Editörler: Prof. Dr. Hakkı YAZICI ve Arş. Görv. M. Kürşat KOCA. TÜRKİYE COĞRAFYASI ve JEOPOLİTİĞİ ISBN:

Transkript

1 3. Baskı

2 Editörler: Prof. Dr. Hakkı YAZICI ve Arş. Görv. M. Kürşat KOCA TÜRKİYE COĞRAFYASI ve JEOPOLİTİĞİ ISBN: Kitapta yer alan tüm bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1.Baskı: Eylül Baskı: Şubat 2012 Yayınevi Sertifika No: Matbaa Sertifika No: Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: zülfin.eua Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara )

3 ÖNSÖZ Bu kitap Eğitim Fakülteleri Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalları nda okutulan Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği adlı derse yönelik olarak hazırlanmıştır. Yeni programda IV. Yarıyılda yer alan ve 3 krediden oluşan bu derste Sınıf Öğretmeni adaylarına; Türkiye nin Yeri ve Konumu (Matematiksel ve Özel konum), jeopolitik ve jeostratejik konum özellikleri (siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel organizasyonlar), Fiziki Coğrafya özellikleri (Yeryüzü şekilleri, iklim, bitki, toprak ve su) ile Sosyo- Ekonomik özelliklerine (Nüfus, yerleşme, tarım, hayvancılık, ormancılık, enerji, sanayi, ulaşım, turizm) ait bilgilerin kazandırılması amaçlanmıştır. Yukarıda belirtilen konuların her biri, Afyonkarahisar Kocatepe, Erzincan, Erzurum Atatürk, Burdur Mehmet Akif Ersoy, Aksaray, Çanakkale Onsekiz Mart, Muğla ve Uşak Üniversitelerimizin Eğitim Fakültelerinde görev yapan öğretim elemanlarınca, büyük bir titizlikle kitap bölümü haline getirilmiştir. Gösterdikleri hassasiyet nedeniyle öncelikle bölüm yazarlarına teşekkür etmek istiyorum. Genel Coğrafya Kitabında olduğu gibi, bu kitabın düzenlenip baskıya hazır hale getirilmesinde Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Arş. Gör. Mehmet Kürşat KOCA nın büyük emeği olmuştur. Bu nedenle kendisine müteşekkirim. Ayrıca böyle bir kitabın hazırlanması için bize teklifte bulunan, kitabı basan ve dağıtımını gerçekleştiren PegemA Yayıncılık mensuplarına da teşekkür ederim. Kitapta elimizde olmayan nedenlerle ortaya çıkabilecek hata ve eksiklikler konusunda okuyucuların tenkit ve düzeltme isteklerini bize ulaştırmalarını bekliyoruz. Kitabın, yeni nesli yetiştirecek olan Sınıf Öğretmeni adaylarına faydalı olması olmasını diliyorum. Ağustos 2007 Prof. Dr. Hakkı YAZICI iii

4 İkinci Baskıya Önsöz İlk baskısı 2007 yılının Eylül ayında yapılan kitabın tükenmesi nedeniyle yeniden basımı gerekmiştir. Bu süre içerisinde kitapta tespit edilen eksik ve yanlışlar giderilerek bazı ilaveler yapılmıştır. Bu vesileyle kitabın hazırlanmasında emeği geçen bölüm yazarı öğretim elemanları ile Pegem Akademi Yayıncılık mensuplarına yeniden teşekkür eder, kitabın beklenen yararı sağlamasını dilerim. Şubat 2010 Prof. Dr. Hakkı Yazıcı iv

5 Bölümler ve Yazarları 1. Bölüm: Türkiye nin Coğrafî Konumu Sınırları ve Jeopolitiği Prof. Dr. İbrahim GÜNER, Muğla Üniversitesi Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Türkiye nin Fiziki Coğrafyası Türkiye nin Jeolojik Özellikleri Prof. Dr. Lütfi ÖZAV, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye nin Jeomorfolojik Özellikleri Arş. Gör. H. Hüseyin YILMAZ, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Öğr.Gör. Üzeyir YASAK, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye nin İklim Özellikleri Arş. Gör. H. Hüseyin YILMAZ, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arş. Gör. Üzeyir YASAK, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye nin Hidrografik Özellikleri Prof. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye nin Toprak Özellikleri Prof. Dr. Halil KOCA, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F. Türkiye nin Bitki Örtüsü Özellikleri Prof. Dr. Halil KOCA, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F. 3. Bölüm: Türkiye de Doğal Afetler Doç. Dr. Salih CEYLAN, M Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi 4. Bölüm: Türkiye Beşeri Coğrafyası Türkiye nin Nüfusu Prof. Dr. Ünsal BEKDEMİR, Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye de Yerleşme Doç. Dr. Kenan ARIBAŞ, Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi v

6 5. Bölüm: Türkiye nin Ekonomik Coğrafyası Türkiye de Tarım Hayvancılık ve Ormancılık Yrd. Doç. Dr. Nusret KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Arş. Gör. Mehmet Kürşat KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye de Madencilik ve Enerji Kaynakları Yrd. Doç. Dr. Nusret KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Arş. Gör. Mehmet Kürşat KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye de Sanayi ve Ticaret Prof. Dr. Okan YAŞAR, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye de Ulaşım Doç. Dr. İ. Fevzi ŞAHİN, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F. Türkiye de Turizm Doç. Dr. İ. Fevzi ŞAHİN, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F. 6. Bölüm: Türkiye nin Başlıca Çevre Sorunları Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F. vi

7 İÇİNDEKİLER Önsöz... iii Bölümler ve Yazarları... v İçindekiler... vii Şekiller Listesi...xviii Haritalar Listesi...xviii Tablolar Listesi... xix Fotoğraflar Listesi... xx 1. BÖLÜM TÜRKİYE NİN COĞRAFÎ KONUMU SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ (ss: 1-40) Türkiye nin Coğrafî Konumu... 1 Matematik Konumu... 1 Özel Konumu... 3 Türkiye nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu... 5 Türkiye nin Sınırları... 7 Türkiye - Gürcistan - Ermenistan - Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) Sınırları... 7 İran Sınırı... 8 Irak Sınırı... 9 Suriye Sınırı... 9 Bulgaristan Sınırı Yunanistan Sınırı Jeopolitik Açıdan Türkiye Giriş: Strateji, Jeopolitik ve Jeostrateji Türkiye nin Jeopolitik Güç Kaynakları Türkiye nin Coğrafi Konumu ve Etkileri Türkiye nin Anakaralara ve Denizlere Göre konumu Türkiye nin Ulaşım Sistemleri ve Geçitlere Göre konumu Türkiye nin Komşu Ülkelere Göre Konumu Türkiye nin Petrol ve Doğal Gaz Kaynaklarına Göre Konumu Türkiye nin Kendi Gücü Türkiye nin Dünyadaki Siyasal ve Askerî Gruplaşmalardaki Yeri ve Konumu Dünyadaki Politik Güç Merkezleri vii

8 Avrupa Birliği (AB) Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Rusya Federasyonu Pasifik Güç Merkezi Jeopolitik Teorilerde Türkiye nin Yeri Soğuk Savaş Sonrasındaki Gelişmeler ve Türkiye nin Jeopolitiğine Yansıması Günümüz Stratejistlerinin Jeopolitik Görüşleri Sonuç Kaynakça BÖLÜM TÜRKİYE NİN FİZİKİ COĞRAFYASI TÜRKİYE NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ (ss: 41-45) I. Jeolojik Zaman (Paleozoik) II. Jeolojik Zaman (Mesozoik) III. Jeolojik Zaman (Tersiyer) IV. Jeolojik Zaman (Kuaterner) TÜRKİYE NİN JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ (ss: 46-67) Türkiye nin Şekillenmesinde Etkili Olan İç Kuvvetler Epirojenik Hareketler Orojenik Hareketler Volkanizma Depremler Türkiye nin Şekillenmesinde Etkili Olan Dış Kuvvetler Türkiye nin Yeryüzü Şekilleri Dağlar Kıvrılma İle Oluşmuş Dağ Kuşakları Kırık Dağlar Volkanik Dağlar viii

9 Doğu Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları İç Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları Platolar İç Anadolu Bölgesi Platoları Akdeniz Bölgesi Platoları Doğu Anadolu Bölgesi Platoları Güneydoğu Anadolu Bölgesi Platoları Ovalar Tektonik Kökenli Ovalar Flüvyal Kökenli Ovalar Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) Karstik Topoğrafya Şekilleri Karstik Aşınım Şekilleri Karstik Biriktirme Şekilleri Kıyı Topoğrafyası Kıyı Topoğrafyası Aşınım Şekilleri Birikim Şekilleri Volkan Topografyası Kurak Bölge Topografyası Buzul Topografyası TÜRKİYE NİN İKLİM ÖZELLİKLERİ (ss: 68-77) Türkiye İklimini Etkileyen Küresel (Planetar) Faktörler Türkiye İklimini Etkileyen Coğrafi Faktörler Türkiye de İklim Elemanları Sıcaklık Nemlilik ve Yağış Basınç ve Rüzgârlar Türkiye deki İklim Tipleri Akdeniz İklimi Karadeniz İklimi Karasal İklim Kaynakça ix

10 TÜRKİYE NİN HİDROGRAFİK ÖZELLİKLERİ (ss: 78-93) Giriş Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri Türkiye Akarsularının Rejimleri Türkiye nin Hidrografya Havzaları Türkiye Gölleri Oluşum Kökenlerine Göre Türkiye Gölleri Türkiye nin Yeraltı Suları ve Kaynakları Kaynakça TÜRKİYE NİN TOPRAK ÖZELLİKLERİ (ss: ) Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler Başlıca Toprak Türleri Yerli Topaklar Taşınmış Topraklar Türkiye Topraklarının Başlıca Sorunları Kaynakça TÜRKİYE NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ (ss: ) Giriş Türkiye nin Doğal Bitki Toplulukları Ormanlar Çalı Toplulukları Ot Toplulukları Kaynakça x

11 3. BÖLÜM TÜRKİYE DE DOĞAL AFETLER (ss: ) Giriş Yer Kökenli Doğal Afetler Deprem Tsunami Volkan Püskürmesi Heyelânlar Kaya Düşmeleri Çamur Akıntıları Atmosfer Kökenli Doğal Afetler Sel Su Baskını Tipi-Aşırı Kar Çığ Dolu Sis Don Fırtınalar Tornado (Hortum) Yıldırım Düşmesi Kuraklık Orman Yangınları İklim Değişiklikleri Doğal Afetlerin Sonuçları Kaynakça BÖLÜM TÜRKİYE BEŞERİ COĞRAFYASI TÜRKİYE NİN NÜFUSU (ss: ) Türkiye de Nüfus ve Nüfus Sayımları Türkiye de Nüfus Artışı ve Sonuçları Nüfus Artışı Nüfus Artışının Nedenleri xi

12 Nüfus Artışının Ortaya Çıkardığı Sorunlar Türkiye de Nüfusun Dağılışı Türkiye de Nüfus Dağılışına Etki Eden Faktörler ve Nüfusun Dağılışı Türkiye de Nüfus Yoğunluğu Türkiye Nüfusunun Özellikleri Nüfusun Yaş Yapısı Nüfusun Cinsiyet Yapısı Nüfusun Eğitim Durumu Faal Nüfus ve Sektörel Dağılımı Kırsal Nüfus ve Kentsel Nüfus Türkiye de Nüfus Hareketleri İç Göçler Dış Göçler Kaynakça TÜRKİYE DE YERLEŞME (ss: ) Giriş Yerleşmenin Tanımı ve Sınıflandırılması Türkiye de Yerleşmenin Tarihçesi Tarih Öncesi Dönemde Yerleşmeler Tarihi Çağlarda Yerleşmeler Türkiye de Kır Yerleşmeleri Köyden Küçük Yerleşmeler Yayla Yerleşmeleri Kom Yerleşmeleri Dam Yerleşmeleri Mahalle Yerleşmeleri Çiftlik Kışla Yerleşmeleri Saya Yerleşmeleri Mezraa Yerleşmeleri Köy Yerleşmeleri Köy Kuruluş Yerlerine Göre Köyler Adlarına Göre Köyler Nüfuslarına Göre Köyler xii

13 Yerleşme Dokularına Göre Köyler Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Köyler Kasaba Yerleşmeleri Köy-Kent Türkiye de Kent Yerleşmeleri Kent Yerleşmelerinin Genel Özellikleri Kent Tanımı Kentlerin Sınıflandırılması Türkiye de Fonksiyonel Özelliklerine Göre Kentler Tarım Kentleri Sanayi Kentleri Ticaret Kentleri Liman Kentleri Maden Kentleri Asker (Garnizon) Kentleri Turizm Kentleri Türkiye de Kentleşme ve Hızlı Kentleşmeden Kaynaklanan Sorunlar Türkiye de Mesken Tipleri Ahşap Meskenler Taş Meskenler Toprak Evler Diğer Meskenler Kaynakça BÖLÜM TÜRKİYE NİN EKONOMİK COĞRAFYASI TÜRKİYE DE TARIM, HAYVANCILIK VE ORMANCILIK (ss: ) Giriş Türkiye de Tarım Türkiye de Tarımı Etkileyen Faktörler Doğal Faktörler Beşeri Faktörler Türkiye Topraklarından Yararlanma Yolları Türkiye de Tarla ve Bahçe Kültürleri xiii

14 Tahıllar Sanayi Bitkileri Yağlı Tohumlu Bitkiler Meyveler Yem Bitkileri Sebzeler Seracılık Türkiye de Tarımın Sorunları Türkiye de Hayvancılık Türkiye de Hayvancılık ve Hayvancılığı Etkileyen Faktörler Doğal Faktörler Beşeri Faktörler Türkiye nin Hayvan Varlığı Küçükbaş Hayvancılık Büyükbaş Hayvancılık Kümes Hayvancılığı Arıcılık ve İpek Böcekçiliği Su Ürünleri Ormancılık Ormanlardan Yararlanma Kaynakça TÜRKİYE DE MADENCİLİK VE ENERJİ KAYNAKLARI (ss: ) Madenler Metalik Madenler Demir Krom Boksit Bakır Manganez Kurşun ve Çinko Volfram (Tungsten) Altın ve Gümüş Metal Dışı Madenler Bor Minerali xiv

15 Fosfat Tuz Kükürt Barit Asbest Mermer Enerji Kaynakları Tükenebilir Enerji Kaynakları Taş Kömürü (Maden Kömürü) Linyit Petrol Doğal Gaz Nükleer Enerji Yenilenebilir Enerji Kaynakları Hidrolik Enerji Rüzgar Enerjisi Güneş Enerjisi Jeotermal Enerji Biyomas (Biyokütlesel) Enerji Kaynakça TÜRKİYE DE SANAYİ VE TİCARET (ss: ) Türkiye de Sanayi Giriş Modern Sanayinin Kuruluş Yerini Belirleyen Faktörler Hammadde Enerji Sermaye İşgücü Pazar Ulaşım Sanayi Faaliyetleri-Devlet İlişkisi Diğer Faktörler Türkiye de Sanayinin Kuruluşu ve Gelişimi Devletçilik Döneminde Sanayileşme xv

16 İkinci Dünya Savaşı ve Sonrası Dönemde Sanayileşme Planlı Kalkınma Dönemi Sanayileşme Stratejileri Türkiye de Başlıca Sanayi Kolları Türkiye de Sanayi Kolları Gıda, İçki ve Tütün Sanayi Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayi Pamuklu Dokuma Sanayi Yünlü Dokuma Sanayi İpek, Suni ve Sentetik Dokuma Sanayi Konfeksiyon (Hazır Giyim) Sanayi Halı, Kilim Ve Benzeri Eşya Sanayi Suni ve Sentetik İplik Üretimi Deri ve Mamulleri Sanayi Orman Ürünleri Endüstrisi Kağıt Sanayi Kimya Sanayi Taş ve Toprağa Dayalı Sanayiler Metal Ana Sanayi Türkiye de Sanayinin Dağılışı Türkiye de Ticaret Giriş İç Ticaret Dış Ticaret Transit Ticaret Kaynakça TÜRKİYE DE ULAŞIM (ss: ) Karayolu Ulaşımı Demiryolu Ulaşımı Denizyolu Ulaşımı Başlıca Limanlarımız Ticaret Filomuz Havayolu Ulaşımı Boru Hatları İletişim xvi

17 TÜRKİYE DE TURİZM (ss: ) Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler Türkiye nin Başlıca Turistik Kaynakları Doğal Güzellikler Tarihî Değerler Turizmin Türkiye Ekonomisindeki Yeri, Önemi ve Sorunları Kaynakça BÖLÜM TÜRKİYE NİN BAŞLICA ÇEVRE SORUNLARI (ss: ) Çevre Sorunlarının Tanımı Başlıca Çevre Sorunları Yanlış Arazi Kullanımı Hava Kirliliği Su Kirliliği Toprak Kirliliği Havadaki Kirletici Maddelerle Toprak Kirlenmesi Sulardaki Toprak Kirletici Maddeler Tarımsal Aktivite ile Toprak Kirlenmesi Diğer Toprak Kirleticileri Radyoaktif Kirlenme Gürültü Kirliliği Görüntü Kirliliği Kaynakça xvii

18 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 2.1. Dalaman Çayının Yıllık Akım Diyagramı Şekil 2.2. Çoruh Irmağının Kollarından Altıparmak Çayının Yıllık Akım Diyagramı Şekil 2.3. Karasu Irmağının (Erzincan da) Yıllık akım Diyagramı Şekil 2.4. Türkiye Akarsu Havzaları Haritası Şekil 2.5. Artezyen Kaynağı Şekil 2.6. Vadi Kaynağı Şekil 2.7. Karstik Kaynak Şekil 2.8. Karadeniz Bölgesi nde Bitki Örtüsünün Kademelenmesi Şekil 3.1. Türkiye de Başlıca Kırık Hatlarını Oluşturan Levha Hareketleri Şekil 4.1. Sayım Yıllarına Göre Türkiye Nüfusunun Artışı Şekil 4.2. Türkiye nin 1955 deki Nüfus Piramidi Şekil 4.3. Türkiye nin 2000 deki Nüfus Piramidi Şekil 5.1. Dünya nın Önde Gelen Bor Üreticileri Şekil 5.2: Türkiye Elektrik Tüketiminin Sektörel Dağılımı HARİTALAR LİSTESİ Harita 1.1. Türkiye nin Dünya Üzerindeki Yeri... 4 Harita 1.2. Türkiye nin Özel Konumu... 5 Harita 1.3. Türkiye nin Matematik Konumu ve Boyutları... 7 Harita 2.1: Türkiye de Paleozoikte Oluşan Masifler Harita 2.2: Türkiye de Fay Hatlarının Uzanışı Harita 2.3: Türkiye de Karstik Şekillerin Dağılışı Harita 2.4: Türkiye de Buzul Etkisinde Kalmış Buzlu Sahalar Harita 2.5: Sibirya YB nın Etkili Olduğu Dönemde Türkiye de Basıncın Durumu Harita 2.6: Türkiye Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı Harita 2.7: Türkiye de Ortalama Yağış Dağılışı Harita 2.8: Türkiye Topraklarının Dağılışı Harita 3.1. Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası Harita 3.2. Türkiye de Yılları Arasında Heyelân Olay Sayısının İlçelere Göre Dağılımı xviii

19 Harita 3.3. Türkiye de Yılları Arasında Meteorolojik Karakterli Doğal Afetlerin Dağılımı Harita 3.4. Türkiye de Sel/Taşkın/Su Baskını Afetinin Dağılımı Harita 4.1. Türkiye de İllere Göre Aritmetik Nüfus Yoğunluğu Harita 4.2. Türkiye de 2000 Yılında Kentlerin Dağılışı Harita 4.3. İllerin Net Göç Hızı Harita 5.1. Türkiye de 10 ve Üzeri İşçi Çalıştıran Sanayi Kuruluşlarının İllere Göre Dağılımı Harita 5.2. Ülkemizin Ana Karayollarının Genel Dağılışı Harita 5.3. Ülkemizin Başlıca Demiryolu Güzergâhları ile Havaalanı ve Limanlarımız Harita 6.1. Türkiye de Hava Kirliliğine Sebep Olan Endüstrilerin Dağılımı Harita 6.2. Akdeniz deki Hassas Deniz Alanları Harita 6.3. Gediz ve Büyük Menderes Nehirlerinin Başlıca Kirleticileri Harita 6.4. Türkiye Erozyon Haritası TABLOLAR LİSTESİ Tablo 3.1. Türkiye de Görülen Büyük Depremler Tablo Yılından Günümüze Orman Yangınları Tablo 4.1. Sayım Yıllarına Göre Türkiye Nüfusu Tablo 4.2: Sayım Devrelerine Göre Türkiye Nüfusunun Artışı Tablo 4.3. Cumhuriyet Döneminde Türkiye ye Yapılan Göçler Tablo 4.4. Türkiye de Sayım Yıllarına Göre Aritmetik Nüfus Yoğunluğu Tablo 4.5. Türkiye nin Coğrafi Bölgelerine Göre Nüfus Yoğunluğu Tablo 4.6. Sayım Yıllarına Göre Türkiye de Nüfusun Cinsiyet Oranları Tablo 4.7. Türkiye de İş Gücünün Sektörler İtibariyle Dağılımı Tablo 4.8. Türkiye de Kırsal ve Kentsel Nüfus Artışları Tablo 4.9. Türkiye den Yurt Dışına Resmi Olarak Yapılan İş Gücü Göçü Tablo Türkiye de İdari Bölünüşün Yıllara Göre Gidişi Tablo 4.11: Nüfus Sayımlarına Göre Köy ve Kent Nüfusları Tablo Türkiye deki Kentlerin Nüfus Gruplarına Göre Dağılımı Tablo Nüfuslarına Göre Kentlerin Sınıflandırılması Tablo 5.1. Türkiye de Su Ürünleri Üretimi xix

20 Tablo 5.2: Dünya Bor Rezervlerinin Dağılımı Tablo 5.3: Türkiye de Birincil Enerji Kaynakları Üretimi Tablo 5.4: Türkiye de Birincil Enerji Kaynakları Tüketimi Tablo 5.5: 1950 ve 1963 Sanayi Sayımı ve Anketine Göre İmalat Sanayi Yapısı Tablo 5.6: Türkiye de İmalat Sanayi İşletme Büyüklükleri ve Sayıları Tablo 5.7: 2000 Yılı Sonrası Dış Ticaret Göstergeleri Tablo 5.8: İhracat ve İthalatın Ülkelere Göre Dağılımı Tablo 5.9. Satıh Cinslerine Göre Devlet ve İl Yolları Tablo Ülkemizde Yer Alan Milli Parklar ve Bulundukları İller Tablo 6.1. Türkiye Arazi Varlığının Arazi Verimlilik Sınıflarına Göre Dağılımı Tablo 6.2. Tarım Topraklarından Amaç Dışı Kullanımının En Fazla Olduğu İllerimiz Tablo 6.3. Ülkemizde Hava Kirliliğinin En Yüksek Olduğu Merkezler Tablo 6.4. Türkiye Erozyon Kontrolü ve Ağaçlandırma Faaliyetleri FOTOĞRAFLAR LİSTESİ Foto 2.1: Ağrı dağı Foto 2.2: Nemrut Kalderası Foto 2.3: Volkanik Hasan Dağından Bir Görünüm Foto 2.4: Çoruh Nehri Üzerinde gelişmiş bir V Vadi Foto 2.5. Birikinti Yelpazesinden Bir Görüntü Foto 2.6: Obruk Gölünden Bir Görünüş Foto 2.7: Kıyı Okları ve Lagün Oluşumuna Tipik Bir Örnek Ölüdenizden Bir Görünüş Foto 2.8: Kula Çevresindeki Genç Volkan Konilerinden Bir Görünüş Foto 2.9: Ürgüp Çevresinde Peribacalarından Bir Görünüş Foto 2.10: Kaçkar Dağı Üzerinde Bulunan Bir Sirk Gölü Foto 2.11.Tekto-Karstik Göllerden Eğirdir Gölü Foto Meke Gölü nden Bir Görünüm Foto Munzur Dağları Üzerindeki Sirk Göllerinden Koç Gölü Foto Uzungölden Bir Görünüm Foto 2.15: Kayın Ağacı xx

21 Foto Kayın ve Köknar Karışık Ormanları Foto 2.17: Sarıçam Ormanları Foto 2.18: Fıstık Çamı Foto 2.19: Sedir Ağacı Foto: Ağustos 1999 Depreminde Mehmetçiklerimizin Kurtarma Çalışmalarından Bir Görünüm Foto Beşparmak Dağı Foto Çığın Bir Meskende (a) ve Bitki Örtüsünde (b) Yaptığı Tahribat Foto 5.1: Modern Yöntemlerle Pamuk Hasadı Foto 5.2: Çay Bahçesi Foto 5.3: Mera Hayvancılığı ve Modern Hayvancılık Foto 5.4: Baltalık Orman ve Koru Ormanı Foto 5.5: Demir Cevheri Foto 5.6: Açık Sistem Linyit İşletmesi Foto 5.7: Rüzgar Türbinleri Foto 5.8: Boğaziçi ve Fatih Sultan Mehmet Köprüleri Foto 5.9. Hız Yollarından Toprakkale-İskenderun ve İstanbul-İzmit Otoyollarından Bir Görünüş Foto Ankara ve İstanbul Metrolarından Bir Görünüş Foto Mersin ve İzmir Limanlarından Bir Görünüş Foto Pamukkale Travertenleri ile Göreme Milli Parkındaki Peribacalarından Bir Görünüş Foto Palandöken Kayak Merkezinden Bir Görünüş Foto 6.1. Karabük Demir Çelik Fabrikalarından Bir Görünüm Foto 6.2. İskenderun Demir Çelik Fabrikaları Foto 6.3. İstanbul Boğazı Ülkemizdeki Deniz Kirliliğinin Görüldüğü Yerlerden Biridir Foto 6.4. Ergene Nehrindeki Kirlilik Foto Tema Vakfı ve Japon Mitsui Firması Tarafından Desteklenen Bir Proje Foto 6.7. Denizli Belediyesi Tarafından İşyerlerine Yönelik Görüntü Kirliliğini Önleme Çalışmaları Foto 6.8. Antalya Belediyesince Görüntü Kirliliğine Yol Açtığı İçin Toplatılan Afiş ve Reklam Panoları xxi

22 xxii

23 1. BÖLÜM TÜRKİYE NİN COĞRAFÎ KONUMU SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ Prof. Dr. İbrahim GÜNER Muğla Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye nin Coğrafî Konumu Bir ülkenin dünya üzerinde bulunduğu yere, bu yerin diğer ülkelere, denizlere, önemli ticaret yollarına göre durumuna coğrafî konumu denir. Bir yerin coğrafî konumu da, matematik konum ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlardan matematik konum, o ülkenin paralel ve meridyenlere göre dünya üzerindeki yerini belirtir. Başta iklim olmak üzere bitki örtüsü, toprak özellikleri, o ülkenin matematik konumuna bağlıdır. Özel konum ise bir ülkenin kıtalara, denizlere, önemli deniz ve karayollarına, dünyanın önemli ülkelerine ve/veya ülke gruplarına göre konumunu ifade eder. Coğrafi konumun çok önemli sonuçları vardır. Hatta bazı bilginler bu sebeple coğrafî konumu alın yazısına benzetmişlerdir. Gerçekten de ülkelerin ya da bölgelerin doğal ve beşerî birçok özellikleri konumları ile yakından ilgilidir. Ama bu benzetmede abartı vardır. Çünkü bir ülkenin konumu aynı kaldığı halde, beşerî özellikleri ve ekonomik yapısı, orada yaşayanların gelişmişlik derecesine, teknolojik ilerlemelere göre zamanla değişir. Matematik Konumu Türkiye Kuzey Yarımküre de, yaklaşık 36º-42º kuzey paralelleri ile 26º- 45º doğu meridyenleri arasında yer alır (DİE, 1997: 4). Topraklarımızın kuzey uç noktası, Sinop İli nde bulunan İnceburun (42º 06' kuzey enlemi); güney uç noktası ise Hatay İli nin Yayladağı İlçesi ne bağlı Topraktutan Köyü

24 2 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği (eski adı Beysun, 35º 51') dür. Burası kabaca ekvatorla Kuzey Kutbu arasında, ekvatora daha yakın bir bölgedir. Bu paraleller orta kuşaktan geçen paralellerdir. Demek ki yurdumuz orta kuşaktadır (Harita 1.1). Türkiye orta kuşağın, sıcak orta kuşak denilen güney kesiminde yer alır. Harita 1.1. Türkiye nin Dünya Üzerindeki Yeri. Gökçeada daki Baba Burnu (eski adı Avlaka, 25º 40' doğu boylamı) ile Küçük Ağrı Dağı nın 34 km doğusunda Türkiye-Azerbaycan-İran sınırlarının kavşak noktasındaki Dil Ucu (44º 48' doğu boylamı), yurdumuzun batı ve doğudaki uç noktalarıdır. Bilindiği üzere, İngiltere de Greenwich (Griniç) rasathanesinden geçen meridyen, meridyenlerin başlangıcı sayılır; bunun doğusunda kalan yarımküreye Doğu Yarımküresi, batısında kalan yarımküreye de Batı Yarımküresi denir. Buna göre Türkiye, Doğu Yarımküresi ndedir. Matematik konumun bir başka sonucu, ülke içindeki yerel saat farkında kendini gösterir. Doğusu ile batısı arasından 19 meridyen farkı bulunduğuna göre, bunun sonucu olarak yurdumuzun doğusu ile batısı arasında 76 dakikalık bir zaman farkı bulunmaktadır (iki meridyen arasında dört dakikalık zaman farkı bulunduğuna göre, 45º-26º = 19º 19º x 4' = 76'). Bu oldukça büyük bir farktır. Örneğin, Kars ta ve Van da güneş, Edirne den ya da İzmir den bir saat kadar daha önce doğar ve batar. Güneş e göre ayarlanan saate yerel saat denir. Bilindiği üzere, namaz, iftar, sahur vakitleri bu yerel saate göre belirlenir. Ama Türkiye de diğer bütün işlerde, karışıklığı önlemek için tek saat ayarı kullanılır. Bunun için de, İzmit, Kütahya ve Burdur yakınlarından geçen 30º meridyeninin saati 1925 ten beri esas alınmıştır. Millî saat