GENEL COĞRAFYA. 8. Baskı. Editörler: Prof. Dr. Hakkı YAZICI - Doç. Dr. Nusret KOCA

Transkript

1 GENEL COĞRAFYA Prof. Dr. İbrahim GÜNER - Prof. Dr. Halil KOCA - Prof. Dr. Saliha KODAY Prof. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK - Prof. Dr. Ramazan SEVER Prof. Dr. Erdal AKPINAR - Prof. Dr. Kenan ARIBAŞ - Prof. Dr. Salih CEYLAN Doç. Dr. Hasan KARA - Doç. Dr. Nusret KOCA - Doç. Dr. Ali MEYDAN 8. Baskı Editörler: Prof. Dr. Hakkı YAZICI - Doç. Dr. Nusret KOCA

2 Editörler: Prof. Dr. Hakkı Yazıcı, Doç. Dr. Nusret Koca GENEL COĞRAFYA ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Şubat 2007, Ankara 8. Baskı: Şubat 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Eğitim Fakültelerinin İlköğretim Bölümleri nde okutulan bu kitabın ilk basımı 2007 yılında yapılmıştı. Geçen süre içerisinde gözden kaçan bazı eksiklikler ve hatalar giderilerek ihtiyaç oldukça yeni basımlar yapılmıştır. Ancak zamanla daha kapsamlı değişiklik ve güncellemeler yapma zarureti ortaya çıktığından, kitabın bu son baskısında elden geldiğince gerekli düzeltme ve yenilemeler gerçekleştirilmiştir. Bu vesileyle her zaman olduğu gibi öncelikle bölüm yazarı öğretim üyeleri ile kitabın basım ve dağıtımını gerçekleştiren PEGEM AKADEMİ YAYINCILIK a teşekkür ederiz. Şubat 2017 Prof. Dr. Hakkı YAZICI Doç. Dr. Nusret KOCA

4 BÖLÜMLER ve YAZARLARI 1. Bölüm: Coğrafya Nedir? Doç. Dr. Ali Meydan, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Coğrafyanın Gelişimi Prof. Dr. İbrahim Güner, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: Uzay ve Güneş Sistemi Prof. Dr. Saliha Koday, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 4. Bölüm: Coğrafyanın Bölümleri Fiziki Coğrafya Yeryüzü Şekilleri Doç. Dr. Hasan Kara, Pamukkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi İklim Bilimi (Klimatoloji) Prof. Dr. Halil Koca, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F. Hidrografya Prof. Dr. Erdal Akpınar, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Toprak Coğrafyası Prof. Dr. Erdal Akpınar, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bitki Coğrafyası Prof. Dr. Erdal Akpınar, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Harita Bilgisi (Kartografya) Prof. Dr. Ramazan Sever, Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi Beşeri Coğrafya Nüfus Coğrafyası Prof. Dr. Adem Başıbüyük, Erzincan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

5 Yerleşme Coğrafyası Prof. Dr. Adem Başıbüyük, Erzincan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ekonomik Coğrafya Doç. Dr. Nusret Koca, Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bölgesel Coğrafya Prof. Dr. Kenan Arıbaş, Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi Tarihi Coğrafya Prof. Dr. Kenan Arıbaş, Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi Siyasi Coğrafya Prof. Dr. Kenan Arıbaş, Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi Afetler Coğrafyası Prof. Dr. Salih Ceylan, M. A. Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi

6 İÇİNDEKİLER Ön Söz...iii Bölümler ve Yazarları...v İçindekiler...vii 1. BÖLÜM COĞRAFYA NEDİR? Doç. Dr. Ali Meydan (ss.1-20) Coğrafyanın İlkeleri...9 Dağılış İlkesi...9 Karşılıklı İlgi veya Bağlantı (Korelasyon) İlkesi Nedensellik İlkesi Coğrafyanın Diğer Bilimler Arasındaki Yeri Coğrafya'da Kullanılan Yöntem, Teknik ve İfade Yolları Sonuç Kaynakça BÖLÜM COĞRAFYANIN GELİŞİMİ Prof. Dr. İbrahim Güner (ss.21-34) Coğrafyanın Tarihçesi ve Gelişimi Coğrafyanın Tarihi Çağlara Göre Gelişimi İlk Çağ'da Coğrafya Orta Çağ'da Coğrafya Yeni Çağ'da Coğrafya Yakın Çağ'da Coğrafya Coğrafi Düşüncenin Gelişme Devreleri Ansiklopedik Devre Klasik Devre Bölgesel Devre Uzmanlaşma Devresi Uygulamalı Coğrafya Devresi Coğrafyanın Bölümleri Genel Coğrafya Fiziki Coğrafya Beşeri Coğrafya Ekonomik Coğrafya... 31

7 viii Genel Coğrafya Yerel Coğrafya Coğrafya Öğretiminin Amaçları Kaynakça BÖLÜM UZAY VE GÜNEŞ SİSTEMİ Prof. Dr. Saliha Koday (ss.35-63) Uzay Güneş ve Güneş Sistemi Gezegenler Merkür (Utarit) Venüs (Zühre, Çulpan) Dünya (Yer) Dünyanın Oluşumu Yerin İç Yapısı ve Jeolojik Devirler Dünyanın Şekli, Boyutları ve Sonuçları Dünyanın Hareketleri ve Sonuçları Ayın Oluşumu, Yapısı, Hareketleri ve Sonuçları Mars Jüpiter (Müşteri) Gezegeni Satürn Gezegeni Uranüs Gezegeni (Yeşil Gri Dev Gezegen) Neptün Gezegeni Cüce Gezegenler Plüton (Cüce Gezegen) Ceres 1 (Cüce Gezegen) Kaynakça BÖLÜM COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ (ss ) FİZİKİ COĞRAFYA Doç. Dr. Hasan Kara (ss ) Yeryüzü Şekilleri İç Kuvvetler...66 Ana Yer Şekilleri...68 Dağlar...68 Ovalar...69

8 İçindekiler ix Platolar...70 Flüvyal (Akarsu) Topografya Şekilleri Vadi Çeşitleri Kertik (V Profilli) Vadiler Kanyon Vadiler Menderesli Vadileri Yarma Vadiler Tabanlı Vadiler Asılı Vadiler Çıkmaz Vadiler Akarsu Ağı (Drenaj) Tipleri Akarsuların Oluşturdukları Diğer Şekiller Irmak Adaları Dev Kazanları Birikinti Konileri Dağ İçi ve Dağ Eteği (Piedmont) Ovaları Taraçalar Karstik Şekiller Karstik Erime Şekilleri Lapyalar Dolinler (Kokurdanlar) Uvalalar Düdenler (Su Yutanlar, Ponorlar) Polyeler (Gölovalar) Obruklar (Avenler) Mağaralar Doğal Köprüler Karstik Birikme Şekilleri Travertenler Sarkıt ve Dikitler Volkanik Şekiller Volkanik Konileri Kraterler Kalderalar Maarlar Diatremalar Peribacaları Yastık Lavlar (Pillow Lavası) Dayklar... 87

9 x Genel Coğrafya Neckler Barrankolar Kurak ve Yarı Kurak Bölgeler Topografyasına Ait Şekiller Rüzgarların Oluşturduğu Aşınım Şekilleri Yardanglar Şehitkayalar (Mantarkayalar) Kovuklar, Tafoniler Façetalı Çakıllar (Dreikanterler) Hamadalar (Çöl Kaldırımları) Badlands (Kırgı Bayırlar) Rüzgarların Oluşturduğu Birikim Şekilleri Kumullar Barkanlar Parabolik Kumullar Seyfler (Uruk) Lünetler Lösler Playalar Bahadalar İnselbergler (Adatepeler) Glasiyal (Buzul) Topografya Şekilleri Buzul Aşındırma Şekilleri Hörgüçkayalar Buzul Vadileri Sirkler Buzul Çizikleri, Oyuklar ve Çentikler Buzul Biriktirme Şekilleri Buzul Depoları Morenler Kamesler Asar veya Ekserler Kıyı Topografyası Şekilleri Kıyılarda Meydana Gelen Aşınım Şekilleri Falezler (Yalıyarlar) Abrazyon Platformları Asılı Vadiler Kıyılarda Meydana Gelen Birikim Şekilleri Plajlar Deltalar Kıyı Okları...101

10 İçindekiler xi Tombololar Kıyı Kumulları Başlıca Kıyı Tipleri Farklı Yapılar Üzerinde Oluşan Topografya Şekilleri Yatay Yapılar Üzerinde Oluşan Şekiller Monoklinal Yapılar Üzerinde Oluşan Şekiller Kıvrımlı Yapılar Üzerinde Oluşan Şekiller Kırık (Faylı) Yapılar Üzerinde Oluşan Şekiller Kaynakça KLİMATOLOJİ (İKLİM BİLİMİ) Prof. Dr. Halil Koca (ss ) Giriş Atmosfer İklim Elemanları Sıcaklık Sıcaklık Değişme Oranları Sıcaklık Dağılışı Basınç Rüzgarlar Nemlilik ve Yağış Yağı şlar İklim Tipleri Ekvatoral İklim Tropikal İklim Muson İklimi Akdeniz İklimi Ilıman Kuşak Okyanus İklimi Ilıman Kuşak Karasal İklimi Yarı Kurak İklim Kurak /Çöl İklimi Tundra İklimi Kutup İklimi Kaynakça...143

11 xii Genel Coğrafya HİDROGRAFYA Prof. Dr. Erdal Akpınar (ss ) Giriş Yeraltı Suları Kaynaklar Akarsular Oluşum Özellikleri Akarsu Tipleri Akarsu Rejimleri Akarsu Havzaları Akarsulardan Yararlanma Göller Oluşum Özellikleri Göllerden Yararlanma Denizler ve Okyanuslar Cografi Dağılış Kıyı Morfolojisi Deniz Suyu Hareketleri Denizlerden ve Okyanuslardan Yararlanma Kaynakça TOPRAK COĞRAFYASI Prof. Dr. Erdal Akpınar (ss ) Giriş Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler Ana Kaya İklim Topografya Canlılar Zaman Başlıca Toprak Tipleri ve Coğrafi Dağılışları Zonal Topraklar İntrazonal Topraklar Azonal Topraklar Erozyon ve Çölleşme Kaynakça...164

12 İçindekiler xiii BİTKİ COĞRAFYASI Prof. Dr. Erdal Akpınar (ss ) Giriş Bitki Örtüsünün Dağılışını Etkileyen Faktörler Klimatik Faktörler Topografik Faktörler Edafik Faktörler Biyotik Faktörler Coğrafi Dağılış Tropikal Kuşağın Vejetasyon Formasyonları Subtropikal Kuşağın Vejetasyon Formasyonları Orta Kuşağın Vejetasyon Formasyonları Kutup Bölgelerinin Vejetasyon Formasyonları Kaynakça HARİTA BİLGİSİ (KARTOGRAFYA) Prof. Dr. Ramazan Sever (ss ) Giriş Coğrafi Konum Türkiye nin Matematik Konumu ve Bazı Sonuçları Türkiye nin Özel Konumu ve Bazı Sonuçları Harita ve Ölçek Projeksiyon (İzdüşüm) Ölçek Harita Çeşitleri Ölçeklerine Göre Haritalar Konularına Göre Haritalar Haritalarda Yüzey Şekillerinin Gösterilmesi İzohips (Eşyükselti) Yöntemi Tarama Yöntemi Gölgelendirme Yöntemi Kabartma Yöntemi İzohips ve Renklendirme Yöntemi Haritalardan Yararlanma ve Hesaplamalar Haritalarda Uzunluk Hesaplamaları Haritalarda Alan Hesaplamaları...195

13 xiv Genel Coğrafya Haritalardan Profil Çıkarmak Diyagramlar Grafikler Diyagramlar Kaynakça BEŞERİ COĞRAFYA NÜFUS COGRAFYASI Prof. Dr. Adem Başıbüyük (ss ) Giriş Nüfus Artışı Nüfusun Dağılışı Kaynakça YERLEŞME COĞRAFYASI Prof. Dr. Adem Başıbüyük (ss ) Giriş Kırsal Yerleşmeler Kent Yerleşmeleri Kentsel Fonksiyonlar Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Kentler Kültürel Fonksiyonlarına Göre Kentler İdari ve Siyasi Fonksiyonlarına Göre Kentler Kaynakça EKONOMİK COĞRAFYA Doç. Dr. Nusret Koca (ss ) Tarım Coğrafyası Hayvancılık Ormancılık Madenler ve Enerji Kaynakları Sanayi Ulaşım Ticaret Turizm Kaynakça...257

14 İçindekiler xv BÖLGESEL COĞRAFYA Prof. Dr. Kenan Arıbaş (ss ) Fiziki Coğrafya Bölgeleri Yüksek Şekillerin Egemen Olduğu Bölgeler Çukur Şekillerin Egemen Olduğu Bölgeler Toprak Örtüsü Bölgeleri Bitki Örtüsü Bölgeleri Klimatik Bölgeler Hidrografik Bölgeler Beşeri Coğrafya Bölgeleri Nüfus Yoğunluk Bölgeleri Sık Nüfuslu Bölgeler Seyrek Nüfuslu Bölgeler Yerleşme Bölgeleri Kırsal Yerleşme Bölgeleri Kent Yerleşme Bölgeleri Konut Yapı Bölgeleri Ahşap Ev Bölgeleri Taş Ev Bölgeleri Toprak Ev Bölgeleri Kültür Bölgeleri Ekonomik Coğrafya Bölgeleri Tarım Faaliyet Türleri Sanayi Bölgeleri Ev Sanayii ya da Basit Sanayi Atölye Tipi Sanayi Modern Sanayi Ticaret Bölgeleri Madencilik Bölgeleri Turizm Bölgeleri Diğer Bölgeler Kaynakça TARİHİ COĞRAFYA Prof. Dr. Kenan Arıbaş (ss ) Tarihi Coğrafyanın Tanımı Tarihi Coğrafyanın Amacı Tarihi Coğrafyanın Konusu ve Sınırları Kaynakça...280

15 xvi Genel Coğrafya SİYASİ COĞRAFYA Prof. Dr. Kenan Arıbaş (ss ) Giriş Siyasi Coğrafyanın Coğrafi Unsurları Fiziki Coğrafya Beşeri Coğrafya Ekonomik Coğrafya Uluslararası Örgütler Kaynakça AFETLER COĞRAFYASI Prof. Dr. Salih Ceylan (ss ) Giriş Yer Kökenli Afetler Deprem Tsunami Yanardağlar Heyalanlar Kaya Düşmesi Çamur Akıntıları Çamur Akıntıları Meteorolojik (Atmosfer) Kökenli Afetler Sel - Su Baskını Tipi Çığ Dolu Sis Don Fırtına Tayfun (Kasırga) Tornado (Hortum) Yıldırım Düşmesi Kuraklık Orman Yangını Kaynakça...327

16 1. BÖLÜM COĞRAFYA NEDİR? Doç. Dr. Ali MEYDAN Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Eğitim Fakültesi Binyıllar boyunca dar bir çerçevede yaşayan, muhtemelen doğduğu yerde ölen ve bütün dünyası gözünün gördüğü uzaklık kadar olan insanoğlu önce tekerleğin bulunması, ardından sanayileşme ve teknolojideki gelişmelerle birlikte gözünün gördüğü alanın uzağına da gitmeye ve daha ilerisinden de haberdar olmaya başlamıştır. 21. yüzyılda ulaşım ve haberleşme araçlarının gelişmesiyle dünya oldukça küçülmüştür. Bu durumda insanın sadece kendi ülkesiyle ve yaşadığı yerle ilgilenip, diğer ülkelere sırt çevirmesi mümkün değildir. Yaşanan ekonomik gelişmeler, ortaya çıkan siyası olaylar, insanın kendi ülkesinden uzak olan ülkelerde gerçekleşse bile, bu durumlar uzak veya yakından herkesi etkilemektedir. İnsanın yaşadığı mekâna anlam vermesi, uzak mekânları da anlamaya ve anlamlandırmaya çalışması mekânı algılama becerisiyle, bu mekânlar üzerinde geçmişten geleceğe şekillenen olgu ve olaylar ise zamanı algılama becerisiyle ilişkilidir ki, coğrafya eğitimi bu becerilerin gelişmesi açısından son derece önemlidir. Albert Einstein Aklımın almadığı tek şey, bu evrenin aklımıza nasıl sığabilmiş olmasıdır. derken insanoğlunun yaşadığı mekândan evrenin sınırlarına doğru aklıyla yaptığı yolculuğun sonucunda mekânı anlama ve algılama gayretinin sonsuzluğunu da ortaya koymaktadır. Mekânı anlama ve algılama çalışmaları çocuğun doğumuyla başlar. Çocuğun ilkokula başlamasıyla birlikte mekâna ait özellikler Hayat Bilgisi dersi kapsamın-

17 Coğrafya Nedir? 19 KAYNAKÇA Akdemir, İ. O. ve Akengin, H. (2013). Coğrafya Biliminin Tanımı, İlkeleri, Konusu, Bazı Temel Kavramlar ve Öğretimi. Genel Fiziki Coğrafya içinde (Ed: H. Akengin ve İ. Dölek). Ankara: Pegem Akademi Yayınları Akınoğlu, O. (2006). Coğrafya Eğitimi ve Toplum. Marmara Coğrafya Dergisi Sayı: 13, Ocak, s Atalay, İ. (1994). Genel Fiziki Coğrafya. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi Barth, J. L. ve Demirtaş, A. (1997). İlköğretimde Sosyal Bilgiler Öğretimi. Ankara: YÖK-Dünya Bankası Milli Eğitimi Geliştirme Projesi. Baydil, Emin. (2001). Coğrafyaya Giriş. Ankara: Pegem Yayınevi. Baydil, E. (2013). Coğrafya Nedir? Genel Coğrafya içinde. (Ed: H. Yazıcı, M. K. Koca). Ankara: Pegem Akademi Yayınları Çelikkaya, T. (2002). İlköğretim 1. Kademe Sosyal Bilgiler Dersi Coğrafya Konularının Öğretimi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Doğanay, H. (1993). Coğrafya da Metodoloji: Genel Metotlar ve Özel Öğretim Metotları. İstanbul: MEB Yayınevi. Doğanay, H. (1998). Coğrafyaya Giriş. Konya: Çizgi Kitabevi Erinç, S. (2000). Jeomorfoloji I. İstanbul: Der yayınları Girgin, M. (2001). Neden Coğrafya Öğreniyoruz? Doğu Coğrafya Dergisi. Sayı: 5. Konya: Çizgi Kitabevi. s Gümüşçü, O. (2013). Coğrafya ya Davet. İstanbul: Yeditepe Yayınları Güngördü, E. (1997). Coğrafya Öğretim Metodu İlkeler ve Uygulamalar. Ankara: İdeal Copy Matbaası İzbırak, R. (1986). Coğrafya Terimler Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları Karabağ, S. (1998). Coğrafya Öğretiminde Anahtar Sorular ve Kavramlar. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi. Sayı: 18. s Özçağlar, A. (2000). Coğrafyaya Giriş. Ankara: Hilmi Usta Matbaacılık. Özdemir, T. (1997). Coğrafya Terimine Etimolojik Bir Yaklaşım ve Ötesi. Doğu Coğrafya Dergisi. Sayı: 2. Erzurum. s Özgen, N. (2012). Coğrafya Bilimi ve Temel Kavramları. Genel Coğrafya içinde (Ed: C. Şahin). Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık. s.1-16

18 20 Genel Coğrafya Şahin, C. (1998). Coğrafyaya Giriş. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık Tanoğlu, A. (1966). Beşeri Coğrafya: Nüfus ve Yerleşme Cilt I. İstanbul Üniversitesi Yayınları No: İstanbul Taşlı, İ. (2000). Günümüz Coğrafya Öğretiminde Öğrenci Aktivitelerinin Bilgi Üretimine Dönüştürülmesinde Olgular, Kavramlar ve Genellemelerin Sistematik Kullanımının Sağlanması. Milli Eğitim Dergisi. Sayı: 145 Turan, İ. (2002). Lise Coğrafya Derslerinde Kavram ve Terim Öğretimi ile İlgili Sorunlar. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt: 22, Sayı: 2

19 2. BÖLÜM COĞRAFYANIN GELİŞİMİ Prof. Dr. İbrahim GÜNER Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesi COĞRAFYANIN TARİHÇESİ VE GELİŞİMİ Coğrafya ilminin odağı insandır; yani toplumdur. Bu itibarla coğrafyanın insanın yeryüzüne ayak basmasıyla başladığı söylenebilir. Bilim olarak ise MÖ 4. yy.'da yaşamış ünlü Yunan bilgini Aristo ile başlar. Ancak coğrafya, Aristo zamanında Yerin Tasviri anlamında kullanılıyordu. O dönemde bağımsız bir bilim dalı değildi. Coğrafyanın bağımsız bir bilim dalı haline gelmesi ise Milâttan sonraki yüzyıllarda olmuştur. Bu bilim dalı, özellikle 18. ve 19. yüzyıllarda büyük gelişmeler göstererek bugünkü durumuna gelebilmiştir. Bir bilim olarak doğuşunun günümüzden yaklaşık 2300 yıl öncesine dayanmasına rağmen, coğrafyanın bugünkü anlamını almakta bu kadar gecikmesini iki nedene bağlamak mümkündür. Bunlardan birincisi, Dünya'nın keşfinin çok geç gerçekleştirilmesi, diğeri ise coğrafyanın temel araştırma konusu olan doğal ve beşeri olayları açıklamada ona yardım eden diğer bilimlerin doğmasının ve gelişmesinin ancak son yüzyıllarda mümkün olmasıdır (Özçağlar, 2000:213). COĞRAFYANIN TARİHİ ÇAĞLARA GÖRE GELİŞİMİ İlk Çağ'da Coğrafya İlk Çağ (Eski Çağ veya Antik Çağ) MÖ 3200 yılında yazının icadıyla başlayarak MS 476 yılına kadar olan süreyi kapsamaktadır. Bu çağda coğrafya, basit bazı gözlemler ve bu gözlemlere dayalı olarak yapılan bazı harita çizim denemeleriyle başlamıştır. Bugüne kadar ulaşmış en eski belge, MÖ 2700 yılında yapılan Babilli-

20 34 Genel Coğrafya lir. Yer şekilleri, ormanlık alanlar, akarsular hakkındaki bilgiler de çok önemlidir. Ayrıca hava sıcaklığı, yağış ve rüzgâr durumu da savaş sırasında çok gerekli olan bilgilerdir. ABD'nin 1990 ve 2003 yıllarındaki Irak savaşlarının plânlanmasında ve uygulanmasında çöl rüzgârları önemli rol oynamıştır. Bütün bu bilgilerin toplanması ve değerlendirilmesi coğrafya öğrenimine ihtiyaç göstermektedir. KAYNAKÇA Baydil, E., 2001, Coğrafyaya Giriş (Genişletilmiş 4. Baskı). ISBN , Pegem Akademi Yayıncılık, Ankara. Cenker, M. E., 2000, Coğrafyaya Giriş. Ceylan Ofset, Konya. Doğanay, H., 2002, Coğrafyaya Giriş, Genel ve Fiziki Coğrafya (7. Baskı). Aktif Yayınevi, Erzurum. Gümüşçü, O., 1999, Osmanlılarda Coğrafya Biliminin Doğuşu ve Gelişimi. Osmanlı Dergisi, Cilt VIII, s , Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. Özçağlar, A., 2000, Coğrafyaya Giriş, ISBN , Hilmi Usta Matbaacılık, Ankara. Şahin, C., 2000, Coğrafyaya Giriş. Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara.

21 3. BÖLÜM UZAY VE GÜNEŞ SİSTEMİ Prof. Dr. Saliha KODAY Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi UZAY Yıldızların, gaz bulutlarının, yıldız kümelerinin ve güneş sistemlerinin kısaca bütün gök cisimlerinin belli bir düzen içinde ve sistemler halinde bulunduğu sınırsız boşluğa uzay, evren, kâinat veya kozmos denir. Gece karanlığında, bulutsuz bir havada gökyüzüne bakıldığında sayılamayacak kadar çok gök cismini görmek mümkündür. Biz bunların hepsine yıldız deriz. İşte bu yıldızların milyonlarcası bir araya gelerek yıldız sistemlerini oluştururlar. Bu yıldız sistemlerinin oluşturduğu kümelere de galaksi ya da gök ada denir. Uzay insanların hep ilgisini çekmiş, bu nedenle insan, dünyada yaşamaya başladığı andan itibaren gökyüzüyle ilgilenmiştir. Uzaya seyahat edebilmek sadece roketlerle mümkün olduğundan roket gelişiminin tarihi, bir bakıma uzay uçuşlarının tarihi olarak görülebilir. ilk roketin ne zaman yapıldığı bilinmemekle birlikte onun bir Çin buluşu olduğu söylenmektedir. Bilim ve teknikteki gelişmelerle birlikte uzay araştırmaları da yoğunluk kazanmıştır. Uzay yolculuğu denildiğinde akla ilk gelen isim kuşkusuz Wernher Von Braun'dur. Von Braun, Uzaya Seyahat Kurumu'nda füze denemeleri yapmış daha sonra Alman Hava Kuvvetleri'nde çalışmış ve bu iş için bir füze üssü kurmuştur. 4 Ekim 1957 tarihinde Ruslar Dünya'nın ilk yapay uydusu olan Sputnik-1'i Dünya'nın yörüngesine oturtmayı başardılar. 31 Ocak 1958'de ilk Amerikan yapay uydusu yörüngeye oturtuldu ve uzaya gönderilmesi bu tarihten sonra baş döndürücü bir hızla devam etti.

22 Uzay ve Güneş Sistemi 63 KAYNAKÇA Atalay, İ., Genel Fiziki Coğrafya. Yeniçağ Basın- Yayın, Ankara. Doğanay, H., 2000, Coğrafya'ya Giriş 1. Çizgi Basımevi, Konya. Elibüyük, M., 1995, Matematik Coğrafya. Ekol Yayınevi, Ankara. Özçağlar, A., 2000, Coğrafyaya Giriş, Anakara. Özdoğan, İ., Işıkara, A.M., Orbay, N. Düzgit, Z., Arzmanyetizması ilkeleri ve Uygulamaları, İstanbul Üniversitesi yayınları, Mühendislik Fakültesi, Sür, Ö., 1986, Yerküre ve Evren. Anadolu Üniv. Açıköğretim Fak. Yay. No: 63, Fas: 2, Ünite:16, Ankara. cografya.artshost.com/gezegenler/ Ay.htm Copyright (C) 2000,2001,2002 Free Software Foundation, Inc. 59 Temple Place, Suite 330, Boston, MA USA (Aralık 5,2006) 5,2006) haberbilgi.com (Aralık 5,2006) (Aralık 5,2006) (Aralık 5,2006). (Aralık 5,2006) (Aralık 5,2006) index.php?title=pl (Aralık 5,2006)

23 4. BÖLÜM COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ FİZİKİ COĞRAFYA Doç. Dr. Hasan KARA Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ Coğrafyanın en önemli bölümünü oluşturan Fiziki Coğrafya'da yeryüzü şekillerini inceleyen bilim dalı Jeomorfolojidir. Yeryüzü şekilleri çeşitli kategoriler halinde jeomorfolojinin araştırma tekniklerine göre incelenmektedir. Yer şekilleri sürekli aynı kalmayıp zamanla değişikliğe uğramaktadırlar. Yüksek olan bir şekil zamanla aşınmakta, çukur olan bir yeryüzü şekli ise dışarıdan taşınan materyallerle dolabilmektedir. Kara parçası olan bir yer sular altında kalabilmekte, sular altında bulunan bazı yerler de kara halini alabilmekte, kıyı çizgileri değişebilmektedir. Yeryüzünün oluşumundan beri devam etmekte olan bu süreç gelecekte de devam edecektir. Yer şekillerinde değişiklik meydana getiren süreçler ve şekiller Fiziki Coğrafya'nın metotlarına göre açıklanmaya çalışılmaktadır. Yeryüzü şekilleri dağlar, platolar ve ovalar gibi üç ana kategoride ele alınabilir. Ancak her üçü üzerinde birbirinden çok farklı yüzey şekilleri bulunmaktadır. Yine yeryüzü şekilleri oluşum kaynağına göre iç kuvvetlerin oluşturduğu yer şekilleri ve dış kuvvetlerin oluşturduğu yeryüzü şekilleri olmak üzere iki kategoride de ele alınabilir. Ayrıca bütün yer şekilleri yüksek ya da alçak şekiller oldukları için hepsini iki gruba ayırarak çukur şekiller ve yüksek şekiller halinde incelemekte mümkündür.

24 108 Genel Coğrafya KAYNAKÇA Akkuş, A. 1995: Jeomorfolojiye Giriş. Öz Eğitim Yayınları, Konya. Ardos, M. 1987: Volkan Coğrafyası. İ.Ü. Yay. No:3478, İstanbul. Ardos, M.-Pekcan, N. 1994: Jeomorfoloji Sözlüğü. İ.Ü. Edb. Fak. Yay. No:3397, İstanbul. Atalay, İ. 1992: Genel Fiziki Coğrafya. E.Ü. Basımevi, İzmir. Biricik, A.S. 1992: Obruk Platosu ve Çevresinin Jeomorfolojisi. M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Yay. No:17, İstanbul. Doğanay, H. 1999: Coğrafyaya Giriş, Çizgi Kitabevi Yay. Konya. Erinç, S. 1971: Jeomorfoloji II. 2. Baskı, İ.Ü. Edb. Fak. Yay. No:23, İstanbul. Güney, E. 1994: Jeoloji-Jeomorfoloji Terimleri Sözlüğü. D.Ü. Eğitim Fak. Yay. No:6, Diyarbakır. Hoşgören, M.Y. 2003: Jeomorfolojinin Ana Çizgileri II. 3. Baskı, Çantay Kitabevi, İstanbul. İnandık, H. 1967: Deniz ve Kıyı Coğrafyası. İ.Ü. Coğr. Enst. Yay. No: , İstanbul. İzbırak, R. 1970: Jeomorfoloji I. Harita Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara İzbırak, R. 1977: Sistematik Jeomorfoloji. A.Ü. DTCF. Yay. No: 127, Ankara. İzbırak, R. 1992: Coğrafya Terimleri Sözlüğü. M.E.B. Yay. İstanbul. Kara, H. 2001: Akçay Havzasının Jeomorfoloji. M.Ü. Sos. Bil. Enst. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. Ketin, İ. 1994: Genel Jeoloji Yerbilimlerine Giriş. İ.T.Ü. Vakfı Yay. No:22, İstanbul. Sür, Ö. 1980: Strüktüral Jeomorfoloji. A.Ü. DTCF. Yay. No:187, Ankara. Şahin, C.-Doğanay, H.-Özcan, A.N. 2004: Türkiye Coğrafyası. Gündüz Eğitim ve Yayıncılık Yay. Ankara. Yalçınlar, İ. 1985: Strüktüral Jeomorfoloji. Cilt I. 3. Baskı, İ.Ü. Edb. Fak. Yay. No:800, İstanbul.

25 KLİMATOLOJİ (İKLİM BİLİMİ) Prof. Dr. Halil KOCA Atatürk Üniversitesi K.K.E.F GİRİŞ Fizikî coğrafyanın bir alt bilim dalı olan klimatoloji, İngilizce climate ve logos kelimelerinden oluşmuş bir terimdir. Adından da anlaşılacağı üzere terim, dilimize sonradan girmiş yabancı kökenli bir kelime olup, dilimizdeki karşılığı iklim bilimidir. Bununla birlikte klima, günlük hayatta çok kullanılan bir kelimedir. Örneğin klimayı açma veya kapama, klima cihazı gibi. Klimatolojinin amacı, yeryüzündeki iklim tiplerini tespit etmek ve bu iklimlerin yayılış bölgelerini belirlemek, iklimin doğal ve beşerî çevre üzerine etkilerini incelemektir. Klimatolojinin doğal çevre üzerine etkileri yanında, doğal çevre faktörleri de atmosfer olaylarını ve bu arada iklimi etkileyebilmektedir. Örneğin, yükselti ve dağların uzanış doğrultusu gibi jeomorfolojik özellikler, hava olaylarını etkilemektedirler. Kaldı ki bunlar aynı zamanda iklim faktörüdürler. Diğer taraftan, yeryüzü şekillerinin oluşmasına sebep olan en önemli faktörlerden biri de dış kuvvetler olup, bütünüyle atmosfer özellikleriyle ilgilidir. Aslında coğrafya ilminin bir özelliği olarak iklim elamanları ile bir bölgenin doğal ve beşerîekonomik özellikleri arasında karşılıklı etkileşim söz konusudur. Şimdi bu etkileşime birkaç örnek verelim. Hidrografyanın önemli konularından olan akarsu rejimleri, göllerin dağılışı ve büyüklüğünde iklimin büyük etkileri vardır. Örneğin, kurak bölgeler, başka bir ifadeyle çöller devamlı akarsulardan yoksun ve göllerin hemen hemen hiç bulunmadığı yerlerdir. Doğal bitki örtüsünün tür sayısı ve formasyonlarının yatay ve dikey dağılışını kontrol eden temel faktör iklim; çoğunlukla da sıcaklık ve yağış gibi atmosfer özellikleridir. Nemli tropikal bölgelerde yağmur ormanları, Akdeniz iklim bölgesinde maki topluluklarının hakim bitki örtüsünü oluşturması hep iklim özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Benzer durum, toprak türlerinin dağılışında da görülür.

26 Coğrafyanın Bölümleri 143 KAYNAKÇA Ardel, A., 1973, Klimatoloji. Umumi Coğrafya Dersleri I, İstanbul Üniv. Yay.İstanbul. Ardel, A.,Kurter, A., Erinç, S, 1969,Klimatoloji Tatbikatı. İstanbul Üniv. Yay. İstanbul. Doğanay, H., 2002, Coğrafya ya Giriş 1. Genel ve Fizikî Coğrafya. Aktif Yayınevi, Erzurum. Dönmez; Y., 1979,Umumi Klimatoloji ve İklim Çalışmaları. İstanbul Üniv. Yay. İstanbul. Erol. O., 1999,Klimatoloji. Çantay Kitabevi, İstanbul. Erinç, S., 1969, Klimatoloji ve Metodları. İstanbul Üniv. Yay. İstanbul. Nişancı, A.,1991, Klimatoloji. Ondokuz Mayıs Üniv. Yay. Samsun.

27 HİDROGRAFYA Prof. Dr. Erdal AKPINAR Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi GİRİŞ Yeraltı ve yerüstü suları ile deniz ve okyanusları oluşum, dağılış ve yararlanma özellikleri bakımından inceleyen Fizikî Coğrafya bilim alanına Hidrografya denir. Tanımından da anlaşılacağı üzere Hidrografya, suküre olarak da adlandırdığımız hidrosferle ilgilenmektedir. Esasen sular; Hidroloji (su bilimi), Potamoloji (akarsu bilimi) Oseanografya (okyanus bilimi) ve Limnoloji (göl bilimi) gibi bilim alanlarının da konusudur. Ancak bunlar konuya ağırlıklı olarak Fen bilimlerine özgü yöntemlerle yaklaşmaktadır. Hidrografya ise Coğrafya biliminin ilkeleri ve yöntemleri çerçevesinde su konusunu ele alır. Bu bağlamda Hidrografya, suların oluşum ve dağılış özellikleri yanında, diğer doğal çevre unsurları ile olan karşılıklı ilişkilerini ve beşerî hayata olan etkilerini de araştırır. Su, hayatın kaynağıdır. Başta içme ve tarımsal sulama faaliyetleri olmak üzere çok geniş bir kullanım alanına sahiptir. Dünya nüfusunun giderek artması, beraberinde suya olan talebi de artırmaktadır. Diğer yandan sular, başta kirlenme olmak üzere çok çeşitli sorunlarla karşı karşıyadır. Özellikle kurak ve yarıkurak bölgelerde su sıkıntısı çekilmekte, hatta yakın gelecekte temel gerekçesi su olan savaşların yaşanacağı öngörülmektedir. Bunların doğal bir sonucu olarak Hidrografya'nın işlevi ve önemi artmıştır. Hidrografya suları; yeraltı suları, kaynaklar, akarsular, göller ve denizler olmak üzere beş ayrı başlık altında inceler. YERALTI SULARI Yeraltı sularının oluşumlarını ve özelliklerini çok çeşitli faktörler belirlemektedir. Başlıcaları; Kayaç yapısı, rölyef, tektonik yapı ve iklimdir. Yağışlarla yeryüzüne inen veya kar ve buz erimelerinden hasıl olan suların bir kısmı doğrudan akışa geçerek akarsulara veya göllere karışmakta, bir kısmı ise yeraltına sızmaktadır.

28 156 Genel Coğrafya Deniz ve okyanus kıyıları çok çeşitli turizm etkinliklerine sahne olmaktadır. Turizmin günümüz itibariyle dünyanın sayılı ekonomik sektörlerinden biri haline gelmesi, büyük ölçüde denizlerin ve kıyıların çekim gücüyle ilişkilidir. Özellikle orta ve alçak enlemlerde denize kıyısı bulunan ülkeler deniz turizminden daha fazla pay alabilmek için birbirleriyle yarışmaktadır. Denizlerden yararlanma konusunda son olarak askerî faaliyetler üzerinde de durmak gerekir. Sıcak denizlere kıyısı bulunmayan ülkeler yeterli güvenlikten yoksun oldukları gibi, dünyada söz sahibi olabilme olanağına da sahip değillerdir. Denize kıyısı bulunan ülkelerin güvenlikleri ve etkinlikleri ise ancak güçlü bir donanmayla mümkündür. KAYNAKÇA Ardos, M., Pekcan, N., 1997, Jeomorfoloji Sözlüğü, Genişletilmiş 2. Baskı, Çantay Kitabevi, İstanbul. Atalay, İ., 1986, Uygulamalı Hidrografya, Ege Üniversitesi Edebiyat fakültesi Yayınları No: 26, İzmir. Doğanay, H., 2003, Coğrafya'ya Giriş I Genel ve Fizikî Coğrafya, Aktif Yayınevi, Erzurum. Erinç, S., 1982, Jeomorfoloji II, Genişletilmiş 3. Baskı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 2931, İstanbul. Hoşgören, M.Y., 1984, Hidrografya'nın Ana Çizgileri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını No: 2619, İstanbul. İnandık, H., 1967, Deniz ve Kıyı Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları No: 1219/47, İstanbul. İnandık, H., 1965, Türkiye Gölleri, İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 1155, Coğrafyan Enstitüsü Yayın No: 44, İstanbul. İzbırak, R., 1989, Sular Coğrafyası, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları Öğretmen Kitapları Dizisi: 159, İstanbul.

29 TOPRAK COĞRAFYASI Prof. Dr. Erdal AKPINAR Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi GİRİŞ Organik ve inorganik maddelerin fiziksel ve kimyasal ayrışmasıyla oluşmuş yerkabuğunun üzerini örten ince katmana toprak denir. Kalınlığı birkaç cm ile üç m arasında değişmektedir. Bitkiler için temel besin kaynağıdır. Bünyesinde kayaçların çözülmesiyle oluşan inorganik mineraller yanında, bitki ve hayvan artıkları, ayrıştırıcı görevi gören çok çeşitli canlılar, hava ve su bulunur. Esasen toprak, bunların hepsinin uzun bir zaman sürecinde oluşmuş özel bir karışımıdır. Toprakların yapısını, oluşum özelliklerini ve dağılışlarını inceleyen bilim dalına toprak bilimi anlamına gelen Pedoloji denir. Toprak konusu, Pedoloji yle birlikte başka bilimleri de ilgilendirmektedir. Bunlardan biri de coğrafyadır. Toprak Coğrafyası, toprakların özelliklerini ve yeryüzündeki dağılışlarını inceleyen bir Fizikî Coğrafya bilim alanıdır. Topraklar, başta doğal bitki topluluklarının yeryüzündeki dağılışları ve ziraî faaliyetler olmak üzere doğal ve ekonomik hayat üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Coğrafyacılar, bu etkileri edafik faktörler başlığı altında incelemektedir. Bir yerde olgun bir toprak örtüsünün oluşabilmesi için uzun bir zamana ihtiyaç vardır. Bu süreçte bir yandan ana kaya çözülürken, diğer yandan yıkanma ve birikme olayları yaşanmakta ve mikroorganizmalar ortama yerleşmektedir. Daha sonra ise bitkisel kökenli organik maddelerin karışması ve ayrışmasıyla humus oluşur. Bu sürecin normal olarak işlemesi durumunda üstte yıkanma ve ayrışmanın, altta ise birikmenin belirgin olduğu toprak katmanları (horizon) meydana gelir. Olgun bir toprak profilinde fiziksel ve kimyasal özellikleri birbirinden oldukça farklı üç ayrı katman (A, B ve C horizonları) bulunur.

30 164 Genel Coğrafya KAYNAKÇA Atalay, İ., 1989, Toprak Coğrafyası, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 8, İzmir. Ergene, A., 1997, Toprak Biliminin Esasları, Genişletilmiş 7. Baskı, Öz Eğitim Yayınları, İstanbul. Erinç, S., 1965, Türkiye de Toprak Çalışmaları ve Toprak Coğrafyası nın Ana Çizgileri, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, Sayı: 8/15, İstanbul, s Kantarcı, D., 1987, Toprak İlmi, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları No: 387, İstanbul. Mater, B., 1986, Toprak Oluşumu Erozyon ve Koruması, İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 3465, Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü: 6, İstanbul. Özey, R., 2001, Çevre Sorunları, Aktif Yayınevi, İstanbul. Saatçi, F., 1975, Toprak İlmi, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 214, İzmir. (Erişim tarihi: )

31 BİTKİ COĞRAFYASI Prof. Dr. Erdal AKPINAR Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi GİRİŞ Fizikî Coğrafya nın önemli bilim alanlarından biri de canlılar coğrafyası anlamına gelen Biyocoğrafya dır. Biyocoğrafya, yeryüzünde canlı topluluklarının geçmişteki ve günümüzdeki yaşayışlarını, dağılışlarını ve bu dağılışı etkileyen faktörleri araştırır. Kendi içerisinde Bitki Coğrafyası (Fitocoğrafya) ve Hayvan Coğrafyası (Zoocoğrafya) olarak ikiye ayrılır. Bunlardan Bitki Coğrafyası; bitki topluluklarının özelliklerini, yeryüzündeki dağılışlarını ve bu dağılışı etkileyen doğal ve beşerî çevre faktörlerini inceler. Vejetasyon Coğrafyası olarak da adlandırılır. Bu alandaki araştırma ve çalışmaların başlıca amaçlarını şu şekilde sıralamak mümkündür: 1. Vejetasyon formasyonlarının yeryüzündeki yayılış alanlarının tespiti. 2. Vejetasyon formasyonlarının hangi koşullar altında oluştuklarının ve geliştiklerinin belirlenmesi 3. Vejetasyon formasyonlarının floristik özelliklerinin açıklanması. Bitki Coğrafyası alanındaki çalışmalar bu üç amaçla sınırlandırılmıştır. Bu sınırlandırma, Bitki Coğrafyası nı bir Biyoloji disiplini olan Botanik ten ayırmaktadır. Diğer yandan Bitki Coğrafyası nın mekân merkezli bir bilim alanı olduğunu belirmek gerekir. Dolayısıyla bitki topluluklarının mekân üzerindeki dağılışlarının nedenleriyle birlikte açıklanması son derece önemlidir. Bitkiler, toprak örtüsü üzerinde yaşayan canlı varlıklardır. Topraktan aldıkları mineralleri hava, su ve güneş ışığı ile birleştirip fotosentez yapmak suretiyle yeryüzünde yaşamın sürmesini sağlarlar. Kendi içlerinde otsu, odunsu, çiçekli, çiçeksiz, yapraklarını dökenler ve dökmeyenler gibi sınıflandırmalara ayrılırlar. Burada Bitki Coğrafyası çalışmalarında sıklıkla kullanılan bazı kavramların üzerinde durmanın yararlı olacağı kanaatindeyiz. Bunların başında birlik, formasyon ve flora kavramları gelir.

32 Coğrafyanın Bölümleri 175 KAYNAKÇA Akman, Y., 1993, Biyocoğrafya, Palme Yayınları, Ankara. Atalay, İ., 1990, Vejetasyon Coğrafyasının Esasları, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir. Atalay, İ., 2004, Doğa Bilimleri Sözlüğü, Meta Basım, İzmir. Dönmez, Y., 1985, Bitki Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 3319, Coğrafya Enstitüsü Yayınları No: 3213, İstanbul. Erinç, S., 1967, Vejetasyon Coğrafyası, Sermet Matbaası, İstanbul. İnandık, H., 1969, Bitkiler Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları No: 32, İstanbul. İzbırak, R., 1976, Bitki Coğrafyası, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları No: 266, Ankara. Saraçoğlu, H., 1990, Bitki Örtüsü Akarsular ve Göller, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları Öğretmen Kitapları Dizisi: 177, İstanbul. Erinç, S., 1977, Vejetasyon Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Yayını No: 2276, Coğrafya Enstitüsü Yayını No: 92, İstanbul

33 HARİTA BİLGİSİ (KARTOGRAFYA) Prof. Dr. Ramazan SEVER Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi. GİRİŞ Kartografya, harita bilimi demektir. Bu bilim yeryüzünün bütününün veya belli bir bölümünün, düzleme aktarma tekniklerini ve haritalardan yararlanma esaslarını inceler. Başlıca iki inceleme alanı vardır. Bunlardan biri harita tekniklerini inceleyen projeksiyon, bir diğeri ise çeşitli haritalardan yararlanma yöntemi olan harita bilgisidir. Kuşkusuz haritacılık coğrafyadan bağımsız düşünülemez (Doğanay, 2005: 471). Çünkü coğrafya bilimine kimlik kazandıran dağılış ilkesi ancak haritalar kullanarak uygulanabilir. Bu nedenle harita ve haritacılık coğrafya ile özdeşleşmiştir. Haritacılığın Gelişimi: En basit ve ilkel haritalar İlk Çağ da yapılmıştır. Bu çağın haritaları taslak şeklinde hazırlandıkları için harita olarak nitelendirmek zordur. Bunlar, genellikle çamur üzerine çizilerek sonradan güneş ışığında kurutulmuş tabletler şeklindedir (Şahin,2003:189). İlk Dünya haritası Nuzi Haritası olarak da bilinen tablet-haritanın MÖ 3800 ya da 2700 yıllarında Harran veya Babil de yapıldığı sanılmaktadır (Doğanay, 2000:97). Bu çağın en gelişmiş haritaları Yunanlılar tarafından yapılmıştır. Orta Çağ da Hristiyan dünyasında çizilen haritalar, dinsel motiflerle yapılıyordu. Kudüs Dünya nın merkezinde gösteriliyor, diğer ülkeler onun çevresinde yer alıyordu. Ancak bu çağ İslam dünyasında coğrafya ve kartografya alanında önemli gelişmelere sahne olmuştur. Yeni Çağ da coğrafya ile birlikte gelişmesinde coğrafi ve haritacılık alanında önemli gelişmeler olmuştur. Bu dönemde ilk Türk kartografı Piri Reis in ceylan derisi üzerine çizmiş olduğu (1513) Dünya haritasının da kartografyanın gelişmesine önemli katkıları vardır. Yine Batı dünyasında çeşitli haritalar yapılmış, bu haritalardaki hatalar, öncekilerine oranla bir hayli azalmıştır (Şahin, 2003:190,

34 202 Genel Coğrafya KAYNAKÇA Akkuş, A., 1995, Harita Bilgisi.Öz eğitim Yayınları No:1, Konya. Akkuş, A., 1998, Genel Fiziki Coğrafya. Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. Atalay, İ., 2001, Genel Fizikî Coğrafya, Ege Üniv. Basımevi, İzmir. Bilgin, T., 1996, Genel Kartoğrafya.Filiz Kitabevi, İstanbul. Doğanay, H., 2000, Coğrafyaya Giriş. Çizgi Kitabevi Yayınları (VI. Baskı), Konya. Doğanay, H., 2002, Coğrafya Öğretim Yöntemleri. Aktif Yayınevi, Erzurum. Doğanay, H., 2005, Coğrafya ya Giriş 1-Genel ve Fiziki Coğrafya. (9.Baskı), Aktif Yayınevi, Erzurum. Doğanay, H., 1997, Türkiye Beşerî Coğrafyası. Mili Eğitim Bakanlığı Yayınları:2982, Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi:877, Eğitim Dizisi:10, Milli Eğitim Basımevi, Ankara. Doğanay, H., 2006, Fen Bilimlerinde Özel Konular 2 Yer Bilimi, Aktif Yayınevi, İstanbul. Elibüyük, M., 1995, Matematik Coğrafya, Ekol Yayınevi, Ankara. Girgin M., Ertürk, M., Sever, R., Güner İ., 2001, Coğrafya Öğretiminde Atlaslar. Doğu Coğrafya Dergisi. Sayı:6, s.45-60, Konya. Erinç, S., 2003, Coğrafya I, Altın Kitaplar, Seçil Ofset, İstanbul. Girgin. M., Koca, H., Sever, R., 2002, Ortaöğretim Coğrafya Derslerinde Harita Kullanımı ve Sorunlar. Türk Coğrafya Kurumu Kurultayı 9 11 Temmuz, s , Ankara. İnal, C., Erdi, A., Yıldız F., 1996, Topografya Ölçme Bilgisi. Atlas Kitabevi, Konya. Özgen, G.,1974, Kartografyaya Giriş. İstanbul Teknik Üniv. Kütüphanesi Sayı:1003, Teknik Üniv. Matbaası, İstanbul. Sever, R., 2001, Berta (Okçular) Çayı Havzası nın Fiziki Coğrafyası. Atatürk Üniversitesi Sos. Bil. Enst. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum. Sever, R., 2005, Coğrafya Öğretim Programlarında Doğal Mevsim Kavramı. Doğu Coğrafya Dergisi, Sayı:13, s , Konya. Sever, R., 2005, Çoruh Havzası Enerji Yatırım Projeleri ve Çevresel Etkileri. Çizgi Kitabevi, Konya. Sever, R., 2005, Erzurum-Bingöl Karayolu nda Ulaşımı Güçleştiren Coğrafî Etmenler. Doğu Coğrafya Dergisi, Sayı:14, s , Konya. Şahin, C., 2003, Coğrafya ya Giriş. Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara.

35 Coğrafyanın Bölümleri

36 BEŞERİ COĞRAFYA NÜFUS COĞRAFYASI Prof. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK Erzincan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi GİRİŞ Coğrafyayı insan ile doğal çevre arasındaki ilişkileri dağılış, bağlantı, sebepsonuç ilkelerine bağlı kalarak araştıran ve sonuçlarını sentez halinde ortaya koyan bir bilim dalı olarak tanımlayabiliriz. Coğrafyanın odak noktasını ya da özünü oluşturan insan, hemen her coğrafi denklemde en temel unsur durumundadır. Bu bakımdan nüfusun miktarı, artışı, yeryüzündeki dağılışı, bu dağılışa etki eden süreçler, nüfusun sosyal ve ekonomik yapısı ile hareketleri coğrafya bilimi içerisinde son derece önemli bir yere sahiptir. Kelime anlamı kişi ya da birey olan nüfus, çoğunlukla insan sayısını belirleyen bir kavram şeklinde ele alınır. Yere ve zamana göre değişen nüfus, yeryüzünde belirli bir zamanda, sınırları belirli alanlarda veya yerlerde yaşayan insan topluluğu olarak tanımlanır. Nüfus coğrafyası ise nüfusun mekâna ve zamana bağlı gelişimini, hareketlerini, coğrafi dağılışını ve yoğunluğunu, demografik ve sosyoekonomik niteliklerini, coğrafi ilkeler doğrultusunda araştırıp inceleyen ve sonuçlarını bir sentez halinde ortaya koyan beşeri coğrafya dalıdır. Nüfus ile ilgili bilgiler genellikle sayımlar yoluyla elde edilir. Belirli bir zamanda bir ülke ya da ülkenin iyi tanımlanmış bölgesindeki tüm kişilere ilişkin demografik, ekonomik, toplumsal verilerin toplanma, değerlendirilme, analiz edilme ve yayımlanma işlemlerinin tümü nüfus sayımı olarak kabul edilir. Nüfus sayımları nüfusun miktarının belirlenmesi yanında, nüfusun cinsiyet, yaş, eğitim, meslek ve göç gibi özelliklerini tespit etmek bakımından son derece önemlidir. Ekonomik, sosyal, askeri ve benzer kararların alınması ya da stratejilerin belirlenmesinde nüfus sayımları en temel kaynak durumundadır. Yeryüzünde eski çağlardan beri özellikle asker tespiti ve vergi toplama amaçlı sayımlar yapılagelmiş olmakla birlikte, modern sayımlar oldukça yenidir. İlk periyodik sayımlar 18. yüz-

37 Coğrafyanın Bölümleri 217 KAYNAKÇA Atalay, İ., 1999, Genel Beşeri ve Ekonomik Coğrafya, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir. Atasoy, E., 2004, Coğrafya Bilimi ve Coğrafya Öğretimine Giriş, Ezgi Kitabevi, Bursa. Doğanay, H., 1991, Demografya, Atatürk Üniversitesi K. Karabekir Eğt. Fak. (İkinci Basım), Erzurum. Doğanay, H., 1991, Türkiye'de İç Göçler ve Başlıca Sorunları, Atatürk Üniv., K. Karabekir Eğt. Fak. Dergisi, Sayı:2, Erzurum. Doğanay, H., 1994, Türkiye Beşerî Coğrafyası, Gazi Büro Kitabevi, Ankara. Doğanay, H., 1997, Türkiye Beşerî Coğrafyası, Mili Eğitim Bakanlığı Yay. No:2982, Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi:877, Eğitim Dizisi:10, İstanbul. Doğanay, H., Özdemir, Ü., Şahin, İ.F., 2003, Coğrafya'ya Giriş 2, Genel Beşeri ve Ekonomik Coğrafya, Aktif Yayınevi, Erzurum. Kuby, M., Harner, J., Gober, P., 2004, Human Geography in Action, 3rd Edition. Mutluer, M., 2003, Uluslar arası Göçler ve Türkiye, (Kurumsal ve Ampirik Bir Alan Araştırması, -Denizli-Tavas) Özçağlar. A., 2001, Coğrafya'ya Giriş, Hilmi Usta Matbaacılık, Ankara. Özgür, E. M., 1998, Türkiye Nüfus Coğrafyası, GMC Basın-Yayın Ltd. Şti., Ankara. Tandoğan, A., 1994, Türkiye Nüfusu, Eser Ofset Matbaacılık Yay. San. Trabzon. Tandoğan, A., 1998, Demografik Temel Kavramlar ve Türkiye Nüfusu, Eser Ofset Matbaacılık Yay. San. Trabzon. Tanoğlu, A., 1969, Nüfus ve Yerleşme, İ.Ü. Yay. No:1183, Edeb. Fak. Coğr. Ent. Neşriyatı, No:45, İstanbul. Tümertekin, E., 1994, Beşerî Coğrafya Giriş, İ.Ü. Yayın No: 3819, Fakülte Yayın No: 2464, İstanbul. Tümertekin, E., Özgüç, N., 2002, Beşerî Coğrafya, Çantay Kitabevi, İstanbul

38 YERLEŞME COĞRAFYASI Prof. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK Erzincan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi GİRİŞ Konusu yerleşme şekillerinin doğal ve beşeri çevre ile ilgisini araştırmak olan yerleşme coğrafyası, yerleşme şekillerinin fonksiyonlarını, yerleşmelerin ortaya çıkış ve gelişmelerini, dağılışlarını ve dağılış düzenini belirlemeye çalışır. Yerleşme coğrafyası, insanların yeryüzündeki yerleşim faaliyetlerini, yaşadıkları yerleşim alanlarını ve bu alanlarda inşa ettikleri konutların özelliklerini, coğrafyanın temel ilkelerine bağlı kalarak inceleyen ve sonuçlarını bir sentez olarak ortaya koyan beşeri coğrafyanın bir dalı olarak tanımlanabilir. Yerleşme terimi kelime anlamı olarak oturulan, barınılan bir yeri ifade eder. Ancak burada yerleşmenin ana unsuru olan konutların sadece evlerden ibaret olmadığının bilinmesi gerekir. Buna göre konutlar, içerisinde barınılan veya değişik türdeki faaliyetlerin sürdürüldüğü her türlü yapıyı kapsamaktadır. Dolayısıyla yer kavramından Neolitikte kullanılmış ve bugün de kullanılmakta olan mağara gibi bir doğal barınaktan, apartman, çeşitli hizmet binaları ve gökdelene kadar her türlü yapı anlaşılmalıdır. Geniş anlamda yerleşme bir yararlanma ve ekonomik faaliyette bulunma sahasıdır. Barınma ya da belirli bir faaliyeti sürdürme amacıyla bir saha üzerinde inşa edilmiş bir veya birden fazla konuttan oluşan ünitelere yerleşme denir. Yerleşme faaliyeti; insanların yeryüzünde kendilerine en uygun yaşam alanları bulmaları ve buraları yerleşim yeri olarak kullanmalarıdır. insanlar dünya üzerindeki yaşama alanlarını insanlık tarihinin başlangıcından bu yana sosyal, ekonomik ve fizyolojik ihtiyaçları doğrultusunda seçmişlerdir. Karaların yerleşilmiş ya da yerleşilebilir (ökümen) bölgelerine karşılık, bazı bölgeler ise yerleşme dışı kalmıştır. Okyanuslar, denizler, kutup bölgeleri, karaların yüksek kesimleri, çöller, bataklık alanlar, ormanlar vb. yaşamayı güçleştiren şartların bulunduğu yerler, yerleşmeyi başka bir ifade ile ökümeni engelleyen ya da sınırlayan alanlardır. Buna

39 228 Genel Coğrafya KAYNAKÇA Atalay, İ., 1999, Genel Beşeri ve Ekonomik Coğrafya, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir. Doğanay, H., 1994, Türkiye Beşerî Coğrafyası, Gazi Büro Kitabevi, Ankara. Doğanay, H., 1997, Türkiye Beşerî Coğrafyası, Mili Eğitim Bakanlığı Yay. No:2982, Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi:877, Eğitim Dizisi:10, İstanbul. Doğanay, H., Özdemir, Ü., Şahin, İ.F., 2003, Coğrafya ya Giriş 2, Genel Beşeri ve Ekonomik Coğrafya, Aktif Yayınevi, Erzurum. Emiroğlu, M, 1977, Bolu da Yaylalar ve Yaylacılık, Ankara Üniv. D.T.C.F. Yay. No:272, Ankara. Göney, S., 1995, Şehir Coğrafyası, İ.Ü. Yay. No: 3908, Edeb. Fak. Yay. No: 2274, Coğrafya Bölümü Yay. No: 91, (3. Baskı), İstanbul. Özçağlar, A., 1996, Türkiye de Belediye Örgütlü Yerleşmeler, Ekol Yayınevi, Ankara. Özçağlar, A., 2001, Coğrafya ya Giriş, Hilmi Usta Matbaacılık, Ankara. Tanoğlu, A., 1969, Nüfus ve Yerleşme, İ.Ü. Yay. No:1183, Edeb. Fak. Coğr. Ent. Neşriyatı, No:45, İstanbul. Tolun-Denker, B., 1977, Yerleşme Coğrafyası, (Kır Yerleşmeleri), İstanbul Üniv. Yayınları No: 2275, Coğrafya Enst. Yayınları No: 93, İstanbul. Tunçdilek, N., 1967, Türkiye İskân Coğrafyası, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay. No:1283, Coğrafya Enstitüsü Yayınları No: 49, İstanbul. Tümertekin, E., 1973, Türkiye de Şehirleşme ve Şehirsel Fonksiyonlar, İstanbul Üniv. Yay. No:1840, Coğrafya Enst. Yay. No: 72, İstanbul. Tümertekin, E., 1994, Beşerî Coğrafya Giriş, i.ü. Yayın No: 3819, Fakülte Yayın No: 2464, İstanbul. Tümertekin, E., Özgüç, N., 2002, Beşerî Coğrafya, Çantay Kitabevi, İstanbul

40 EKONOMİK COĞRAFYA Doç. Dr. Nusret KOCA Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi İnsanların yaşadığı ve karşılıklı etkileşimde bulunduğu alanlardaki doğal, beşeri ve ekonomik olayları insanla ilişkisi ölçüsünde inceleyen coğrafya ilminin anabilim dallarından biri de Beşeri ve Ekonomik Coğrafya'dır. Bu anabilim dalı ise kendi içerisinde Beşeri Coğrafya ve Ekonomik Coğrafya olmak üzere iki büyük kategoriye ayrılmaktadır. Bunlardan Ekonomik Coğrafya; tarım, madencilik, sanayi, ulaşım, ticaret ve turizm gibi ekonomik faaliyetlerle çevre ve insan arasında ilgi kurmaktadır. Beslenebilmek ve varlıklarını devam ettirebilmek için var oluşlarından itibaren insanlar sürekli bir ekonomik faaliyet içerisinde olmuşlardır. İnsanlığın varlığından itibaren (2-2,5 milyon yıl) en uzun süre devam eden ekonomik faaliyet, avcılık ve toplayıcılık olmuştur. Günümüzden yaklaşık yıl önce insanlar tarımsal faaliyetlere ve bunun sonucu olarak da yerleşik hayata geçmişlerdir. İnsanlığın ekonomik hayatındaki en büyük değişim olan tarımsal faaliyetlere ve hayvancılığa başlama, daha sonraki pek çok değişim ve gelişime zemin hazırlamıştır. Çok uzun bir dönem avcılık ve toplayıcılık faaliyetleri ile hayatlarını devam ettiren insanlar, tarımla birlikte yerleşik hayat düzenine geçtikten sonra, ekonomik ve sosyal gelişme hızını büyük ölçüde arttırdı. İnsanların toplu yaşamaya başlaması, toplumlarda bilgi birikimine neden oldu. Toplumsal hayatın sonucu olan bilgi birikimi, insanların ekonomik ve sosyal hayatlarında önemli değişimlerin temelini oluşturmuştur. İnsanlar, tarımsal faaliyetlerin başladığı döneme kadar devam eden yaklaşık 2-2,5 milyon yıl boyunca, göçebe halinde yaşamışlar, avcılık ve toplayıcılık faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Tarım ve hayvancılık faaliyetleri ile birlikte yerleşik hayata geçen insanlar, topluluklar halinde yaşamaya başladılar. Yerleşik toplumlarda nüfus artışı, yerleşmelerin kalabalıklaşmasına ve kalabalıklaşan toplum içerisinde ise bilgi alışverişinin artması ile yeni buluşlar ortaya çıkmıştır. Yine artan nüfus siyasi organizasyon olarak devletlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur.