işlerini bıraktım. İlim yolunu tuttum. Allahın yardım ve inayetiyle Şa bi nin sözünün bana çok faydası oldu. demiştir. İmam-ı Azam Ebu Hanife Hazretleri ilim öğrenmeye başladığında bütün ilimleri göz önüne almış. Her birini kısım kısım okumuştur. Kelam ilmi okumuş sonra edebiyat ve nahvi iyice öğrenmiş. Tefsir ilmi ve hadis ilmi ile de ilgilenmiş ve birçok hadis öğrenmiştir. Ebu Hanife gençliğinden itibaren ticaretle uğraştığından birçok yere gitmiştir. Basra daki ilimden faydalanmıştır. Hicri 2. yüzyılda Cebriye, Mutezile, Şia ve Mürcienin fikirlerinin çarpıştığı bir devirde, Ebu Hanife kelam ilminde de çok derinleştiği için bu fırkaların mensuplarıyla girdiği münakaşalardan başarıyla ayrılmıştır. En son fıkıh ilminde karar kılmıştır. Öyle ki, Ebu Hanife, bir kadının boşanma ile ilgili olarak sorduğu bir soruya cevap verememiş, kadını fıkıh okutan Hammad b. Ebi Süleyman ın yanına göndermiş ve ondan alacağı cevabı kendisine de bildirmesini rica etmiştir. Kadın Hammad dan aldığı cevabı Ebu Hanife ye nakledince de, fıkıh konusunda yetişmesi gerektiğini 2 / 11

3 düşünmüştür. 22 yaşından itibaren 18 yıl boyunca Hammad ın derslerini takip etmiş ve Hammad ı dinlemiştir. Bu süre zarfında tamamıyla ona bağlanmamış farklı ilim adamlarından da bilgiler elde etmiştir. Hac yapmak maksadıyla gitti Mekke ve Medine de âlimlerle görüşmüş onlardan ilim almıştır. İmam-ı Azam Ebu Hanife 40 yaşına geldiğinde Kûfe de hocası Hammad ın kürsüsüne oturmuştur. Kendisine sorulan meseleleri çözmek, olayları hükme bağlamak için öğrencileriyle karşılıklı konuşmalar yapmıştır. Benzeri olayları birbirine kıyas yapıyor, fıtri zekâsı, kuvvetli aklı ve sağlam mantığı sayesinde bunlara kolayca çözüm buluyordu. Böylece Hanefi mezhebini doğuran parlak fıkıh yolunu açtı. Ebu Hanife Hazretleri halifeyi tenkit ettiği gibi devrindeki âlim ve kadıların verdiği yanlış hükümleri de tenkit etmiştir. Öyle ki, Kûfe kadısı Ebu Leyla nın verdiği hükümleri ilim toplantılarında tartışmış ve yanlış bulduklarını açıkça tenkit etmiştir. Bundan rahatsızlık duyan kadının şikâyeti üzerine Ebu Hanife nin bir süre fetva vermesi yasaklanmıştır. Ebu Hanife, hem Emeviler hem de Abbasiler zamanında yaşamıştır. Ebu Hanife ye hem Emeviler zamanında hem de Abbasiler zamanında kadılık teklifi gelmiştir. Fakat ikisini de kabul etmemiştir. Emeviler zamanında halka zulmedildiği için Ebu Hanife gizli gizli Abbasilere destek olmuştur. Fakat zaman ayarlamasını yapamadıklarından dolayı isyana katılmamıştır. Emevilere karşı ayaklanan Zeyd b. Ali ye maddi yardımda bulunmuştur. Emevilerin son zamanlarında Irak valisi Yezid b. Hübeyra halkın yeniden güvenini kazanmak için meşhur ve saygın bir kişilik olan Ebu Hanife ye kadılık teklifi yapmıştır. Ebu 3 / 11

4 Hanife ise Ehl-i Beyt e yapılan eziyetleri tasvip etmemesinden dolayı kadılık teklifini kabul etmemiştir. Bunun üzerine ırak valisi Ebu Hanife yi kırbaçla döverek hapsetmiştir. Zindanda uzun süre kaldıktan sonra serbest bırakılmıştır. İmam-ı Azam Ebu Hanife serbest kalır kalmaz h.130 yılında hac vazifesini yerine getirmek için Mekke ye gitmiştir. Geri dönmeyerek burada yaşamaya başlamış ve bölgenin seçkin fakihleriyle ilim alışverişi yapmıştır. Bazı bilginler Ebu Hanife nin hadise az önem verdiği düşüncesiyle Ebu Hanife yi beğenmemişlerdir. Ancak Ebu Hanife bizzat kendisi görüşlerini açıklayınca bu düşünceler yok olmuş, Ebu Hanife nin düşüncesi takdir edilmeye başlanmıştır. İmam Malik ve Süfyan b. Uyeyne onu saygı ile anmaya başlamışlardır. Kıyas konusunda Ebu Hanife İmam Malik i az da olsa etkilemiştir. İmam-ı Azam Ebu Hanife 132/749 da Abbasiler iktidara gelince Kûfe ye geri dönmüştür. Abbasi halifesi Ebul Abbas es-seffah ile buluşarak ona biat etmiştir. Fakat Ebu Hanife hilafetin Hz. Ali neslinden Muhammet b.abdullah a ya da kardeşi İbrahim e geçmesini istiyordu. Bu durumdan haberdar olan Abbasi halifesi Ebu Cafer Mansur onu Bağdat a getirtti. Ona hürmet göstererek kadılık teklif etmiştir. Mansur böylece onun manevi nüfusundan istifade etmek istiyordu. Ebu Hanife bunun teklifi de kabul etmemiştir. Halifenin bütün ısrarlarına rağmen kadılığı kabul etmeyen Ebu Hanife yi hapse attırmış ve her gün on kırbaç vurdurmak suretiyle işkence yaptırmıştır. Sağlık durumu bozulunca hapisten çıkartılmıştır. Ders vermesi yasaklanmıştır. Zaten hapisten çıktıktan 15 gün sonra vefat etmiştir. İmam-ı Azam Ebu Hanife Hazretleri / 11

5 Şaban ayı/767 Eylül ayında Bağdat ta vefat etmiştir. Cenaze namazı halife Mansur un kıldırdığı rivayet edilmektedir. Şerefülmülk Ebu Sa d el-müstevfi tarafından 459/1067 yılında üzerine bir türbe yaptırılıp çevresine de medrese inşa edilmiştir. Kabri bugün, Bağdat ta kendisine nispetle A zamiye diye anılan mahaldedir. YETİŞTİĞİ ÇEVRE Ebu Hanife nin doğduğu yer olan Kûfe, Irak ın o zamanki iki büyük şehrinden biriydi. Irak ta muhtelif milletler, kavimler, cemaatler vardı. Süryaniler İslamiyet ten önce orada yayılmış, mektepler açmış felsefe ve çeşitli bilimler okutmuşlardır. Yine orada birbirleriyle çatışma halinde olan Hıristiyan mezhepleri olup, İslamiyet devrinde de ara sıra fırkaların çıkardığı kargaşalıklar olmaktaydı. İslam ın ve Arapçanın öğretildiği, siyasi faaliyetlerin yoğun olduğu bir yerdi. Aynı zamanda buralar birçok fakih, dilci, edip, şair ve filozofun da bulunduğu ilim merkeziydi. EBU HANİFE NİN AHLAK VE MEZİYETLERİ Ebu Hanife farz olan ibadetleri ifada asla kusur etmediği gibi nafile ibadetler de yapardı. Cömert bir insandı. Cimriliği sevmezdi. Fakirlere yardım, düşkünlere merhamet ederdi. Herkesin güvenini kazınmış biriydi. Emanete hıyanetlik etmez, kanaatkâr ve ticarette son derece dürüsttü. Öyle ki, bir kadın ona ipek bir elbise satmak istedi. Ebu Hanife fiyatını sordu. Kadın 100 dirhem istedi. Ebu Hanife, bu 100 dirhemden fazla eder dedi. Kadın 400 dirheme kadar fiyatı yükseltti. Ebu Hanife fiyatı yine az bulunca, kadın kendisiyle alay edildiği zannetti. Fakat Ebu Hanife bir hakeme başvurarak elbisenin fiyatını belirletti. Elbiseye 500 dirhem vererek satın aldı. Ayrıca ihtiyaç sahibi kimselere kumaşları maliyet fiyatının altında verdiği olmuştur. Ebu Hanife dinin menfaate alet edilmesine son derece karşıydı. Öyle ki, bir gün bir adam dükkânına gelerek bir kumaş istemiş. O da, oğlu Hammad a istenilen kumaşı müşteriye göstermesini söylemiş. Hammad kumaşı çıkarırken tesadüfen, salli ala Muhammed demiş. Bunun üzerine Ebu Hanife oğluna malı övdün satmak doğru olmaz kumaşı satmaktan vazgeçmiştir. Yine bir gün Medineli bir zat Ebu Hanife nin dükkânına kumaş satın almak için gelmiş. Ebu Hanife nin olmadığı bir zamanda 5 / 11

6 tezgâhtar kumaşı 1000 dirheme satmış. Fakat kumaşın gerçek değeri 600 dirhem imiş. Ebu Hanife dükkâna geldiğinde yanlışlığın farkına varmış ve hemen fazlalık olan 400 dirhemi sahibine iade etmek için bizzat kendisi Medine ye gitmiş ve parayı iade etmiştir. Ebu Hanife nin ahlaki meziyetleri çok fazladır. Her şeyden önce nefsine son derece hâkim arzu ve hevese göre değil, iradesine göre hareket ederdi. Nezaketi ve sabrı çoktu. Öyle ki, bir gün Ebu Hanife, Hasan-ı Basri nin verdiği bir fetvada yanıldığını söylemişti. Bunu duyanlardan birisi sinirlenerek Ebu Hanife ye, ey zina yapanın oğlu diye hitap etmiştir. Bu sözü duyunca sinirlenmemiş ve kalbi dar olanlara karşı kalbinde geniş yer olduğunu söyleyerek küfürbaz adamı mahcup etmiştir. Yine kendisine bidatçi ve zındık diyen bir adama, olgun sözlerle hitap ederek onu özür dilemeye mecbur etmiştir. Son derece şahsiyetli olduğundan inanmadığı bir davayı kabul etmezdi. Ebu Hanife ictihad meselelerinde Kuran a, Sünnet e ve ashabın sözlerine itibar ederdi. Gerektiğinde hocası Hammad b. Ebi Süleyman ile münakaşa etmekten çekinmezdi. Son derece hazır cevaptı. Sözleri ve cevapları delillere dayanırdı. Mantıksız ve delilsiz konuşmazdı. Tek amacı dinde doğru yürümek ve her şeyin doğrusunu bulup anlamak ve anlatmaktı. Yani kısacası imam-ı Azam Ebu Hanife, cömert, muttaki, yetimlere ve düşkünlere yardım eden, samimi, iyi niyetli, ilmi ve araştırmayı seven, doğruluktan ayrılmayan, sözünde duran, hür yaşamak isteyen ve fıkıhta isabetli ictihadlar yapabilen bir zattı. 2. ÖĞRENCİLERİ İmam-ı Azam Ebu Hanife nin çok sayıda öğrencisi vardır. Hocası Hammad dan sonra Kûfe gibi çeşitli bölgeler ve kültürler arasında 30 yıl ders okutmuştur. O günkü İslam dünyasının birçok bölgesinde öğrencileri vardır. Mısır, Suriye, Mekke, Medine, Yemen, Bahreyn ve Musul da sınırlı sayıda öğrencisi varken; öğrencilerin çoğu Kûfe, Basra, Bağdat, Ehvaz, İsfahan, Hemedan, Rey, Cürcan, Merv, Buhara, Semerkant, Belh, Harezm gibi şehirlerdendir. Diğer mezhep imamları ile Ebu Hanife yi kıyaslayan 6 / 11

7 âlimler öğrencilerinin çokluğu ve başarıları ile İmam-ı Azam Ebu Hanife nin diğerlerinden ayrıldığını söylemektedirler. Ebu Hanife nin öğrencileri hakkında, içlerinde 36 yetişmiş adam var. Onlardan 28 i kadılığa, 6 sı fetva makamına yararlar. 2 si ise hem baş kadılığa hem de fetva makamına layıktır, ki bunlar da Ebu Yusuf ile Züfer dir. denmektedir. İmam-ı Azam Ebu Hanife nin öğrencilerinin bir kaçı hariç bütün öğrencileri İslam coğrafyasının değişik bölgelerinde kadılık yapmışlardır: Ebu Yusuf: Abbasi Kadılkudatlığı (Adalet Bakanlığı), İmam Züfer: Basra kadılığı, Nuh b. Ebi Meryem: Merv kadılığı, Kasım b. Man ve Nuh b. Derrac: Kûfe kadılığı, Yahya b. Zekariyya: Medain kadılığı, İmam Muhammed: Rakka,Rey ve Horasan kadılığı, Hafs b. Gıyas: Bağdat ve Kûfe kadılığı, Esed b. Emr el-beceli: Vasıt ve Bağdat kadılığı, Hasan b. Ziyad: Kûfe kadılığı, İsmail b.hammad: Bağdat, Basra ve Rakka kadılığı, Ömer b. Meynun ve Ebu Muti: Behl kadılığı yaptıkları bilinmektedir. Hanefi mezhebini yayan ve kendi ictihadlarıyla, görüşleriyle zenginleştirerek Hanefi adıyla mezhebi kuran dört öğrenci diğerlerinden önde gelmektedir. Kısaca bunlardan bahsedecek olursak bunlar Ebu Yusuf, İmam Muhammed, Züfer b. el- Hüzeyl ve İbn Ziyad dır. İmam Ebû Yusuf Asıl adı Yakup b. İbrahim b. Habib el-ensaridir. 113/731 yılında Kûfe de doğmuştur. Aslen Araptır. Ebu Yusuf gençliğinde fakirdi. Bir yandan ekmek parası kazanır diğer yandan da ilim tahsil ederdi. İlkin Ebu Leyla nın derslerine devam etmiş. Daha sonra Ebu Hanife nin öğrencisi olmuştur. Kendisi daha çok rey taraftarıydı. Hadis ilmi de tahsil etmiştir. Fakat sultan ve devlet adamlarına yakınlığından dolayı hadisçiler ondan hadis rivayet etmeye çekinmişlerdir. Ebu Yusuf halife Mehdi ve Harun Reşit zamanında baş kadılık yapmıştır. Kadılık yaptığı için Hanefi fıkhının uygulanmasında önemli rolü olmuştur. Birçok fıkhı meselelerde hocası Ebu Hanife ye iştirak etmiştir. Beğenmediği meselelerde hocasına itiraz etmiştir. Kıyas ve istihsanı ameli hayata uygulamıştır. Ebu Yusuf Hanefi mezhebine 7 / 11

8 mensup olanlarının içinde en fazla hadis bilen kişiydi. Reylerine delil olarak hadisleri de kullanmıştır. Örf ve âdete çok yer vermiştir. İmam Ebu Yusuf a göre nâs ile örf birbirine aykırı oldu mu, nâs örften doğduğu veya örfe dayandığı takdirde örfe itibar edilir. Çünkü kuranda örfle emredilmesi de bildirilmiştir. Ebu Yusuf fıkıh usulünü koyan zat olarak da tanınır. Ebu Yusuf un birçok eseri vardır. Bunlar, Kitabus- Salat, Kitabuz-Zekat, Kitabus-Siyam, Kitabul- Feraiz, Kitabul-Buyu, Kitabul-Hudud, Kitabul-Vekale, Kitabul-Vasaya, Kitabus-Sayd vez- Zebaih, Kitabul-Gasb vel-istibra, Kitabu İhtilafil- Emsar, Kitabul-Harac, Kitabul-Cevâmî (bu eser 40 kitap ihtiva etmektedir), Kitabul-Asar, İhtilafu Ebî Hanife ve İbni Ebi Leyla, er-redd ala Malik b. Enes ve er-redd ala Siyeril-Evzai dir. Bugün ilim adamlarının elinde bulunan Kitabul- Harac oldukça önemli bir eserdir. Bu eser dönemin halifesi ve devlet başkanı Harun Reşid in emriyle yazılmış bir eserdir. Bu eserde devletin gelir kaynakları anlatılmıştır. Verdiği deliller kuran, sünnet ve sahabe fetvalarına dayanmaktadır. Yine Kitabul-Asar da Hanefi fıkhı bakımından üzerinde durulması gereken bir eserdir. Bu kitap Ebu Hanife ve Ebu Yusuf un fikirlerini içermektedir. Eserde Ebu Hanife nin fetvalarının yanında Kûfeli bilginlerin fetvaları da bulunmaktadır. Ayrıca bu kitap âlimlere göre üç yönden ilmi değer taşımaktadır. Bunlar; -Bu eser Ebu Hanife nin Müsned i sayılır. Onun naklettiği ve fıkhında dayandığı hadisler bu eserdedir. -Bu eserde Ebu Hanife nin mürsel hadislere niçin itimat ettiği beyan edilmektedir. -Eserde Irak ve özellikle Kûfeli fakihlerin önemli fetvaları da yer almıştır. Bu haliyle bu kitap bir fıkıh mecmuası hali arz etmektedir. Ebu Yusuf 182/798 yılında vefat etmiştir. İmam Muhammed Muhammed b. Hasan Şeybani, Hanefi mezhebinin 3.imamı sayılır. 132/749 yılında Vasıt ta doğmuştur. Kûfe de yetişmiştir. Kûfe de Ebu Hanife nin derslerine devam etmiştir. Ebu Hanife nin vefatından sonra Ebu Yusuf tan ders almaya başlamıştır. Daha sonra Medine ye giderek İmam 8 / 11

9 Malik ten hadis dinlemiştir. Muhammed Şeybani, sarf, nahiv, şiir, edebiyat, hadis ve fıkıh tahsil etmiştir. Maddi durumu iyi olduğu için ilim yolunda masraf yapmaktan kaçınmamıştır. Şahsiyeti kuvvetli son derce dürüst bir zattı. Harun Reşid in ısrarı üzerine rakka kadılığı yapmıştır. Doğru bildiği yoldan hiç ayrılmamıştır. Bunun için Harun Reşitle pek geçinememiştir. Muhammed Şeybani nin fıkıh malzemesini toplayıp düzenlemek bakımından fıkıh tarihinde önemi büyüktür. İmam Malikten 3 sene hadis dersi aldığı için içtihadında hadise de çok önem vermiştir. Eserlerinde Ebu Hanife ve Ebu Yusuf un görüşlerini ve onlara uymadığı noktalarda da kendi içtihadını yazmıştır. Başlıca eserleri, el-mebsut, ez- Ziyadat, el-camius-sagir, es-siyerus-sagir, el-camiul- Kebir, es-siyerul-kebir dir. Muhammed Şeybani, Harun Reşit ile Horasan tarafına sefere çıkarken yolda rey şehrinde 189/805 yılında vefat etmiştir. İmam Züfer b. Hüzeyl Züfer b.hüzeyl 110/728 yılında doğmuştur. Kûfelidir. Ebu Hanife nin öğrencilerindendir. Kıyastaki mahareti ile tanınır. Basra da kadılık yapmış, orada Ebu Hanife nin görüşlerinin yayılmasında önemli hizmeti olmuştur. Züfer b. Hüzeyl, 158/774 yılında vefat etmiştir. Hasan b. Ziyad Ebu Hanife den ders almış, sonra da iki büyük talebesinden ders görmüştür, ancak hocalarının derecesine gelememiştir. Rey taraftarı olan, âlim ve dürüst bir kişidir. Hadis rivayetiyle de tanınmıştır. Fakat çok kuvvetli sayılmamıştır. 194/809 yılında Kûfe kadılığına atanmışsa da, çok geçmeden kadılıktan ayrılmıştır. 204/819 yılında vefat etmiştir. Eserleri; Kitabul-Mucerred, Kitabu Edebil-Kadi, Kitabul- Hisal, Mânial-İman, Kitabun- Nafakat, Kitabul-Feraiz ve Kitabul-Vasaya dır. 3. HOCALARI Hammad b. Ebi Süleyman Babası aslen İsfahan melikinin oğludur. Varlıklı bir ailenin çocuğudur. Hammadın zengin ve cömert olduğu, ramazanda kalabalık misafir gruplarına iftar verdiği, etrafındaki fakir ve düşkünleri sürekli gözettiği, giyim ve kuşamına özen gösterdiği ve onuruna düşkün olduğu bilinmektedir. İyi bir tahsil görmesi için babası tarafından Kûfe mescidinde 9 / 11

10 hadis ve fıkıh okutan İbrahim en-nehainin yanına verildi. Üstün bir zekaya sahip olan Hammadın yetişmesinde şüphesiz en büyük pay İbrahim en-nehai nindir. Ayrıca hadisçi es-şa bi nin de önemli katkısı olmuştur. Tabiin neslinin son halkasında yer alan Hammad kendisini her konuda geliştirmiştir. Nehai hayatta iken fetva vermeye başlayan Hammad, onun ölümü üzerine Kûfe meclisinin talebi üzerine Kûfe mescidinde fetva vermeye başlamıştır. Ölene kadar 24 yıl boyunda bu görevi sürdürmüştür. Hammad aralarında Ebu Hanife nin de bulunduğu birçok âlim yetiştirmiştir. Bundan dolayı en-nehai ve öğrencisi Hammad, daha sonraları Hanefi mezhebiyle anılacak olan mezhebin doğuşuna zemin hazırlamışlardır. Kûfe de hocası Nehai nin izinde yürüyen Hammad rey ile ictihada, hükümlerin illetlerini ve şariin maksadını araştırmaya, ayet ve hadisleri bu yönüyle yorumlamaya önem vermiş ve bu konuda öncülük etmiştir. Hammad ın hadisçiliği hadis âlimleri arasında tartışmalara konu olmuştur. Bazı âlimler onun hadis anlayışı beğenmezken bazıları beğenmektedir. Hammad ın kelamcı yönünün bulunmadığı ve herhangi bir kelami görüşün savunuculuğunu yapmadığı belirtilmiştir. Hicaz, Basra ve Rakka gibi şehirlere olan kısa süreli yolculukları dışında ömrünün büyük bölümünü Kûfe de geçirmiştir. Hammad b. Ebi Süleyman 120/737 yılında vefat etmiştir. İmam Zeynel Abidin, Zeyd b. Ali İslam ilimlerinin hemen hepsinde geniş bilgi sahibi olan bir zattı. Kuranın okunma tarzına dair kıraat ilimlerini ve diğer kuran ilimlerini çok iyi biliyordu. O, fıkıh ilminde olduğu gibi akait ve kelam ilminde de üstaddı. Hatta mutezile, kelamdaki üstün bilgisinden dolayı, onu kendi üstatlarından sayardı. Ebu Hanife iki sene kadar talebesi olmuştur. 122/739 senesinde vefat etmiştir. Muhammed Bakır Zeyd in kardeşi olan Muhammed Bakır, Şia imamlarından ve 12 imamdan biridir. İmamiye fırkalarının en meşhurlarından olan 12 imam ve İsmailliye fırkası onun imamlığında ittifak etmişlerdir. Bakır unvanı verilmiştir. Çünkü ilmi deşelemiş ve açıp tevsi etmiştir. Muhammed Bakır gayet derin 10 / 11

11 bilgi sahibi idi. Muhammed Bakır 114/732 yılında vefat etmiştir. Cafer-i Sadık Ebu Hanife nin Muhammed Bakır la ilmi münasebeti olduğuna değinmiştik. Muhammed Bakır ın oğlu Cafer Sadık la da ilmi temasları olmuştur. Cafer Sadık her ne kadar Ebu Hanife yle aynı yaştaysa da onun üstatlarındandır. 149/766 yılında vefat etmiştir. Abdullah b. Hasan Abdullah b. Hasan, 70/689 yılında doğmuştur. Sözünde sadık bir alim, güvenilir bir muhaddisti. Süfyan-ı Servi, İmam Malik ve diğerleri ondan hadis rivayet etmişlerdir. Ulema nezdinde onun değeri büyüktür. O, kadri yüce bir şahsiyetti. 145/762 yılında vefat etmiştir. İmam-ı Azam Ebu Hanife bunların dışında birçok âlimle de ilim alışverişi yapmıştır. 11 / 11