ÜNİTE. RİSK DEĞERLENDİRMESİ Dr. Alpaslan Hamdi KUZUCUOĞLU İÇİNDEKİLER HEDEFLER RİSK ANALİZİ

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER RİSK ANALİZİ Risk Kavramı Risk Analizi Risk Analizi ve Risk Değerlendirmesi Risk Analizi Metotları Risk Kontrolleri Risk analizi kriterleri RİSK DEĞERLENDİRMESİ Dr. Alpaslan Hamdi KUZUCUOĞLU Bu ünite çalışıldıktan sonra; Risk analizi kavramı Risk analizinin pek çok bilim dalında kullanıldığı Risk analizi ile risk değerlendirmesi arasındaki fark Yasal yükümlülüklerdeki risk analizi Risk analizi metotları ve kriterleri belirlenebilecektir. ÜNİTE 6

2 GİRİŞ Risklerin gerçekleşmesi durumunda, bir işletmenin önceden belirlediği hedeflere ulaşamaması sonucu itibar kaybetmesi söz konusudur. Riskin 3 bileşeni: 1-Senaryo 2- Olasılık 3-Etki Risk Kavramı: Riskin tanımı, uluslararası literatürde ve standartlarda değişiklik gösterebilmektedir. Bunun nedeni, riskin söz konusu olduğu sektörün ya da bilim dalının karakteristik özelliğine göre farklılık arz etmesidir. Mühendislik, bankacılık, sigorta, tıp, psikoloji, sosyoloji gibi pek çok alanda risk terminolojisi temelde aynı mantığa (olasılık öngörüsü) dayanmakla beraber, uygulamada birbirinden ayrılan yönler söz konusudur. Risk kavramını açıklarken riskin söz konusu edildiği yerde belirsizlik kavramı da gözardı edilmemelidir. Çünkü risk gerçekleşebilecek, ancak gerçekleşmesi ne zaman olacağı bilinmeyen, istenilmeyen olaylardır. Riskin sonuçlarında mutlaka bir zarara uğrama ve kayıp vardır. Riskle yüz yüze geldiklerinde işletmeler için toplumsal, çevresel, teknolojik, emniyet ve güvenlik sonuçlarının yanı sıra ticari, mali, sosyal, kültürel, siyasal ve itibar etkileri de bulunmaktadır. İşletme de kayıp meydana getiren riskler işletmenin istediği hedeflere ulaşmasını engelleyici karakteristiğe sahiptir. Risk meydana geldiğinde işletmenin hedefleri üzerinde negatif etkileri bulunacağından bu risklerin önceden (proaktif yaklaşımla) belirlenmesi gerekir. Riskin bu anlamda 3 bileşeni vardır: Senaryo Riskin meydana gelme olasılığı Risk meydana geldiğinde etkisi Risk analizlerini de kapsayan risk değerlendirilmesi ile mevcut tehlikelere dayalı risklerin meydana gelebilme ihtimali ile bunun sonucu işletmelerde (personel, ziyaretçi, müşteri gibi insan unsurlarına yönelik yaralanma ile can kayıpları; bina, kullanılan makinalar ve teçhizat, ham madde, ürün, çevrede meydana gelen kayıplar) oluşabilecek hasarın etki derecesini öngörme amaçlanmıştır. Bu nedenle teklikelere bağlı risklerin tanımlanması önemlidir. Değerlendirme çalışmasında; İşletme genelindeki tehlikeler nelerdir? Bu tehlikelerin meydana gelebilme olasılığı nedir? İşletmeye bu tehlikelerin etkisi ne olur? sorularına cevap aranmalıdır. Bu değerlendirmenin sonucunda bir veri tablosu ile önceliklendirilmiş risk sıralaması elde edilmektedir. Tüm bu aşamalar organizasyonun operasyonel faaliyetlerindeki ortam şartlarını içeren genel durum ile faaliyetlere etki edebilecek parametrelerin belirlenmesi aşamasından sonra potansiyel tehlike kaynaklarının belirlenmesi gerekir. Risk analizi ve risklerin derecelendirilmesi aşamalarından sonra riski tolere edilebilecek (Yasal yükümlülüklere ve iş yerinin önleme politikasına uygun, kayıp veya yaralanma oluşturmayacak risk seviyesi) yani kabul edilebilir seviyeye çekme amaçlanmalıdır. Tüm bu aşamalar proaktif önlemler olan izleme ve gözden geçirme araçlarıyla desteklenmelidir. Yine kurum içi ve dışı paydaşlarla iletişim ve danışma hâlinde bulunmak da başarılı bir risk yönetiminin önemli aşamalarıdır (Şekil 6.1). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 İLETİŞİM VE DANIŞMA İZLEME VE GÖZDEN GEÇİRME RİSK ANALİZİ GENEL DURUMUN BELİRLENMESİ TEHLİKELERİN BELİRLENMESİ 1 2 İşletmeler operasyonel faaliyetleri sırasında sistem, tasarım, proses ve serviste oluşabilecek hataları önleme ve riskleri azaltmak için FMEA gibi risk analizi metotları geliştirmişler. EVET RİSK ANALİZİ RİSKLERİN ÖNCELİKLENDİRİLMESİ RİSK TOLERE EDİLEBİLİRMİ? EVET MÜDAHALE HAYIR RİSK ANALİZİ Şekil 6.1. Risk Yönetimi aşamaları Risk analizi ve risk değerlendirme yöntemleri 1950 li yıllardan beri dünyada sistematik olarak uygulanmaktadır. Metotların geliştirilmesi ise gereksinimlere göre gelişim göstermiştir. Mühendislikte de belirsizlik taşıyan problemlerin çözümünde sık olarak risk analizleri kullanılmaktadır. Mühendislik projelerinde söz konusu belirsizlikler göz önüne alınarak tasarım yapılmalıdır. Bu sistemlerin performasının güvenirliliği de güvenilirlik analizleri (reliability analysis) yardımıyla saptanmalıdır. Güvenilirlik analizi, bir ürünün kendisinden beklenen fonksiyonu önceden saptanmış bir süre içinde, belirli çevre ve çalışma koşulları altında arıza yapmadan yerine getirme olasılığıdır. İşletmeler operasyonel faaliyetleri sırasında sistem, tasarım, proses ve serviste oluşabilecek hataları önleme ve riskleri azaltmak için FMEA (Hata Türü ve Etkileri Analizi=Failure Mode Effects and Criticality Analysis) gibi risk analizi metotları geliştirmişler. Bu tür risk analizleri belirsizlik içeren olay ve süreçler ile parametrelerin daha iyi anlaşılabilir olmasını sağlamaktadır. Belirsizlik söz konusu olduğu zaman sonuç üzerinde olumsuz bir etkisi vardır. Ancak risk analizleri ile ve sürekli gözden geçirme ile kabul edilebilir seviyelere çekilebilmektedir. 30 Haziran 2012 tarih ve sayılı Resmî Gazete de yayımlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nda da risk analizlerine vurgu yapılarak risklerin analiz edilmesinin önemine dikkat çekilmiştir. İlgili hükümler aşağıda verilmiştir: MADDE 5- (1) İşverenin yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde aşağıdaki ilkeler göz önünde bulundurulur: Risklerden kaçınmak Kaçınılması mümkün olmayan riskleri analiz etmek Risklerle kaynağında mücadele etmek Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Risk analizi, tüm risklerin ortaya konarak nitel veya nicel yöntemlerle yorumlanması işlemidir. Madde 16 (İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği madde 7) hükümlerinde de iş veren işyerinin özellikleri de dikkate alınarak iş yerinde karşılaşılabilecek sağlık ve güvenlik riskleri ve bunlara yönelik koruyucu ve önleyici tedbirler, ölçüm, analiz, teknik kontrollerin yapılmasını sağlamakla yükümlü olduğu belirtilmektedir. İnsan faktörüne bağlı belirsizlikler de asla gözardı edilmemelidir (Şekil 6.2). Bu nedenle tehlikeli hareket ve tehlikeli durumlara yönelik olarak çalışanlar sürekli eğitilmelidir. İşletmeler üretimden kaynaklanan problemler, çevresel koşullar, doğal afetler ve insan kaynaklı vb. riskler nedeniyle tehdit altındadır. Bu tehdit doğal afetlerde afetin meydana gelme sıklığı, büyüklüğü, süresi, etki bölgesine göre değişmekte, çevresel risklerde çok daha uzun vadeye yayılmaktadır (Bkz. Ödev 1). Bu nedenle her bir risk için ayrı stratejiler (kısa, orta ve uzun vadeli riskler) belirlenmelidir. İşletmelerde risk analizi, can ve mala yönelik risk kaynaklı zararlara odaklanmaktadır. İşletme çalışanları ile işletmede bulunan ziyaretçi, müşteri, alt işveren çalışanları ya da günlük olarak bakım, onarım amaçlı faaliyetler için işletmede bulunan taşeron çalışanları, güvenlik personeli ve işletme çevresinde bulunan insanların; binalar, bina donanımları, makineler, ekipmanlar, Maddeler, operasyonların risklerinden kaynaklanan zarardan etkilenip etkilenmeyeceği, riskin şiddeti (sonuçları), bu zarar oluşturma olasılığı olan risklere karşı hangi önlemlerin alındığı /alınacağı araştırılmalıdır. SİSTEMİN TASARIMI, YAPIMI, İŞLETMESİ, YÖNETİMİ SİSTEMİN PERFORMANSI BAŞARISIZLIK OLASILIĞI BELİRSİZLİKLER Şekil 6.2. Belirsizliklerin sisteme etkisi Risk analizi, tüm risklerin ortaya konarak nitel veya nicel yöntemlerle yorumlanması işlemidir. Tehlikeler, potansiyel hasar görebilirliği ve risk meydana geldiğinde de sonuçların büyüklüğünü artırmaktadır. Risklere karşı elde bulunan kapasite ne kadar büyükse ve risk ne derece yönetilebiliyorsa oluşabilecek zarar da o derece azaltılabilmektedir. Risk analizleri de risk yönetimi sisteminin parçasıdır. Başarılı bir risk yönetimi, işletme ve çevresindeki tüm risklerin tanımlandığı ve bu risklere karşı mevcut mevzuat çerçevesinde ayrıntılı bir eylem planı kapsar. Risk yönetim sisteminde, tüm tehlike ve bu tehlikelere bağlı risklerin belirlenmesi, izlenmesi ve sonuçlarının ulusal ve uluslararası standartlar doğrultusunda elimine / minimize edilmesi amacıyla kontrol tedbirleri tanımlanmalıdır. Yönetim sistemi sonuçlandığında mevcut risklerin istenilen standartlara getirilmesi yani kabul edilebilir sınırlara çekilmesi hedeflenmelidir. Risk analizlerinde önemli bir araç da matris sistemidir. Analizler can, mal, çevre bazında, sağlık ve güvenliğin değerlendirilmesine yönelik yapılır. Riskin derecelendirilebilmesi için olasılık ve etkinin şiddet derecesi farklı risk analiz metotlarına göre ifadelendirilir. Risklerin analizi aşaması, etki ve olasılık gibi kriterlerin kullanılarak risklerin değerlendirilmesi için en uygun bilgiyi sağlar. Risk analizlerinde yargılar ve kabuller kullanılır. Bu durum eksik bilgilere dayalı olursa belirsizlik içerebilir. Bu nedenle mevcut en iyi bilgi kaynakları ve teknikleri kullanılmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Risk analizlerinde yargılar ve kabuller kullanılır. Bu durum eksik bilgilere dayalı olursa belirsizlik içerebilir. Risklerin değerlendirilmesi aşamasında kararlar elde bulunan veriler ışığında verilir. Riskin kabul edilebilirliği paydaşlarla (iç/dış) yapılacak istişareler sonucu kesinleştirilmelidir. Riskin kaynağı, riskin derecesi, risk altındakiler periyodik olarak izlenmeli ve yeniden gözden geçirilmelidir. Riskin kabul edilemez olduğu durum, müdahaleyi gerektirmektedir. Risk analizi yapılmasının amaçları; Risk odaklarını bulmak, Bunları değerlendirmek, Önlemleri belirlemek (önlemlerin sırasını belirlemek, yapılabilecek tasarrufu belirlemek, doğabilecek masrafları belirlemek, güvenlikten ödün vermeden işletme için en ekonomik yöntemi belirlemek), Önlemlerin gerçekleşmesini sağlamaktır. (amaca ulaşılıp ulaşılmadığını saptamak, bir riski önlerken başka bir riske yol açmamak). Risk Yönetim Sistemi Şekil 6.1`de gösterilmiş olup genel durumun belirlenmesi olan ilk kapsam oluşturma çalışmasının ardından gelen tehlikelerin tanımlanması ve risk analizi (olasılık ve sonuç yardımıyla risk skorunun bulunması) adımları risk analizi aşamasını (1 ile gösterilmiştir); tehlikelerin tanımlanması, risk analizi ve risklerin değerlerinin tahmin edilerek önceliklerinin belirlenmesi adımları ise (2 ile gösterilmiştir) risk değerlendirme aşamasını ifade etmektedir. Risk kontrol adımlarında açıklanan planlama, risklerin kontrolünü amaçlamaktadır. (Planlama: Analiz edilerek etkilerinin büyüklüğüne ve önemine göre sıralı hâle getirilen risklerin kontrolü amacıyla bir planlama yapılır. İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği Madde: 10) RİSK ANALİZİ VE RİSK DEĞERLENDİRMESİ Risk değerlendirmesi: İş yerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmalardır. Riskin etkisindeki şiddeti artırıcı tüm zararlı etkenlerin belirlenerek önceliklendirilmesi gereklidir. Risk analizinin ardından tespit edilen riskler arasından tolere edilebilir olanlarla acilen önlem alınması gereken durumlar için bir değerlendirme yapılmalıdır. Tüm çalışanlar tespit edilen riskler doğrultusunda eğitilmeli, sürekli iletişim ve gözden geçirmelerle planlar revize edilmelidir. İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği nde de risk değerlendirmesi, iş yerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmalar olarak tanımlanmıştır. Değerlendirme sonucunda farklı risklerin diğer risklere göre kazandığı bağıl önem bir derecelendirme aracıyla (matris) belirlenir. Yine aynı yönetmeliğin Risklerin Belirlenmesi ve Analizi kısmı olan Madde 9 hükümlerine istinaden: Tespit edilmiş olan tehlikelerin her biri ayrı ayrı dikkate alınarak bu tehlikelerden kaynaklanabilecek risklerin hangi sıklıkta oluşabileceği ile bu risklerden kimlerin, nelerin, ne şekilde ve hangi şiddette zarar görebileceği belirlenir. Bu belirleme yapılırken mevcut kontrol tedbirlerinin etkisi de göz önünde bulundurulur. Toplanan bilgi ve veriler ışığında belirlenen riskler; işletmenin faaliyetine ilişkin özellikleri, iş yerindeki tehlike veya risklerin nitelikleri ve iş yerinin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 İLETİŞİM VE DANIŞMA İZLEME VE GÖZDEN GEÇİRME RİSK ANALİZİ kısıtları gibi faktörler ya da ulusal veya uluslararası standartlar esas alınarak seçilen yöntemlerden biri veya birkaçı bir arada kullanılarak analiz edilir. İş yerinde birbirinden farklı işlerin yürütüldüğü bölümlerin bulunması hâlinde birinci ve ikinci fıkralardaki hususlar her bir bölüm için tekrarlanır. Analizin ayrı ayrı bölümler için yapılması hâlinde bölümlerin etkileşimleri de dikkate alınarak bir bütün olarak ele alınıp sonuçlandırılır. Analiz edilen riskler, kontrol tedbirlerine karar verilmek üzere etkilerinin büyüklüğüne ve önemlerine göre en yüksek risk seviyesine sahip olandan başlanarak sıralanır ve yazılı hâle getirilir. RİSK DEĞERLENDİRMESİ Risk analizi, tehlikeler tanımlandıktan sonra bu tehlikelerden doğan risklerin olasılıkları ve sonuçlarına dayalı risk skorlarının belirlenmesini içerir. GENEL DURUMUN BELİRLENMESİ TEHLİKELERİN BELİRLENMESİ RİSK ANALİZİ RİSKLERİN ÖNCELİKLENDİRMESİ MÜDAHALE Şekil 6.3. Risk Değerlendirmesinin Risk Yönetim Sistemi ne katkısı Şekil 6.3`te belirtildiği üzere mavi renkli alanı kapsayan risk değerlendirmesi, tehlikelerin tanımlanmasından, risklerin önceliklendirilmesine kadar olan adımları ifade etmektedir. Risk analizi ise tehlikeler tanımlandıktan sonra bu tehlikelerden doğan risklerin olasılıkları ve sonuçlarına dayalı risk skorlarının belirlenmesini içerir. RİSK ANALİZİ METOTLARI Risk analizi yöntemlerini kullanan iki ana yaklaşım vardır. Bunlar nitel (kalitatif) ve nicel (kantitatif) yaklaşımlardır. Analizi istenen koşulların durumuna göre her iki yöntemin de birlikte kullanıldığı yani yarı-niceliksel (yarı-kantitatif) yöntemler de kullanılabilir. Nicel risk analizinde, riskin hesaplanmasında sayısal yöntemlerden faydalanılır. Riskin meydana gelme olasılığı ve meydana geldikten sonraki etkisinin ne olacağına dair veriler olarak sayısal değerler kullanılır. Bu değerler, matematiksel ve mantıksal metotlar ile analiz edilip risk skorları bulunur. Nitel risk analizlerinde ise riskin hesaplanmasında sayısal (nümerik) değerler yerine düşük, yüksek gibi tanımlayıcı ifadeler ya da A, B- I-II gibi tanımlamalar bulunur. Nitel teknikler risk seviyesinin genel olarak belirlenmesinde, nicel teknikler ise risk seviyesine yönelik daha net belirlemeler yapılmasında kullanılır. Genel olarak teknik eksenli yöntemler, insan eksenli yöntemler, görev analizi, yönetim eksenli yöntemler, kaza Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Riski minimize etmek için en uygun risk analizi seçilirken birden fazla risk analizi metodu kullanılabilir. araştırması, senaryo analizleri, kontrol analizleri, kaba analizler gibi her işletmenin amacına yönelik risk analiz yöntemleri bulunur. Bu yöntemler risk yönetiminin bir parçası adeta çekirdek kısmıdır. Örneğin; teknik eksenli yöntemler; teknoloji, tesis, donanım hatalarını ve bunların sebep olacağı kazaları incelemeyi esas alan yöntemlerdir. Enerji Analizi HAZOP Hata Ağacı Analizi Hata Türü ve Etkileri Analizi (FMEA) Olay Ağacı Analizi Sebep-Sonuç Diyagramı Reaksiyon Matrisi Sonuç Analiz Modellerinden faydalanır. İşletmelerin iç ve dış piyasa koşullarında rekabet edebilmeleri için piyasa ve teknolojilerdeki değişiklikler sonucu ortaya çıkan, çeşitli operasyonlardaki hatalarını önlemeleri veya risklerini azaltmaları mecburidir. Bunun için adeta sıfır hatayla diyebileceğimiz çalışma koşullarına sahip olmaları için sistem güvenilirlik analizleri yapmalıdırlar. Hataları en minimum seviyede tutmak için Toplam Kalite Yönetimi nin de kullandığı hata önleme tekniklerinden Hata Türü ve Etkileri Analizi (FMEA) ve Hata Ağacı gibi (FTA) birbirini destekleyici analizler ile birlikte kullanılır. Sistem geliştirme döneminde FMEA gibi tekniklere kritiklik analizleri de eklenmektedir (FMEACA=Failure Mode Effects and Criticality Analysis). Görüldüğü gibi en az hata seviyelerine ulaşmak için sadece bir değil, pek çok risk analiz tekniğinin birlikte kullanılması mümkündür. Bu tamamen verinin elde edilmesine bağlıdır. Veri üçgenine göre üçgenin tabanından tepesine doğru (1-veri yok, 2-veri olmayan karma-kapsamlı veri,3-kapsamlı veri/veri setleri ile sağlanan, 4- Güvenilirlik analizi verisi, 5-saha verisi) adımları bulunur. Bunlardan 1-5 arasındaki adımlar nitel verileri 3-5 adımları ise nicel verileri kapsar. Buradan anlaşılacağı üzere risk analizlerinde hem nicel hem de nitel veriler analizin hassasiyetine göre kullanılabilmektedir. Risk değerlendirme sürecinin bir aracı olarak kullanılan risk analiz metotlarının hangisinin nicel yöntemlere uygun olduğu ISO/ IEC 31010: 2009 da (Risk Yönetimi Standartının Risk Değerlendirme Teknikleri Rehberi) açıklanmıştır (Bkz. Tablo 6.1). Bu rehber risklerin tanımlanması, analiz ve değerlendirmede kullanılacak teknikleri içermektedir. Tablo 6.1`de, 1 ile gösterilen kısımlar kesinlikle uygulanabilir, 2 ile gösterilen kısımlar uygulanmaz, 3 ile gösterilen kısımlar uygulanabilir kavramlarını ifade etmektedir. Bu tablodan anlaşılacağı üzere risk değerlendirme araçlarından olan risk analiz metotlarının her biri sayısal yöntemler kullanmaya ve analiz sonucunda sayısal çıktılar sağlamaya uygun değildir. Bu nedenle riski minimize etmek için en uygun risk analizi seçilirken birden fazla risk analizi metodu kullanılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Tablo 6.1. Risk Değerlendirmede kullanılan araçların uygulanabilirliği Araçlar ve Teknikler Risk Değerlendirme Süreci Riskin Tanımlan ması Risk Analizi Sonuç Olasılık Riskin Skoru Riskin Önceliklen dirilmesi Beyin Fırtınası Yapılandırılmış ya da Yarı- Yapılandırılmış Görüşmeler Delphi Yöntemi Check-Listler Birincil Tehlike Analizi Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi (HAZOP) Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları (HACCP) Çevresel Risk Değerlendirmesi Eğer Olursa Analizi (SWIFT) Senaryo Analizi İş Etki Analizi Kök Sebep Analizi Hata Türleri ve Etkileri Analizi (FMEA) Hata Ağacı Analizi Olay Ağacı Analizi Sebep-Sonuç Analizi Sebep-Etki Analizi Tabaka Koruma Analizi (LOPA) Karar Ağacı İnsan Odaklı Güvenilirlik Analizi Bow Tie Metodolojisi Güvenilirlik Odaklı Bakım Analizi Sneak Devre Analizi Markov Analizi Monte Carlo Simülasyonu Bayes İstatistikleri Ve Bayes Ağları FN Eğrisi Risk Endeksleri Sonuç/ Olasılık Matrisi Maliyet/Fayda Analizi Çok Kriterli Karar Analizi (MCDA) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Tartışma RİSK ANALİZİ Karlı bir kış gününde İstanbul'dan Erzurum'a doğru yola çıkma düşünceniz var. Ara şehirler belirleyerek kendinize hedefler koyun. Kara yolu ile seyahat edeceksiniz, aracınız, mevsimsel koşullar, yol koşulları, kişisel durumunuza yönelik olarak mevcut tehlikeler ve bunlara bağlı gelişebilecek olası riskleri (olasılık ve sonuçlarıyla) değerlendiriniz. Risk seviyesi ne olurdu ve bu risklere göre önceliğiniz ne olurdu? Riskleri ortadan kaldırmak ya da en aza indırmek için proaktif önlemleriniz ne olurdu? RİSK ANALİZİ METODOLOJİSİ Risk değerlendirmesi; süreç, ekipman, organizasyon, faaliyet değişiklikleri de kapsayacak şekilde sık aralıklarla güncellenmelidir. Periyodik iş sağlığı ve güvenliği risk değerlendirmesi için takip edilmesi gereken bazı prosedürler hazırlanmalıdır. Bu tür risk analizi metodolojileri çoğu iş yeri için geçerli olmakla beraber, kompleks yapıdaki organizasyonlarda geçerli olmayabilir. Bu tür kompleks yapılarda HAZOP ve FMEA yöntemleri gibi bazı alternatif yöntemler kullanılarak değerlendirme yapılmaktadır. Yapılacak risk değerlendirmeleri iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tüm tehlikeleri kapsamalıdır. Bazı mevzuatlar, standartlar ve rehberler birtakım spesifik olası hasarlar için daha ayrıntılı bir risk analizi gerektirebilir. Aşağıdaki spesifik tehlike listesi daha detaylı analizler gerektirmekle beraber risk değerlendirme çalışmalarında mutlaka yer almalıdır: Elle Taşıma- Elle Taşıma Risk Değerlendirmesi Kimyasallar- Kimyasal Kullanım Risk Değerlendirmesi Ekranlı Araçlar- Ekranlı Araçlar Ve Görüntüleme Üniteleri Gürültü- Gürültü Risk Değerlendirmesi Tozlar- Atmosferik (Ortam) Hijyen Değerlendirmesi Patlayıcı Ortamlar Risk Değerlendirmesi İş Sağlığı-İş Sağlığı Risk Değerlendirmesi Makine- Makine Risk Değerlendirmesi Yangın- Yangın Risk Değerlendirmesi Ergonomi- Ergonomik Risk Değerlendirmesi Lejyoner Hastalığı Risk Değerlendirmesi Proses Ekipmanı Risk Değerlendirmesi (HAZOP) Aydınlatma Risk Değerlendirmesi Yüksekte Çalışma Risk Değerlendirmesi Konfor Risk Değerlendirmesi Forklift Risk Değerlendirmesi vb. Bu değerlendirmeler 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile ulusal (TS ve EN-TS vb.) ve uluslararası (BS 8800:2004, HSE (1997):HSG65 vb.) mevzuata dayandırılmalıdır. Risk değerlendirmesi; süreç, ekipman, organizasyon, faaliyet değişiklikleri de kapsayacak şekilde sık aralıklarla güncellenmelidir. Bu gözden geçirmeler sırasında daha önce tespit edilemeyen bazı risk faktörleri de bulunabilir. Bu faktörler de gelecekteki risk analizleri açısından gözardı edilmemelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Tehlikelerin belirlenmesi ve risklerin değerlendirilmesi sürecinde, bu tehlikelerden kaynaklanan sağlık ve güvenlik riskleri için mevcut risk kontrol tedbirleri de hesaba katılmalıdır. Çünkü bu kontrol tedbirleri işyeri ortamlarındaki risklerin önlenmesi açısından yetersiz olabilmektedir. RİSK KONTROLLERİ Güvenlik görevlilerinin istihdam edilmesi, işle ilgili güvenlik sistemleri, kişisel koruyucu ekipmanları (KKD), hava filtresi gibi işyeri tedbirleri risk kontrollerinden bazılarıdır. Risk kontrollerini önerirken aşağıdaki kontrol hiyerarşisine dikkat edilmelidir: Eğer mümkünse bütün tehlikeleri yok edin. Riski kaynağında azaltın. Prosedürler vasıtasıyla riski azaltın. KKD sağlayarak riski azaltın. İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirme Yöntemleri temel olarak 5 adımdan oluşur: İş faaliyetlerinin tanımlanması Tehlikelerin belirlenmesi Mevcut risk kontrollerinin belirlenmesi Risk değerlendirmesi Riski azaltacak eylemlerin belirlenmesi. Alınacak tedbirler risk analizlerine dayalı olmalıdır. İş faaliyetlerinin tanımlanması: Normal günlük operasyonel faaliyetler ve rutin olmayan faaliyetler (sık olmayan bakım görevleri, alt işveren faaliyetleri vb.) iş faaliyetlerinden bazılarıdır. İş faaliyetleri 3 kategoriye ayrılabilir: Coğrafi konum Üretim süreci aşamaları Bu ikisinin bileşimi Örneğin iş yeri bir deprem fay hattına yakın bir bölgede ve kimyasal madde üreten bir tesis olabilir. Tür üretim aşamalarında da kimyasallar kullanılabilir. Bu durumda hem fay hattına yakın olunması nedeniyle, hem de üretilen malzeme ile üretiminde kullanılan kimyasallardan kaynaklanabilecek olası riskler göz önüne alınarak deprem ve zincirleme meydana gelebilecek diğer afet / acil durumlara yönelik tedbirler de artırılmalıdır. Bu tedbirler risk analizlerine dayalı olmalıdır. Detaylı bir risk değerlendirmesi için ayrılmalıdır. Örneğin; yapılacak faaliyetler alt bölümlere Süreç / alan : Şişeleme bandı Faaliyet: Otomatik etiketleme makinesi Görevler: Etiket değişimi, şişe ebatları değişimi, otomatik bakım yönetimi, sıvı yapıştırıcı değişimi, tıkanıklıkların giderilmesi, makinenin işlerliği, makine ve parçalarının temizliği gibi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Normal operasyonel faaliyetler için kontrol formları (check list tarzındaki) risk değerlendirmelerinin temelini oluşturur. Yukarıda belirtilen görevlerle ilişkili tehlikelerin belirlenmesi için şunların iyi anlaşılması gereklidir: Süre, Sıklık Diğer iş faaliyetleri ile zararlı etkileşimin kapsamı Görevleri kimin yüklendiği Görevden diğer etkilenenler (bakım çalışanları, temizlik çalışanları, alt yüklenici çalışanları vb.) Görevin yerine getirilmesiyle ilişkili mevcut süreçler İşyerindeki çalışma izni sistemi (izin belgeleri, ilgili eğitimler vb.) Kullanılan ekipmanlarla ilgili imalatçı talimatnameleri Kullanılan kimyasallar ve maddeler Görev sırasında elle taşınan malzemelerin ağırlığı, şekli ve ebatları Görevle ilgili olay ve kaza kayıtları Risk değerlendirmesi ekibi tarafından beklenmeyen bazı durumlarda, örneğin patlamış bir boru gibi planlanmamış bir durumun oluşmaması için yukarıdaki gibi bir yöntem izlenebilir. Bu tür risklerin öngörülebilmesi için daha detaylı risk analizleri yapılmalıdır. Normal operasyonel faaliyetler için kontrol formları (check list tarzındaki) risk değerlendirmelerinin temelini oluşturur. Tehlikelerin belirlenmesi: Her bir iş faaliyeti ile ilgili tehlikeler belirlenmelidir. Tehlikelerin belirlenmesinde aşağıdakiler göz önünde alınmalıdır: Hasarı oluşturacak bir kaynak var mıdır? Kim veya ne bundan zarar görebilir? Bu zarar nasıl ortaya çıkabilir? Aşağıdaki fiziksel, kimyasal, biyolojik ve psikolojik tehlikelerin göz önüne alınması gereklidir: Fiziksel; Kaymaya/ düşmeye neden olabilecek kaygan zemin Düşmelere sebep olabilecek yüksekte çalışma Sakatlanmaya sebep olabilecek yüksekten düşen malzemeler Baş yaralanmalarına sebep olabilecek alçak tavanlar gibi yetersiz alanlar Standartlara uygun olmayan ergonomi Sırt ve bel rahatsızlıklarına yol açabilecek elle taşıma Sıkışma ve dolanma kaynaklı sakatlanmalara neden olabilecek hareketli parçalar Yanmaya sebep olabilecek sıcak yüzeyler ve malzemeler Yangına sebep olabilecek personel kaynaklı hatalar Sağlık sorunlarına sebep olabilecek iyonlaştırıcı radyasyon Çalışanlara şiddet Sıkıştırılmış hava, hidrolik enerji, elektrik gibi zararlı enerji kaynakları İşitme kaybına neden olabilecek gürültü Tehlikeli ortam oluşturan kapalı alanlar Biyolojik; Hastalığa sebep olabilecek sıvılar ile temas, soluma ve sindirim Kimyasal; Hastalığa sebep olabilecek kimyasallar ile temas, soluma ve sindirim Psikolojik; Sağlık problemlerine neden olabilecek işyeri stresi (mobing vb.) ve fiziksel şiddet Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Risk analizleri bir öngörüdür. Tehlikelerin meydana getireceği risk sonuçlarının hesap edilmesi ve bunlara yönelik iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin alındığı bilimsel çalışmalar içerir. Yukarıda verilen bu liste çok geniş kapsamlı bir liste olmayıp olası diğer senaryolara da hazırlıklı olmakta fayda vardır. Avrupa Güvenlik ve İş yerinde Sağlık Ajansı, EU-OSHA tarafından bir senaryo kapsamında hazırlanan ofis işletmelerine yönelik tehlike belirlenmesi çalışmasında tehlikeleri belirlemek için; İş yerinde dolaşılarak etrafta tehlike yaratabilecek bir durum veya nesne bulunup bulunmadığı araştırılmalı, Tekerlekli sandalye kullanan çalışanlar da dâhil olmak üzere tüm çalışanlarla, alan ve faaliyetlerine yönelik bilgi ve deneyimlerini öğrenmek ve iş yerlerinde sağlık ve güvenlik ile ilgili görüş ve sorunlarını dinlemek amacıyla görüşülmeli, Temizlik faaliyetlerinin ofis çalışanlarına ve ofis çalışanlarının da temizlik faaliyetlerine yönelik bir risk teşkil edip etmediği araştırılmalı, Olayların daha önce nasıl sonuçlandığını görmek amacıyla iş yerinde tutulan kayıtlara bakılmalı, Tehlikelerden kimlerin nasıl etkilenebileceği not alınmalı, Her bir tehlike için bu tehlikelere yönelik hangi kontrollerin (önlemlerin) mevcut olduğu not edilmeli, Halihazırda uygulanmakta olan önlemlerin yeterli olmadığı kanısına varılıyor ise, riskin kontrol edilmesi için başka ne gibi çalışmaların yapılması gerektiği not alınmalı, Risk değerlendirmesinin uygulamaya konulmasının ardından, sonraki adımların kimler tarafından ne zaman atılması gerektiği konusunda karar verilmiş ve bunlar kayıt altına alınmalı, her bir madde tamamlandığında, listede bu maddelere karşılık gelen alanlara işaret konulmalı ve tarihleri not edilmeli, risk değerlendirmesi, tüm çalışanların görebileceği şekilde personel odasında duvara asılmalı, Gerçekleştirilen ofis toplantısında idareciler, çalışanlar ile değerlendirmenin sonuçları tartışılmalı ve risk değerlendirmesinin kopyalarını dağıtılmalı, ofis müdürü risk değerlendirmesini her yıl düzenli olarak veya işyerinde herhangi bir büyük değişiklik olduğunda derhâl güncelleme kararı almalıdır gibi maddeler tespit edilmiştir. Mevcut risk kontrollerinin belirlenmesi: Tanımlı her bir tehlike için mevcut kontrol ölçümleri belirlenmelidir. Risk değerlendirmesi: Bilinen bir tehlike için oluşabilecek hasarın türü ve daha önceki hasarlarla benzerliği de tahmin edilerek risk analizleri sonucu risk değerlendirmesi yapılır. Daha önce de vurgulandığı üzere risk analizleri bir öngörüdür. Tehlikelerin meydana getireceği risk sonuçlarının hesap edilmesi ve bunlara yönelik iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin alındığı bilimsel çalışmalar içerir. Bunun için en doğru bilimsel veriyi toplamak, can güvenliğini (yaralanma, ölüm, iş kazaları, meslek hastalıkları, zehirlenmeler vb.) ve mal güvenliğini (makine ve ekipman, bina, ham madde, üretilen ürün, araç vb.) sağlamak ve bu unsurlara gelebilecek risk faktörlerini minimize etmek hedeflenmelidir. Meksika Körfezi nde bir petrol şirketine ait su altı petrol platformunun infilakı ve batmasından sonra, çevre ülkeleri ve ABD'nin güneyindeki kıyı bölgeleri için felaketin ekonomik etkisi büyük ve kalıcı olmuş; ekolojik denge açısından da balıkçılar, istiridye ve istakoz üreticileri ile diğer doğal kaynaklardan geçinenler için iş kayıplarına neden olmuştur. Pek çok çalışan bu patlama ve yangın sırasında hayatını kaybetmiştir. Bununla birlikte petrol kuyusunu işleten şirket de büyük prestij kaybına uğramıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Bu tür ciddi kazaların akabinde çalışanların ve işverenlerin verdikleri önem derecesinde artış gözlenmekte ancak zamana bağlı olarak bu önem algısı azalmaktadır. Risk analizleri, iş yerinin yazılı prosedür ve politikalarının oluşmasını ya da olgunlaşmasını sağlar. Risk Analizinin Yararları : Risk analizinin amacı, iş yeri içerisinde olabilecek tehlikelere hızlı bir şekilde cevap verebilecek, kasıtlı ya da kasıtsız tehditlerin etkisini ve olma olasılığını azaltacak hazırlıkları, prosedürleri ve kontrolleri tespit ve teşhis etmektir. Risk analizi ve yönetimi prosesinin birçok yararları vardır: İş yerinin yazılı prosedür ve politikalarının oluşmasını ya da olgunlaşmasını sağlar. İş yeri çalışanlarının iş sağlığı ve güvenliği konularında bilgi sahibi olmalarını ve katılımını sağlar. İş yeri yönetiminin de iş sağlığı ve güvenliği konularında bilgi sahibi olmalarını ve bu konularda karar vermelerini sağlar. Risk analizi prosesinden alınan ilk sonuçlar ile organizasyon ya da işletmedeki olası tehlikeler ve alınacak tedbirler belirlenir. İşletme, organizasyon ya da kurumdaki risklerin büyüklüğünün hesaplamasına ve riskin tolere edilebilir olup olmadığına karar verilmesini sağlar. İş yerinde yanlış güvenlik tedbirleri alınmış ya da insanlarda yanlış güvenlik bilinci oluşmuş olabilir, tüm bu tedbirlerin ve güvenlik bilincinin gözden geçirilmesini sağlar. İş yerinde yasal yükümlülükler ve iş sağlığı ve güvenliği politikası çerçevesinde tahammül edilebilir düzeye indirilmiş risk ile çalışılmasını sağlar. İş yerindeki gerekli düzeltici ve önleyici faaliyetlerin gerçekleştirilmesini sağlayacak verilerin kaydedilmesini, sonuçların izlenmesini ve ölçülmesini sağlar. İşletme Açısından Yararları: İş kazası ve meslek hastalıklarının önlenmesine yönelik yapılacak bu çalışmaların sonucunda alınacak önlemlerle; İşletmenin sağlık giderleri azalacak, Tazminat giderleri azalacak, Güvenli çalışma ortamında verimlilik artacak, Çalışanların motivasyonu artacak, Çalışanların katılımı artacak, Üretimde kalite yükselecek, İşletme güven ve prestij kazanacak, Pazar payı yükselecek, İşletme, ekonomik yönden güçlü hâle gelecektir. Ülke Açısından Yararları: Çalışanlardan hastalanan ve iş göremez durumuna düşenlerin sayısı azalacak, Gayrisafi millî hasılanın yaklaşık %3 ü kadar kayıp azalacak, bu elde edilen gelir ülke kalkınmasında kullanılacak, Sağlık ve rehabilitasyon harcamaları azalacak, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Bir bütün olarak toplum sağlık göstergeleri iyileşecek, Çalışma barışına katkı sağlayacak, Refah toplumuna dönüşümü hızlandıracak, Ülkemiz uluslar arası alanda prestij kazanacaktır. Riski azaltabilmek için her bir tehlikenin kontrol tedbirlerine yönelik kararlar termin tarihleriyle birlikte belirtilmelidir. Risk analizi yapılırken karşılaşılan problemler: Risk analizi çalışmaları sırasında iş yerlerinde karşılaşılan birtakım sorunlar bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; Risk analizi sonuçlarının objektif olması beklenirken daha çok subjektif olabilmektedir. Özellikle kalitatif risk analizinde bu problem daha çok görülebilir. Çünkü kalitatif risk analizinde risk, sayısal değerlerden çok tanımlar ile ifade edilmektedir. İş yerine, işletmeye, prosese ya da organizasyona en uygun risk analiz yönteminin belirlenememesi ya da kantitatif analiz yöntemlerinin kullanılması gereken bir iş yerinde kalitatif analiz yönteminin tercih edilmesi sonucu risk analizini kurum kendisi bile yapsa zaman ve para kaybına yol açabilecektir. Tüm iş yerlerine uyan bir risk analizi metodolojisi mevcut değildir. Çünkü her iş yerinin kendine özel farklı farklı tehditleri vardır. Risk analizi ve yönetimi yapılacak olan bir iş yerinde, öncelikle ne tip bir risk analizi ve yönetimi metodunun uygulanması gerektiği belirlenmelidir. İşe uygun olmayan metodolojilerin seçilmesi ya da birkaç metodolojinin bir arada kullanılmaması nedeniyle risk analizinin sonuçlanmasının beklenmesi esnasında geçen sürede, güvenlik önlemlerinin biran evvel uygulanması gereken durumlarda gerekli önlemlerin alınmasında gecikme olacaktır ya da bu önlemler alınamadan kaza meydana gelecektir. Risk analizini yapacak iş sağlığı ve güvenliği teknik elemanının tecrübesi risk analizi sonucunu etkiler. Risk analizi ve yönetimi prosesi, önceden belirlenmiş kesin adımları olan prosesler değildir. Kantitatif ve kalitatif risk analizi yöntemlerinin çatısı altında, birçok risk analizi metodolojisi mevcuttur. Bu metotlar, riski yorumlama aşamasında birbirinden ayrılırlar. Bu nedenle de risk analistinin tecrübesi ve birikimi riski yorumlama aşamasında büyük önem kazanır. Riski azaltacak eylemlerin belirlenmesi: Risk, hasarın etki derecesi ve tehlikeden kaynaklanan bu hasarın gerçekleme olasılığını tahmin etmektir. Hasarın şiddetinin öngörürken; İnsanların etkilenme olasılığı nedir? Bu hasarın sonucu nasıl olacak? sorularına yanıt aranmalıdır. Riski azaltabilmek için her bir tehlikenin kontrol tedbirlerine yönelik kararlar termin tarihleriyle birlikte belirtilmelidir. Bu kontrol önlemleri risk düzeyini kabul edilebilir bir risk düzeye çekmek için kullanılır. Tablo 6.2 tehlikenin azaltılması için gerekli eylem seviyesinin belirlenmesinde dikkate alınmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Tablo 6.2. Risk matrisi ŞİDDET OLASILIK Düşük Orta Yüksek Yüksek D G I Orta B E H Düşük A C F Risk Seviyesi Matrix değeri Yapılması gereken eylem Düşük A,B,C İnsan kaynağı ve maliyeler açısından en az çaba ile uygulandığı sürece hiç bir ek kontrol gerektirmez. Bu tür tehlikeleri azaltmaya yönelik eylemler düşük önceliklidir. Orta D,E,F Tehlikeyi daha düşük risk seviyelerine çekmek için eylem gereklidir. Bu eylemler bir ay içinde gerçekleşmelidir. Yüksek G,H,I Riski azaltabilmek için önemli çaba gerektirir. Ek kontrol tedbirleri uygulamaya alınıncaya kadar askıya alınmış kontrol eylemleri bile göz önüne alınmalıdır. Eylemler bir hafta içinde gerçekleşmelidir. Risk analizlerinde yukarıda belirtilen 6.1 Tablosunda yer alan hasarın etki derecesinin hesabında hem sağlık hem de güvenlik açısından potansiyel tehlikeye önlem alınmaması sonucu oluşabilecek sonuçlar değerlendirilmelidir. Sağlıkla ilgili etki derecelerinde düşük etki; geçici rahatsızlıklar, tahriş, basit tıbbi müdahaleler, orta etki;kısmi işitme kaybı, astım, kalıcı düşük seviyedeki engelliliğe sebep olan hastalıklar, yüksek etki; akut ölümcül hastalıklar, kalıcı sakatlıklar; güvenlikle ilgili etki derecelerinde, düşük etki; yüzeysel yaralanmalar, küçük kesikler, çürükler, toz nedeniyle göz tahrişi, orta etki; yanıklar, ciddi burkulma, küçük kırıklar, yüksek etki; ölümcül yaralanmalar, birden fazla yaralanmalar, kırıklar örnek olarak verilebilir. Gerek can, gerek mal emniyeti açısından bu etki dereceleri hafif etkiden çok ağır hasar ve kayıplara kadar örneklendirilebilir. Olasılığın belirlenmesinde de yine düşükten yükseğe doğru sırasıyla hangi aralıklarla meydana gelebileceğine dair oluşma sıklığı öngörülmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 Hasarın etki derecesinin hesabında hem sağlık hem de güvenlik açısından potansiyel tehlikeye önlem alınmalıdır. Tüm bu anılan adımların ardından elde edilecek sonuçlara göre riskten kaçınılması, riskin paylaşılması, riskin kabul edilmesi ve riskin meydana gelme olasılığın değiştirilmesi gibi risk iyileştirme seçeneklerine karar verilecektir. Risk analizinin ardından işletmenin risklerle ilgili alacağı kararlar genel olarak; Riske yol açan faaliyete başlamama ya da devam etmeme kararının verilerek riskten kaçınılması, Bir fırsatın takip edilmesi amacıyla riskin alınması ya da artırılması Risk kaynağının ortadan kaldırılması Riskin ortaya çıkma olasılığının değiştirilmesi (teknik periyodik kontroller, eğitim faaliyetleri, kontrol tedbirleri vs. ile) Riskin sonuçlarının değiştirilmesi (acil durum planlaması, iş sürekliliği planları vb. ile) Riskin başka taraf ve taraflarla paylaşılması (sigortalama vb. ile) Bilinçli bir karar ile riskin kabul edilmesidir (ISO:31000, TSE/ISO:31000). İş yerlerinde daha güvenli koşulların oluşturulmasına yönelik yapılan risk analizleri ve risk değerlendirme çalışmalarından elde edilecek verilere göre iş güvenliği uzmanlarının ve diğer tüm çalışanların, iş yerlerindeki yönetimler ile ortak hareket ederek tanımlayacağı kontrol tedbirlerinin kalıcı olması sağlanmalıdır. İş yerlerinde, risk analiz tablolarında belirtilen ve her bir tehlike için tanımlanan kontrol tedbirlerinin risk skoru yüksek bulunan tehlikelerden başlanmak suretiyle mevcut tüm kontrol tedbirlerine yönelik eylemler değerlendirmeli ve gerekli görülürse ilave kontrol tedbirleri alınmalıdır. Öngörülemeyen ve dolayısıyla risk analizlerinde hesaba katılmayan tehlikeler de bulunabileceğinden her zaman hazırlıklı olunmalı ve risk analizleri ile kontrol tedbirleri sürekli gözden geçirilerek güncel ve her an operasyonel durumda olması sağlanmalıdır. RİSK ANALİZİ ELEMANLARI VE PERFORMANS ÖLÇÜTLERİ Risklerin skorlanarak analiz edilmesi ve böylece risklere öncelik verilerek hızlı bir şekilde aksiyon alınmasına yönelik çalışmalarda, yukarıda da sayıldığı gibi pek çok risk analiz yöntemi bulunmaktadır. Bu yöntemleri birbirinden ayıran en önemli fark, risk değerini bulmak için kullandıkları kendilerine özgü metotlardır. Bu metotlar ihtiyaç duydukları doküman ihtiyacı, grup çalışması, bu grupta yer alan takım üyelerinin tecrübeleri, sayısal ya da sayısal olmaması, kontrol listelerinin gerekliliği gibi pek çok faktöre bağlıdır. Risk değerlendirme yöntemleri dikkatle seçilmeli, işletmenin ihtiyaçları göz önünde bulundurulmalıdır. Çok kompleks yapıdaki ve tehlikeli iş kolunda bulunan bir işletmeye en basit seviyedeki risk analiz yöntemlerini seçmek ya da az tehlikeli sınıfta yer alan bir işletmeye çok daha karmaşık risk analiz yöntemlerini seçmek risk kontrol tedbirlerinin uygulanması açısından sorunları da beraberinde getirecektir. Bu da işletmenin olası bir riskin meydana gelmesi durumunda hem maddi (can ve mal kayıpları ve bunlardan doğacak tazminatlar) hem de prestij kayıpları ile karşılaşmasına neden olacaktır. Bu nedenle risk analiz metotlarının seçimi de çok büyük önem arz etmektedir. Tehlikelerin büyüklüğü ve önlem alınmazsa meydana getireceği etkiler, iş yerinin ihtiyaçları, sistemi (kullanılan kimyasallar, makine, ekipman ve araçlar, eğitimli çalışan durumu vs.) dayanak yapılarak hangi risk analiz yönteminin seçileceği belirlenmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Risk analizi ve değerlendirmesi çalışmaları sadece bir kişinin değil, bir ekip çalışmasının ürünü olmalıdır. Risk analizi ve değerlendirmesi çalışmaları sadece bir kişinin değil, bir ekip çalışmasının ürünü olmalıdır. Bu ekipte yer alacak üyelerin mesleki yeterlilik ve tecrübelerine de dikkat edilmelidir. Risk analizi ve risk değerlendirmesi çalışmalarına tüm çalışanların dâhil edilmesi başarıyı da beraberinde getirecektir. Bu nedenle risk analizi çalışmaları sırasında ve sonrasında mutlaka eğitim çalışmalarına önem verilmelidir. Tüm çalışan ve yönetim kadrosu ile birlikte riskler analiz edilmelidir. Tehlikelerin doğru tanımlanabilmesi ve buna bağlı bir risk analizinin yapılabilmesi için mutlaka doğru bir veriye ihtiyaç duyulmaktadır. Adeta bir veri bankası olarak tabir edilebilecek veri tabanının böylelikle oluşturulması da esastır. Bu verilerin sahadan ve önceki kayıtlardan elde edilmesi ile riskler büyük bir doğrulukla değerlendirilebilecektir. Risk değerlendirme kriterlerinde; Kanun ve standartlar referans alınmalı İç ve dış paydaşlarla danışma / iletişim halinde olunmalıdır. İSG risk çalışmasının parametreleri; Tehlike tanımlama sürecindeki bilgi ve veri ile elde edilmiş İSG riskleri, İSG risk çalışmasının kapsamı, Analiz edilecek aktivitenin mantıklı ve yönetilebilir elemanlara ayrılmış olması, İSG risk analizi yönteminin tanımlanmış ve dokümante edilmiş olmasıdır. İSG Risk analizi çalışmasının kapsamı; Neden yapılıyor? Risk analizi çıktılarını kim ve ne amaçla kullanacak? Faaliyetler, iş tanımları, bölge, konum analizleri de tanımlanmış mı? sorularını içermelidir. İSG risk analizi yöntemi Tüm taraflarca kabul edilebilir ve standartlar veya mevzuat tarafından tanımlanmış olmalıdır. İSG risk analizleri hakkında bilgi ve veriler; İSG risk analizi sonuçları çıktıları Yaralanmaya veya hasara neden olan tehlikelerdir (ramak kala olay raporlar, kaza raporları vs.). Risk analizlerinin dokümantasyonu; Risk analizine dâhil eden veya danışılan gruplar Sonuçların / etkinin ve bu etkinin gerçekleşme olasılığının tanımlanması Tahminlerde kullanılan bilgi ve veri Varsayımlar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Mevcut kontrollerin etkinliği Risk analizindeki belirsizliklere vurgu Risk düzeyini etkileyen faktörler Gerekli olan daha fazla bilgi, veri ve/veya araştırma içermelidir. Risk değerlendirme dokümantasyon kriterleri; Kriterlerin belirlenmesi için kullanılan metot, Danışılan / dahil edilen gruplar, Belirlenen kriterler Eylem için risk listesi ve eylemlerin ne zaman gerçekleştirileceğine dair liste Riski önceliklendirmeye dayalı karar verildiğinde bu kararın doğuracağı hukuki sonuçlar içermelidir. Bir proseste ifa edilen bir görev hakkında İSG riski analizi; Tehlikenin yaralanma veya hasar meydana getiren doğası ortaya konmalı, İzleme faaliyetleri gibi daha fazla bilgi için ihtiyaçlar tespit edilmeli, İSG riski hakkındaki tüm bilgi ve veri paydaşlara iletilmeli, Paydaşlarla istişareler yapılmalı ve bunlar analizlerde yer almalı, Mevcut kontroller tanımlanmalı, bunların etkinliği değerlendirilmeli, ilgili standartlar dikkate alınmalı, Spesifik senaryolar belirlenmeli, Çeşitli senaryoların olası sonuçları ve bunların gerçekleşme olasılığı belirlenmeli, Daha kapsamlı analizleri gerçekleştirmek için adımlar atılmalı, Risk düzeyini belirlemek için İSG riskleri sıralanmalı, Gerekirse İSG konusunda uzman danışmanlara danışılmalıdır. Risk analizi çalışmalarında iş yerinin tüm bölümlerleri incelenmeli, iş yeri İSG yetkilileriyle işyeri çalışma ortamı hakkında görüşmeler yapılmalı, işletmenin bölümlerinde daha önce yaşanmış kazalar, ramak kala olaylar, yaralanma türleri ve edinilmiş tecrübeler dikkate alınarak tehlike kaynakları tespit edilmeli, alınması gereken önlemler ortaya konmalı ve sonucunda risk değerleri belirlenmelidir. Tüm tehlikelerden elde edilen risk haritaları, düzeltici ve kontrol edici faaliyetler, risk analizleri, risk değerlendirmeleri sonrası oluşturulacak kontrol mekanizmasının kalıcı olması sağlanmalıdır. Bu durum risklerin kontrol altında tutulmasına katkı sağlayacak en önemli unsurdur. Zira sürdürülebilirlik ve dinamik bir yaklaşım risklerin minimize edilmesini de beraberinde getirecektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 SONUÇ: Riskten söz edebilmek için tehlikenin açığa çıkma olasılığı ile bu nedenle meydana gelebilecek zarar, hasar veya yaralanmanın şiddet derecesini öngörebilmek gerekir. Esasen tehlike kaynaklarından tümüyle arındırılmış bir üretim ve üretim ortamı tesis etmek mümkün değildir. Mümkün olan riskin en azami seviyede azaltılması, kabul edilebilir düzeylere indirilmesidir. Yani tehlike kaynaklarının açığa çıkma olasılığı küçültülebilir, meydana gelebilecek hasar veya yaralanmanın şiddet derecesi, etkileri azaltılabilir. Bu kontrol önlemleri risk analizinden sonraki devrede gerçekleşir ve risklerin kaynağında yok etmeye çalışmak, tehlikeli olanı, daha az tehlikeli olanla değiştirmek, toplu koruma önlemlerini, kişisel koruma önlemlerine tercih etmek, mühendislik önlemlerini uygulamak, kişisel koruyucu donanım tedbirleri uygulamak gibi aşamalar içerir. Risk değerlendirmesi işletmede proaktif davranışın kilit işlevlerinden biridir. Proaktif davranış; olayların ortaya çıkmasından önce varsayımlara, öngörülere, değerlendirme ve analizlere dayalı olarak önlem almak demektir. Oluşan risklerle meydana gelen can ve mal kayıplarının önüne geçebilmek için yine proaktif bir yaklaşım olan risk analizleri, risk değerlendirme aşamalarının en önemlisini oluşturur. Risk değerlendirmesiyle, tehlikelerin belirlenmesi, (Risk Analizi Safhası ile= her bir tehlikenin ortaya çıkma olasılığıyla, olası sonuçların şiddet derecesinin değerlendirilmesi), mevcut kontrollerin etkinliğinin gözden geçirilmesi, dolayısıyla de acil önlem gerektiren, tolere edilemeyecek risklerle, maliyet-etkin önlemlerle orta vadede kabul edilebilir düzeylere indirilebilecek risklerin tanımlanması, ayırt edilmesi sağlanmış olur. Risk analizi sırasında üç temel soruya yanıt aranmalıdır? Tehlike kaynakları var mı? Tehlike kaynakları nelerdir? Bu tehlikelere bağlı risklerin meydana gelme olasılığı nedir? Sonuç (Kimler zarar görebilir? Zararın, hasarın, yaralanmanın şiddet derecesi ) ne olur? Değerlendirme sonucunda farklı risklerin diğer risklere göre kazandığı bağıl önem bir derecelendirme aracıyla (matris) belirlenir. Değerlendirme operasyon, mekân veya aktivite gibi işletme ve işletmenin bulunduğu çevreye yönelik her faaliyet bazında yapılabilir. Mekânda (iç/dış ortam), operasyonda veya iş aktivitesinde açığa çıkabilecek tehlikeler belirlenir, listelenir. Riskin derecelendirilebilmesi için olasılık ve sonucun şiddet derecesinin sayısal olarak ifadelendirilmesi pratik yarar sağlayabilir. Risk analiz yöntemlerinde nitel (nitel) ve nicel (nicel) olmak üzere iki yaklaşım bulunur. Nicel Risk yöntemlerini kullanan iki ana yaklaşım vardır; nicel (kantitatif) ve yarı-nicelikseldir (yarı-kantitatif). İşletme için gerekli yeterli risk değerlendirmeyi sağlayacak yöntemi seçerken dikkatli olmak gerekir. Risk analiz yöntemlerinin, risk seviyesi için sadece yaklaşık sonuçlar sağladığı unutulmamalıdır. Bu tip değerlendirme sonuçları mutlak değildir. Pek çok analiz yönteminin birlikte kullanıldığı daha detaylı analizler, en doğru sonuca götürecektir. Tüm çalışanlar tespit edilen riskler doğrultusunda eğitilmeli, sürekli iletişim ve gözden geçirmelerle planlar revize edilmelidir. İşletmelerde risklerin azaltılması ve risk analizlerine yardımcı olacak nitelikte çalışanların yetişmesi, deneyimsiz çalışanların davranış değişikliğinin de oluşmasına yönelik eğitim faaliyetleri kaçınılmazdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 Ödev 1 RİSK ANALİZİ Risk kavramını açıklarken riskin söz konusu edildiği yerde belirsizlik kavramı da gözardı edilmemelidir. Özellikle eğitim eksikliğine bağlı tehlikeli hareket ve tehlikeli durumlardan kaynaklanan insan faktörü ne bağlı belirsizliklere risk analizlerinde dikkat edilmelidir. Fabrikalar, üretim yapan işletmeler, alışveriş merkezi, hastaneler, müzeler, kütüphaneler, arşiv binaları, sinema salonları gibi çok kişinin aynı anda bulunduğu yerlere yönelik risk analizlerine önem verilmeli, birden fazla risk analizinin birlikte uygulandığı analizlerle hiçbir can ve mal kaybının oluşmayacağı hedeflere ulaşmak amaçlanmalıdır Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve ilgili mevzuatlarında işverenin sorumluluğunda olan risk analizlerinin yapılması konusundaki kanuni yükümlülükle beraber insani bir sorumluluk olarak tüm işverenlerce çok büyük bir ciddiyet ve titizlikle ele alınmalıdır. İş güvenliği uzmanları da kanunda belirtilen görevleri doğrultusunda işverenlere risk analizlerinin yapılması, belirlenen risklerin önceliklendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin uygulanması konularında destek olmalıdır. Ülkemizde de Risk analiz yöntemlerinin ayrıntılı açıklandığı, Risk Analizi ve Uygulama Yönetmelikleri hazırlanmalıdır. Tüm sektörlerde risklerin analizi ve değerlendirilmesi çalışmalarının kanuni yaptırımların gerekliliklerinin yerine getirmekten ziyade gerçekten yaşayan dinamik ve riskleri minimize etmek ya da tamamen ortan kaldırmaya yönelik bir yapı hâline getirilmelidir. Bunu gerçekleştirmek için iş güvenliği uzmanlarına önemli görev ve sorumluluklar düşmektedir. İşverenlerin ve karar vericilerin dikkatinin risk analizi ve risk değerlendirmelerine çekilerek önlemlerin alınmaması durumunda meydana gelebilecek etki derecesi ve işletmeye getireceği tüm kayıplar tüm aşamalarıyla ayrıntılı raporlar halinde hazırlanmalıdır. Bu aşamaların belirlenmesinde en önemli başvuru kaynağı hiç şüphesiz ki risk analizleri olacaktır. Yaşadığınız bölge, çalıştığınız ya da İş Güvenliği Açısından sorumlu olduğunuz işletmedeki en önemli tehlikelere bağlı 10 riski sıralayınız. Her bir risk için aşağıdaki parametreleri irdeleyiniz: Riskin oluşma sıklığı, riskin büyüklüğü, riskin meydana gelebileceği yer (işletme içinde), riskin meydana gelebileceği bölge, riskin süresi, riskin mevsimsel oluşumu, riskin oluşum hızı, risk meydana gelmeden önce işletmede/ bölgede erken uyarı sistemlerinin varlığı, riske yönelik önceden alınan önlemler, çalışanların potansiyel tehlikeler ile oluşabilecek riskler ile alınan önleyici faaliyetler hakkında bilgilendirilip bilgilendirilmediği. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 Ödev 2 RİSK ANALİZİ Konu: Risk Analizi Sektörler: Değişik sektörlere ait işyerleri (örneğin: ofis binaları, endüstriyel tesisler, otomotiv, gıda, inşaat, maden sektörleri, alış veriş merkezleri, okullar vb.) Konum: Fay hattına ve/veya sel yatağına yakın Göz önünde bulundurulacak faktörler: Olası bir depremin ardından meydana gelebilecek zincirleme acil durumlar ( ikincil etkiler) Ödev: İş yerinde risk analizi ekibinin bir üyesi olarak görev yapıyorsunuz. Seçtiğiniz sektörde bulunan iş yerindeki; Tehlikeler Bu tehlikelere bağlı riskler Senaryolar Risklerin meydana gelmesi durumunda oluşacak hasar ve hasarın oluşma olasılığı Risklere bağlı ikincil risklerin meydana gelme olasılığı Risk analizi yöntemi Risk analizi kapsamı Risk analizinde kullanılacak bilgi ve veriler Risk değerlendirilmesi Risk değerlendirmesi çıktıları Risklerin analizine ait belgelendirme (dokümantasyon) Risk kontrol tedbirleri Riskin izlenmesi Riskin paylaşılması Tolere edilebilir seviyeye çektiğiniz riskler Tolere edilebilir seviyenin üstündeki seviyede bulunan riskler için alınacak aksiyonlar konularında ayrıntılı bir rapor hazırlayınız. Bu raporu görev yaprığınız işyerlerindeki tüm çalışanlarla ve yöneticilerle paylaşarak onların da görüşlerini alınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 Özet RİSK ANALİZİ Risk kavramını açıklarken riskin söz konusu edildiği yerde belirsizlik kavramı da gözardı edilmemelidir. Çünkü risk gerçekleşebilecek, ancak gerçekleşmesi ne zaman olacağı bilinmeyen istenilmeyen olaylardır. Riskin sonuçlarında mutlaka bir zarara uğrama ve kayıp vardır. İşletmeler için riskle yüz yüze geldiklerinde toplumsal, çevresel, teknolojik, emniyet ve güvenlik sonuçlarının yanı sıra ticari, mali, sosyal, kültürel, siyasal ve itibar etkileri de bulunmaktadır. İşletme de kayıp meydana getiren riskler işletmenin istediği hedeflere ulaşmasını engelleyici karakteristiğe sahiptir. Riskin 3 bileşeni: Senaryo Olasılık Etki Risk analizlerini de kapsayan risk değerlendirilmesi ile mevcut tehlikelere dayalı risklerin meydana gelebilme ihtimali ile bunun sonucu işletmelerde (personel, ziyaretçi, müşteri gibi insan unsurlarına yönelik yaralanma ile can kayıpları; bina, kullanılan makinalar ve teçhizat, hammadde, ürün, çevrede meydana gelen kayıplar) oluşabilecek hasarın etki derecesini öngörme amaçlanmıştır. Bu nedenle teklikelere bağlı risklerin tanımlanması önemlidir. Değerlendirme çalışmasında; "İşletme genelindeki tehlikeler nelerdir? Bu tehlikelerin meydana gelebilme olasılığı nedir? İşletmeye bu tehlikelerin etkisi ne olur?" sorularına cevap aranmalıdır. Bu değerlendirmenin sonucunda bir veri tablosu ile önceliklendirilmiş risk sıralaması elde edilmektedir. Tüm bu aşamalar organizasyonun operasyonel faaliyetlerindeki ortam şartlarını içeren genel durum ile faaliyetlere etki edebilecek parametrelerin belirlenmesi aşamasından sonra potansiyel tehlike kaynaklarının belirlenmesi gerekir. Risk analizi ve risklerin derecelendirilmesi aşamalarından sonra riski tolere edilebilecek (Yasal yükümlülüklere ve işyerinin önleme politikasına uygun, kayıp veya yaralanma oluşturmayacak risk seviyesi) yani kabul edilebilir seviyeye çekme amaçlanmalıdır. Tüm bu aşamalar proaktif önlemler olan izleme ve gözden geçirme araçlarıyla desteklenmelidir. Yine kurum içi ve dışı paydaşlarla iletişim ve danışma hâlinde bulunmak da başarılı bir risk yönetiminin önemli aşamalarıdır Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22