Haremde Yaşam. Saray ve Harem Hat ralar. Leyla Saz. Haz rlayan: Sedat Demir HATIRA

Transkript

1

2 HATIRA Haremde Yaşam Saray ve Harem Hat ralar HATIRA Leyla Saz Haz rlayan: Sedat Demir Bu PDF dokümanı, kitabın bir kısmını içermektedir. DBY okurları için özel olarak oluşturulmuştur.

3 Haremde Yaşam Saray ve Harem Hat ralar Leyla Saz DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI, 2012 DBY: 2 Hat ra: 2 ISBN: Sertifika No: Birinci Bask : İstanbul, May s 2010 İkinci Bask : İstanbul, Mart 2012 Haz rlayan: Sedat Demir Editör: Ersan Güngör Yay n Yönetmeni: İrfan Güngörür Sayfa Düzeni: DBY Kapak Tasar m : Sercan Arslan Bask /Cilt: Şeny ld z Yay. Matbaac l k Ltd. Şti. Gümüşsuyu Cad. No: 3, K: 2 Topkap /İstanbul Tel: (Sertifika No: 11964) DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI Ticarethane Sokak Tevfikkuşoğlu İşhan No: 11/36 Sultanahmet - Fatih / İstanbul / Türkiye Tel. - Faks: dby@dby.com.tr İçindekiler Leyla Saz n Hat ralar Üzerine Leyla Saz n Hayat Hikâyesi Şair Leyla Saz n Hat ralar Giriş Birinci Bölüm Çeşitli Yönleriyle Ç rağan Saray Sultanlar n Harem Daireleri Saray n Bölümleri Haremin Eşyalar Saray n Mabeyn Bahçesi Bahçede Kaybolan Bir Cariye Hayalet Gören Korucu Gulyabani Korkusu Mutlu Son... 33

4 İkinci Bölüm Sarayda Müzik ve Dans Meşkhane Ünlü Besteciler Hocalar ile Öğrenciler Aras ndaki Aşklar Hac Arif Bey için İnce Hastal ğa Yakalanan Cariye Padişah n Huzurunda Bir Gece Sultan Mecid in Saz Eğlenceleri Padişaha Musikiyi Sunma Becerisi Oyunlar Abdülmecid in Harem e Yapt ğ Ani Bask n ve Hususi Bir Saz Âlemi Haremde Şaşk nl k Padişah n Dikkatini Çekmek İsteyen Cariye Ucuz ve Pahal Cariyeler Dünyalar Güzeli Ancak Bir O Kadar da Saf Olan Bir Cariye Düğün Hediyesi Olarak Verilen Cariyeler Ulviye Sultan n Baş na Gelenler Cariyeler ve Esirlikleri Arap Cariyelerin Karş laşt ğ Güçlükler Perili Godyalar Godyan n Delirmesi Cariyelerin Eğlenme Biçimleri Yasemin in Hikâyesi Mecnun Kimdir? Hazin Son Buz Kurban Arap Cariyelerinin Becerileri Cariye Yekta n n Yaz s Günah Siyah Doğmak Fakirlere Para Veren Fakir Cariye Çölden Gelen Rüzgâr Alt nlar n Laneti Üçüncü Bölüm Cariyeler Cariyelerin Kaç r lmalar Bir Çerkez K z n Yaşad klar Cariye Fiyatlar n n Hesaplanmas Bir Pazarl k Örneği Cariye Türleri Kafkasyal Cariyeler Dördüncü Bölüm Haremağalar Haremağalar n n Rütbeleri ve Görevleri Birkaç Meşhur Haremağas Haremağalar n n Kad nlar Koruma Biçimleri Akağalar... 83

5 Beşinci Bölüm Sarayda Yaşam Şehzadelerin Çocukluklar Şehzadelerin Gençlikleri Şehzadelerin Eğlenceleri Kalfalar Padişah n Kalfalara Sunduklar Hediyeler Haznedarlar Genel Geziler Harem-i Hümâyûn Musikişinas Kalfalar Besteci Sultanlar Canl Oyuncaklar Sultan Mahmud ve Sultan Mecid Hangi K zlardan Hoşlan rd? Kalfalar n Yaşam Büyük Konaklarda Yaşam Oyunlar ve Eğlenceler İstanbul Efendisi Oyunu Havuz Oyunu Orta Halli Ailelerde Evdeki Yaşam Tuhafiye Fiyatlar Eski Evler Harem-i Humâyûnun Al şverişi Çerçiler Yemekler Sofra Düzeni Sultanlar n Tedavileri İlaç Yerine Dua Kocakar İlaçlar Fatma Sultan ve Hacamatç Kad n Bir Şaka On Kuruşa Doktor Alt nc Bölüm Saraylarda Ramazan ve Bayram İbadet Biçimleri Oruç Nas l Bozulur? H rka- Saadet Ziyareti Ramazan Geceleri Kadir Gecesi Bayram Töreni Bayram Eğlenceleri Atl kar ncalar Bayram Gezileri Bayramlaşma Merasimi Paran n Peşinden Koşanlar Tiyatro, Pantomim ve Diğer Eğlenceler Sobas z ve Elektriksiz Saraylar K zlardan Oluşan Altm ş Kişilik Bat Müziği Orkestras Kad n Kad na Dans Hareme Girebilen Kad nlar Padişah n Huzuruna Ç kabilenler Aristokrat Bir Halk Kad n Sultan Aziz in Huzurunda Pertevniyal Valide nin Huzurunda Sultanlar ve Şehzadeleri Ziyaret...135

6 Yedinci Bölüm Sultan Aziz in Avrupa Dönüşü Sonras Gördüklerim Saraya Gidiyorum Sultan Aziz in Karş lanmas O Günkü K yafetleri Fatma Sultan, Baltaliman Saray nda Bat Müziği Bilen Kalfa Fatma Sultan ile Deniz Gezisi Sultan Aziz Döneminde Boğaziçi Geceleri Türkiye deki İlk Projektör Benim Şiire Başlamam Emsalsiz Bir Iş kland rma ve Devletin Milyonlar Mevlid-i Şerif Okunmas ve Hac Tebrikleri Hacdan Dönenlerin Karş lanmas Sekizinci Bölüm Masallar And ran Ünlü Sultan Düğünleri Sultan Abdülmecid in K zlar ve Damatlar İşte, Sultanefendilerin Eşlerinin Adlar Münire Sultan n Düğünü Münire Sultan a Verilen Hediyeler Sultan Çeyizlerinin Al şverişi Saraya Giren İlk Terzi ile Güzelliği Dillere Destan Sophia Çeyiz Listesi Mücevherat Padişah n Hediyeleri Gerdek Gecesine Doğru Gösterişli Saltanat Kay klar Gelin Alay İkinci Mahmud Han n Bir Cariye İçin Yapt ğ Beste Koltuk Kutlama Merasimi Gösterişli Bir Şölen Düğün Eğlenceleri Komik Bir Olay Sultan Mecid in Gelişi Refia Sultan n Düğünü Önce Her Taraf ile Defterdarburnu Saray Masaldaki Saraylar Gibi Emsali Bulunmayan Bir Çeşme Cennete Yak ş r Bir Hamam Hünkâr Dairesi Refia Sultan n Gelin Arabas Yağmur Gibi Alt n Gelin in Eşyalar Gelin Odas Gelin Odas n n Mefruşat Gelinin Elbisesi Gelinin Mücevherleri Padişah n Huzurunda Abdülmecid Döneminin Modas Ölü Doğan Sultanzade İçin Loğusa Töreni Ani Bir Davet Defterdarburnu Saray nda Dans ve Eğlence Ölü İçin Şenlik Gerçek Anlaş ld ğ nda...200

7 Leyla Saz n Hat ralar Üzerine Dokuzuncu Bölüm Bir Portre: Âdile Sultanefendi Âdile Sultan Ziyaret Sofra Düzeni Bat Müziği Âdile Sultan n Huzurunda Âdile Sultan n Karakteri Dizin Leyla Saz n Hayat Hikâyesi Şair Leyla Saz, 1850 y l nda İstanbul da dünyaya gelmiştir. Babas ; şehreminliği, valilik, T bbîye Nâz rl ğ, zaptiye müşirliği gibi görevlerde bulunmuş, ekselans diye an lan Doktor İsmail Paşa d r. Leyla Saz, babas yla İzmir e ikinci kez gidişinde Vilayet Mektupçusu S rr Efendi ile evlendirilmiştir. S rr Efendi, sonradan paşal ğa kadar yükselmiş ve Giritli S rr Paşa diye an lm şt r. Leyla Saz, vali olan eşiyle Prizren, Rusçuk, Trabzon, Kastamonu ve diğer illeri gezip görmüş, gezi izlenim ve gözlemlerini de yazm şt r. Mühendis merhum Yusuf Razi ve ünlü mimar Vedat Beyler, Leyla Han m n oğullar d r. Leyla Saz, Abdülmecid dönemini 1-11, Abdülaziz dönemini 11-26, Beşinci Murad dönemini 27, Abdülhamid dönemini 27-59, Mehmed Reşad dönemini ve Vahideddin dönemini yaşlar aras nda yaşad. 13

8 Haremde Yaşam, Saray ve Harem Hat ralar Leyla Saz, hat ralar nda, yaşad ğ bu alt padişah döneminin saray çevresini, insanlar n, gelenek ve göreneklerini, saz âlemlerini, saray teşkilat n ve ünlü düğünleri tüm yönleriyle anlatm şt r. Leyla Saz, 86 yaş nda olduğu halde 6 Aral k 1936 pazar günü K z ltoprak taki köşkünde hayata veda etmiştir. Şair Leyla Saz n Hat ralar Şair Leyla Saz n hat ralar, Saray çevresi ve harem hayat konular nda gözleme dayanan çok önemli bir kaynakt r. Özellikle haremdeki yaşant hakk nda Osmanl kaynaklar nda bilgi bulma olanağ çok zordur. Çünkü Harem ve haremde olup bitenler Osmanl sosyal yaşam nda bir yasak bölge olarak kalm şt r. Bu nedenle de Osmanl vakanüvis ve tarihçileri, buras n n içyüzü hakk nda bilgi edinme imkân ndan oldukça yoksun kalm şt r. Söz konusu olumsuz şartlardan dolay da harem; yerli, yabanc tarihçi ve yazarlar taraf ndan daha çok hayallerde biçimlendirilen; fakat gerçekte pek bilinmeyen bir bilinmezlik dünyas olarak sürekli gizemliliğini korumuştur. Leyla Saz n Harem hat ralar Vakit gazetesinde 1921 y l nda, İstanbul un işgal alt nda bulunduğu ve halk n özgürlüğünün elinden al nmas n n yan nda açl kla da boğuştuğu, hat rlanmak bile istenmeyen o ac l günlerde tefrika edilmiştir. Toplumun içinde bulunduğu bu kötü durumdan dolay da çok önemli olmas na rağmen hat ralar beklenen ilgiyi görmemiştir. Leyla Saz perial ismiyle yay nlanm şt r. Osmanl hareminin kap lar n ilk kez aralayan bu hat ralar, Fransa da büyük bir ilgi ile karş lanm şt r. Leyla han m n bu değerli hat ralar, gördüğü ilgi üzerine Çekçe ve Almancaya da çevrilmiş, oralarda da büyük rağbet görmüştür. Hat ralar, Türkiye de ilk defa Sadi Borak Bey taraf ndan düzenlenerek Ağustos 1974 y l nda kitap halinde yay nlanm şt r. Sadi Borak, Leyla Han m n Geçen As rda Kad n Hayat başl ğ alt nda 25 Nisan 1921 tarihinde İleri gazetesinde yay nlamaya başlad ğ yaz dizisini de kitab n ikinci bölümüne eklemiştir. Biz çal şmam za bu bölümü dahil etmeyip, daha sonradan ayr bir kitap olarak haz rlamay düşündük. Çal şmay haz rlarken, Merhum Ali H. Neyzi Bey taraf ndan haz rlanan ve Temmuz 2000 y l nda Cumhuriyet Kitaplar aras nda ç kan eserin başka bir bask s ile tefrikalar karş laşt rd ğ m z da arada birtak m farkl l klar gördük. Tefrikalarda zikredilmeyen; fakat önemli gördüğümüz birkaç notu buradan alarak ilave ettik. Eseri günümüz Türkçesine aktar rken, metnin ak c l ğ n bozmamaya çaba gösterdik. Gerekli gördüğümüz yerlere dipnotlarla aç klamalarda bulunduk. Yazara ait notlar ise * işareti ile gösterdik. Sedat Demir İstanbul, 2010 Söz konusu hat ralar daha sonra, oğlu Yusuf Razi Bey taraf ndan Frans zcaya çevrilerek Paris te Le Harem Im

9 Giriş Türk kad nlar n n hayat şartlar ve gelenekleri, özellikle İstanbul da son çeyrek yüzy l içinde çok değişti; hâlâ da gözle görülür, elle tutulur bir biçimde sürekli her geçen gün değişmekte. Söz konusu değişim öylesine h zl ki, günümüzün kad n, eski Türk kad n n n geleneklerine tamamen yabanc kalm ş durumda. Harem hayat n n eski âdetleri bugün neredeyse unutuldu. Aradan birkaç y l daha geçince herhalde hiç hat rlanmaz olacak. Harem hayat n n gelenek ve âdetleri genel olarak unutuluyor derken, sultanlar n harem hayat n n ya da sultanefendilerin yaşad ğ saraylar n düzeninin hiçbir zaman aç klanmad ğ n ve çok az bilindiğini de itiraf etmek gerekir. Harem, her zaman için, d şar n n içeri s zmas na karş özenle kapal tutulmuş ve orada her şeyi ile uzak bir dünya kurulmas na gayret gösterilmiştir. Sultan Abdülmecid in saltanat süresinde, İstanbullu olup da saraya d şar dan gelebilen ve orada yaşayabilen iki genç k z, eminim ablamla ben olduk. Harem e bizden başka, o 17

10 Haremde Yaşam, Saray ve Harem Hat ralar Babam çok zeki ve şakac bir kişiydi. Konuşmas her zaman ilgi çekici ve zevkli olurdu. Görmüş olduğu eğitim ona ayr bir sayg nl k kazand rm şt. Pek çok konuda kendisine dan ş l rd. Sultan n ve ailesinin yak n, güvenilir dan şman olmuştu. Daha sonra vezirliğe atanarak devletin sayg n makamlar nda bulundu. Bu süreler içinde bile, sultan n özel hekimliğini devam ettirdiğinden, hiçbir zaman saray n özel hayat n n d ş nda kalmam şt. Böylece, saray adaml ğ yla devlet adaml ğ n birleştirdiği için, Abdülmecid in ölümünden sonra, yeni padişah Sultan Abdülaziz döneminde de birçok vezirin engellemesine rağmen, saray n ve sultan n ilgisini kaybetmedi. Babam, Ticaret Bakanl ğ görevini ilk kez üstlendiğinde, Avrupa başkentlerinin birinde uluslararas bir sergi düzenlenmişti. Saltanat taraf ndan bu sergiye gönderilmesi düşünülen örnekler Ticaret Bakanl ğ nda toplanm şt. Sultan ve haremi, varl klar yla bu sergiyi onurland rd klar nda, bu büyük ziyaretçileri annemle ablam da karş lam şlar. On yaşlar nda ve pek güzel bir k z olan ablam Abdülmecid in büyük k z Fatma Sultan beğenmiş ve onu yan na, saraya alm ş. Ben o s ralarda yeni doğmuşum. Birkaç y l sonra, 1853 ya da 1854 te ben de saraya kabul edilmek onuruna eriştiğimde pek küçük olduğumdan bu ilk ziyaretimi hiç hat rlam yorum. Beni saray n büyük merdivenlerinden kucakta ç kartm şlar. Önümüzde, yan nda kalacağ m küçük sultan yürüyormuş. Onun arkas ndan götürüldüğüm için k zm ş ve yüksek sesle bu k zg nl ğ m dile getirmişim. Saray daki kalfalar s k s k bu olay bana anlat r ve gülerlerdi. O günden başlayarak ve Abdülmecid in ölümüne dek çocukluğum hemen hemen, hep haremde sultanlar n yan nda geçti. Abdülaziz in tahta ç k ş ndan (1861) az sonra, babam Leyla Saz Girit Adas na genel vali atand. Annemle ablam İstanbul da b rakarak beni yan nda götürdü. Orada beş y la yak n bir süre kald k. Dönüşümüzde haremi ve sultanlar tekrardan s k s k ve uzun süreli ziyaret etmeye başlad m. Ancak bu kez küçük bir çocuk değildim. Bir genç k z olmuştum. Sultan V. Murad n k sa süreli ve talihsiz padişahl ğ ndan sonra Sultan Abdülhamid in tahta ç kt ğ ilk y llarda da pek çok kez huzura kabul edilmekle birlikte, al ş k olduğum eski içtenliği bulamad m. Zaten, bir süre sonra, genel vali atanan eşime kat lmak üzere çok s k ve uzun sürelerle İstanbul dan ayr lmaya başlam şt m. Bu son döneme kadar neredeyse yirmi y ldan daha fazla bir süre, saray n özel hayat n n içinde bulunmuştum. Çocukluğumun ve genç k zl ğ m n en güzel y llar n orada geçirdiğimi söyleyebilirim. Yaz lar mda, işte bu son derece ince, zarif ve eşsiz zenginlikteki ortam canland rmaya çal şacağ m. Görkemli olduklar kadar kibar olan sultanlar n ve sarayda yaşayan k zlar n, yani sarayl lar n yaşamlar n anlatacağ m. Sarayl lar genelde, esir Çerkez k zlar aras ndan seçilen, büyük bir özenle eğitilen, ciddi bir disipline uyum sağlayabilmiş kimselerdi. Terbiye ve nezaketleriyle seçkinlik kazanarak sahipleri olan ünlü han mlara hizmet etmeye lay k olurlard. Hayat m n bu çağ na haf zam n son derece bağl kalm ş olduğunu, arada birçok boşluk bulunsa bile, anlatt ğ m olaylarda doğruluktan sapmad ğ m ve bir değişiklik yapmad ğ m, okurlar ma kesinlikle bildirmek isterim. Leyla Saz İstanbul, 20 Ocak

11 Birinci Birinci Bölüm Çeşitli Yönleriyle Ç rağan Saray

12 Sultanlar n Harem Daireleri 1909 y l nda Meclis-i Mebusan olarak kullan l p 1910 y l nda yanan ve yang nla y k nt ya dönmesine karş n y llar aras nda Frans zlar n k şla olarak kulland ğ Ç rağan Saray n, Sultan Abdülaziz yapt rm şt. Bu çok görkemli bir yap yd. D ş beyaz mermer kaplanm ş ve k z l somaki mermer sütunlarla süslenmişti. Saray n içi de renkli mermerlerle süslüydü. Sultan Abdülmecid 1876 y l n n Ağustos ay nda tahta ç kt ğ zaman bu göz kamaşt r c saray, pek k sa bir süre padişahl k yapm ş olan kardeşi Sultan V. Murad a ay rm şt r. Bu saray, Sultan V. Murad için sürekli bir tutukevi olmuştur. Bu talihsiz şehzadenin uzun ve ac l gözalt döneminden baz bölümleri daha sonra anlatacağ m. Bunlar bana, 32 y l kapal kald ktan sonra 1908 Devrimi nde kap lar aç l r aç lmaz görmeye gittiğim eşleri ve oğlu Prens Sabahaddin anlatm şt. Şimdi, tümüyle ahşap olan eski saray anlatmak istiyorum. Bu saray, Abdülaziz in görkemli mermer saray n n yetindeydi ve yenisinin yap labilmesi için y kt r lm şt. 25

13 Haremde Yaşam, Saray ve Harem Hat ralar Sonradan yap lan saray gibi, eski Ç rağan Saray da ek yap lar yla birlikte, güneybat s nda Beşiktaş ve kuzeydoğusunda Ortaköy olmak üzere tüm Boğaziçi k y s n kaplamaktayd. Saray kuzeyden güneye doğru beş bölümden oluşuyordu: 1- Resmi kabul salonlar ve mabeyn. Mabeyncilerle saray n yüksek dereceli öbür yöneticilerinin çal şma odalar buradayd. 2- Sultan n kendisinin kulland ğ bölüm. 3- Sultan n harem bölümü. 4- Ne olduğunu şu anda hat rlayamad ğ m on kadar odal ufak bir yap. 5- Şehzadenin konağ. Şimdi ben, yaln zca harem bölümlerini ve s ras geldiğinde, bu bölümlerde yer alm ş olan baz toplant ve şenlikleri anlatacağ m. Ancak, bu sarayla ilgili hat ralar m n pek o kadar net olmad ğ n söylemeliyim. Oraya ilk gittiğimde çok küçüktüm. Bu nedenle, yirmi beş y l önce hat ralar m yazarken, belleğimde karanl k kalm ş baz noktalar ayd nlatabilmek için ablama ve eski Ç rağan da yaşam ş baz kalfalara dan şmak zorunda kalm şt m. Saray n Bölümleri Merasim ve mâbeyn-i hümâyûn dairelerinden yani, kuzeyden sonraki daireler zat şahanenin özel daireleridir. Haremin yan ndaki dairenin sofas, resmi günlere ve saz gecelerine, ortadaki ise padişaha özeldir. Harem sofas, hat rlad ğ m kadar yla, iki ucundaki gezintilere ayr lm ş girintilerden başka, yaklaş k olarak alt arş n Leyla Saz uzunluk ve yirmi arş n genişlikte ve belki daha büyük bir sofayd. Deniz ve bahçe taraf ndaki odalar n hepsinin kap s bu sofaya aç l rd. Valide Sultan dairesi ise hünkâr dairesi yönünde ikisi bahçeye bakan dört oda ile bir hamamdan oluşuyordu. Kad nefendilerle ikballerin biri deniz, diğeri bahçe yönünde ikişer odalar vard. Harem sofas n n deniz ve bahçe yönünde ortaya gelen direkli ve setli sofalar, arka taraflar ndan kapat l p ikballere altl üstlü odalar yap lm şt. Resmi günlerde kalabal ğa görünmek istemeyen hanedan üyesi, o odalar n sahibelerine haber vererek gider, direklerin üzerine bina edilmiş koridorun kafesli pencerelerinden sofaya bakarlarm ş. Yukar da belirtilen geniş sofaya da tavan ndan, daha küçük boyda ve daha yüksek ikinci tavan n dört taraf ndaki birçok pencereden de ş k verildiği için içerisi ayd nl kt. Bu sofan n iki ucundan, inilen taraflar direkli merdivenlerle orta kata, orta kattan da iki taraf dört direkli gayet geniş mermer merdivenlerle zemindeki mermerliğe inilirdi. Orta katta sofa yoktu. Deniz ve avlu kap s yerleri aç k b rak larak merdivenlerin iki taraf ndan, direkler ve parmakl kla aç k b rak lm ş yollara dönülerek odalara girilirdi. O odalar, büyük ve ikinci kalfalar n odalar yd. Efendilerinin odalar n n alt ndaki bu odalar n tavanlar ile üst kat n döşemesinin aras na, orta kalfalara ve diğer k zlara mahsus alçak tavanl odalar yap lm şt. Yüklükten yahut odalardan ayr lm ş yerlerden üst kata küçük merdivenler vard. Bu odalar n sonradan eklenmiş olduklar ilk bak şta görülüyordu. Bunlar n pencerelerinde saks ya da sand k ile 26 27

14 Dizin 1908 Devrimi 25 A Abbas Halim Paşa 38, 64, 159 Afrika 79 Agop Ağa, Ermeni kuyumcu 161 Akağa Hüseyin Efendi 83 Akif Paşa 195 Ali Galip Paşa, Reşid Paşa n n oğlu 158, 183, 194 Âli Paşa 57 Alt mermer 56 Amber Ağa 82 Anadolu 105, 148, 149 Arafat 153 Arap 38, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 71, 72, 75, 101 Arapça 67, 82 Arnavutluk 33 Avrupa 19, 20, 40, 42, 91, 105, 106, 128, 129, 139, 141, 152, 159, 179, 182 Avrupal 53, 91 Avusturyal 66 Azad kâğ d 58, 59 B Bağdat 55 Bahariye Köşkü 93 Baltaliman Saray 145, 184 Basra 55 Bayezid Meydan 121 Bebek 148, 149 Behice Sultanefendi 136 Beşiktaş 26, 184, 187 Beytullah 153 Bezmialem Valide Sultan 31, 38, 134 Bîmisal 113 Boğaz 143, 158 Boğaziçi 26, 39, 105, 146, 148, 174 Bülbül Deresi 64 Büyük Reşid Paşa 194 C Canfes Kalfa 114 Cemile Sultanefendi 95, 159, 163, 169, 177 Cevher Ağa, Dârüssaâde Ağas 82 Cezbidil Kalfa 146 Çerkez 21, 49, 50, 53, 59, 66, 159 Çerkezce 32 Çerkez Mehmed Paşa 159 Ç rağan Saray 23, 25, 26, 30, 44 D Damat Ferid Paşa 158 Darç n Kalfa 136, 174 Defterdarburnu Saray 183, 184, 194, 195 Dolmabahçe Saray 37 Donizetti Paşa 38 Dürrünigâr Kalfa 94 E Emirgân 164 Ermeni 102, 161, 162, 192 Esma Sultan 40, 41, 82, 93, 131, 174, 199, 205 F Farsça 82 Fatma Sultan 20, 82, 112, 113, 145, 146, 147, 149, 150, 157, 158, 177, 189, 191, 194, 200 Fehime Sultanefendi 95 Ferhat Ağa, Musahip 82 Feride Han m 40 Fethi Ahmet Paşa, Tophane Müşiri 57, 158, 159 Frans z 25 Frans zca 66, 67, 74 G Girit 21, 62, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 132, 150, 208, 210 Gülcemal Kad nefendi 113 H Habeş 72, 148 Habeşî 38 Hac Arif Bey 38, 39 Hac Faik, Müzisyen 38 Hac Tahsin Bağ 88 Hamid Bey, Nurullah Bey in oğlu 136, 159 Hasip Paşa 193 Haşim Bey 38 Hayran dil 135 Hayreddin Ağa, Dârüssaâde Ağas 82, 148 Hayriye Han msultan 177 H rka- Saadet 120, 121 Hicaz 65, 153, 183 Hint 55 Hüsnümelek 120, 179 I İbrahim Paşa, Serasker R za Paşa n n oğlu 159 İhdas felek Kalfa 94 İlhami Paşa, M s rl Abbas Halim Paşa n n oğlu 159, 160 İstanbul 13, 14, 15, 17, 19, 21, 31, 32, 49, 50, 53, 61, 64, 66, 68, 69, 74, 79, 100, 121, 132, 160, 194, 199, 208 İzmir 13, 194, 208,

15 K Kafkasya 31, 32, 49, 53, 54, 95, 97 Kâğ thane 92, 93 Kanl ca 145, 149, 208 Kanuni Ethem Efendi 38 Kapal Çarş 161 Karagöz 128 Karlofça 195 Kastamonu 13, 208, 210 Kavac k 69 Keçecizâde Fuat Paşa 82 Keremyar Kalfa 171 Koşuyolu 212 Köçeoğullar 161 Kumkap 71, 75 Kuruçeşme 175, 205, 208 Kutbizâde Şair Sad k Efendi 150 Küçük Abdurrahman Ağa 131 Küçük Çiftlik Köşkü 88 L Lehli Yahudi 106 Levnifer 94 Lütfullah 159 Lütfüyar Kalfa 199 M Mahmud Celaleddin Paşa 57, 158, 159, 160 Matmazel Romano 209 Mecidiye Camii 30 Meclis-i Mebusan 25 Medeni Aziz Efendi 38, 39 Mediha Sultan 157, 158, 159 Mehmed Ali Paşa, Kaptan- Derya 184, 205 M s r 28, 55, 64, 97, 160 M s rl Zeynep Han mefendi 148 M z ka-i Hümâyûn 128, 175, 188 Mihrabat 69 Mihrimelek Kalfa 146 Musevi 105 Mustafa Naili Paşa Yal s 164, 168 Münire Sultan 38, 95, 157, 158, 159, 160, 164, 183, 209 Müslüman 106, 152 N Naime Sultanefendi 184 Nazikeda Han m, Sultan Abdülhamid in eşi 57, 136 Necip Paşa, Sami Paşa n n oğlu 38, 159 Nikogos Usta, Müzisyen 183 Nuri Paşa 146, 158 Nurullah Bey 159 Nuruosmaniye Camii 104 O Ortaköy 26, 148, 184, 194 Osmanl 14, 15, 18, 87, 93, 95, 119, 122, 127 P Pertevniyal Valide Sultan 27, 31, 38, 56, 132, 134, 135, 141, 143, 209 Peyamnigâr Kalfa 94 Prens Sabahaddin 25, 158, 159 Prizren 13, 208 R Rasim Ağa, Sultan Abdülmecid in Başmusahibi 82 Rasim Paşa 143 Refia Sultan 113, 157, 158, 183, 184, 187, 191 R fat Bey, Müzisyen 38 Rum 67, 74, 106 Rumca 75, 82 Rumeli 33, 105, 174 Rusçuk 13, 66, 68, 208 S-Ş Sadrazam Reşid Paşa 183 Sahil Saray 164, 168 Sal pazar 164, 168, 184, 209 Samatya 192 Santuri İsmet Ağa 38 Seniha Sultan 136, 157, 158, 159 Seniye Han m 40 Serasker R za Paşa 159 Servetseza Başkad nefendi 197 Seyyide Han m 146, 150, 151 Sultan Abdülaziz 13, 18, 20, 25, 38, 56, 82, 91, 121, 125, 132, 133, 139, 141, 143, 148, 199 Sultan Abdülhamid 13, 21, 31, 57, 95, 141, 159, 199 Sultan Abdülmecid 13, 17, 19, 20, 25, 31, 38, 44, 45, 57, 64, 82, 83, 112, 114, 134, 135, 144, 157, 159, 193, 194, 199, 205 Sultan Mahmud 19, 40, 82, 96, 120, 131, 171, 174, 179, 180, 184, 192 Sultan Reşad 13, 19, 84, 113, 157, 183, 193, 197 Sultan V. Murad 21, 25, 84, 95 Sultan Vahideddin 13, 38, 157, 158 Şadiye Sultanefendi 95 Şehzadebaş 121 Şöhret Kalfa 94 T Tarlabaş 184 Tophane 57, 122, 123, 158, 159 Topkap Saray 120, 121 Trabzon 13, 185, 208, 209, 210 Tunus 55 Türk 17, 18, 43, 80, 84 Türkçe 32, 50, 52, 66, 74 U-Ü Ulviye Sultan 57 Üsküdar 64 Üsküp 195 V Vaniköyü 168 Varna 66 Veli Efendi Çay r 64 Vezneciler 121 Y Yahudi 106, 193 Y ld z 30, 31 Yunanca 74 Yusuf İzzeddin Efendi 134, 141 Z Zekiye Sultanefendi

16