ÇANAKKALE DE UYGULANMASI GEREKEN ÖNCELİKLİ DESTİNASYON STRATEJİLERİNİN BELİRLENMESİ: A WOT UYGULAMASI

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 58, p , Summer II 2017 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date ÇANAKKALE DE UYGULANMASI GEREKEN ÖNCELİKLİ DESTİNASYON STRATEJİLERİNİN BELİRLENMESİ: A WOT UYGULAMASI AN ASSESSMENT OF PRIOR DESTINATON CHARACTERISTICS IN CANAKKALE: AN A WOT APPLICATION Doç. Dr. Mustafa Boz Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Turizm Fakültesi Turizm İşletmeciliği Bölümü Ezgi Karakaş Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi Öz Küreselleşen dünya ve hızla artan rekabet ortamında, turizmde destinasyon pazarlaması ve stratejik karar alma süreci büyük önem taşımaktadır. Bir turizm destinasyonunun stratejik gelişim planlarının oluşturulması, öncelikle o destinasyonun çekicilik unsurlarının belirlenmesi ve ölçülmesi ile mümkün olmaktadır. Bir destinasyonu en hızlı şekilde geliştirmek için ise belirlenen çekicilik unsurlarının belirli bir önem sıralamasına konması gerekmektedir. Böylece, atılması gereken stratejik adımlar için de öncelik sıralaması belirlenmiş olur. Bu çalışmada; turizm destinasyonu olarak, tarihi, doğal ve kültürel zenginlikleri ile hem ulusal hem de uluslararası anlamda büyük bir öneme sahip olan Çanakkale ili ele alınmaktadır. Çalışma iki ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde; literatür incelenerek Çanakkale iline yönelik SWOT (GZFT) analizi yapılmıştır. Bu süreçte, Çanakkale ilinin turizme yönelik mevcut durumu analiz edilmiştir. İkinci bölümde ise; Çanakkale de yaşayan ve turizm sektöründe uzman olan bireylerden oluşturulan örnek kitleye anketler uygulanmış ve SWOT analizi sonucu elde edilen faktörlerin, Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) ile entegrasyonu sağlanmıştır. Analitik Hiyerarşi Süreci ile SWOT analizinden farklı olarak Çanakkale turizmine yönelik alınması gereken en öncelikli stratejik kararların ve bu süreçte öncelik verilmesi gereken faktörlerin belirlenmesi hedeflenmiştir. Araştırma sonucu, Çanakkale iline ait en öncelikli destinasyon özelliğinin Ulusal ve uluslararası öneme sahip binlerce yıllık tarihi zenginliği: Troya, Gelibolu, Asos olduğunu göstermektedir. Bu nedenle, destinasyon örgütleri tarafından atılması gereken en öncelikli stratejik adımın; bu tarihi zenginliği ön plana çıkaracak tanıtımların yapılmasına ve bu alanların korunmasına ve geliştirilmesine yönelik olduğu sonucuna varılmıştır.

2 338 Anahtar Kelimeler: Destinasyon, Çanakkale, AHP, SWOT, A WOT Mustafa Boz & Ezgi Karakaş Abstract In the globalizing world and increasing competitive environment, destination marketing and strategic decision period have been a great importance for tourism. Also, the creation of strategic development plans for a tourism destination is firstly possible by determining and measuring the attractiveness of destination. In order to improve a destination in the fastest way, it is also quite important to prioritize the specified attractiveness of destination. Thus, the prior strategic steps which should be taken could be identified. In this study; Çanakkale, having a quite significance with its historical, cultural and natural resources, is analyzed. This research consists of two parts. In the first part, SWOT analysis of Çanakkale is firstly implemented to evaluate its current tourism situation based on the literature. In the second part, acquired factors are integrated with Analytic Hierarchy Process (AHP) through the survey results of tourism experts living in Canakkale. As a consequence, it is aimed to determine the strategic decisions that should be made and the factors should be prioritized for tourism evaluation of Çanakkale. Based on the research results, Troy and Gallipoli are determined as the principal destination characteristics of Canakkale, which are the historical richness of Canakkale having national and international importance for thousands of years. As a result, the highest prior strategic decision is defined as advertising this historical richness in a best way. Keywords: Destination, Çanakkale, AHP, SWOT, A WOT GİRİŞ Günümüzde, dünya genelinde, turizm en büyük ve en hızlı gelişen sektörlerden birisi olarak gösterilmektedir. Turizm endüstrisinin katkısıyla, birçok ülke ve destinasyon önemli düzeyde gelişmektedir. Yeni iş olanakları, alt ve üst yapının gelişmesi, kültürel düzeyin artması ve bunların sonucunda destinasyonların ekonomik olarak gelişmesi turizmin endüstrisinin yarattığı önemli sonuçlardan bazılarıdır (Milojkovic, 2012: 171; Oxford Economics, 2015). Çanakkale, sahip olduğu ender doğal, tarihi ve kültürel zenginlikleri ile Türkiye nin en önemli turizm destinasyonlarından birisidir. Ancak; yapılan birçok araştırma, Çanakkale turizminin henüz istenilen düzeyde olmadığını göstermektedir (Boz ve diğer., 2007: 64, Duman ve Öztürk, 2005:9; Genç ve diğ., 2014: 49). Çanakkale de turizm endüstrinin, arzu edilen seviyeye ulaşabilmesi, öncelikle SWOT (GZFT - Güçlü yönler- Zayıf yönler Fırsatlar Tehditler) analizinin yapılıp gereken stratejik adımların belirlenmesi ile mümkündür. Fakat, belirlenen tüm bu stratejik adımların, gerek ekonomik gerek ise zaman kısıtı dolayısı ile, eş zamanlı olarak uygulanması mümkün değildir. Çanakkale turizminin etkin ve hızlı gelişmesi için atılacak adımların önem düzeylerine göre belirli bir öncelik sıralamasına sokulması ve uygulanması gerekmektedir. Tüm bu nedenler doğrultusunda, çalışmanın temel amacını, Çanakkale turizmine Türkiye ve Dünya genelinde rekabet avantajı sağlayacak, öncelikli stratejik adımların belirlenmesi oluşturmaktadır. Çalışmada, öncelikle literatür taraması yapılarak, Çanakkale turizm endüstrisine yönelik SWOT analizi ile değerlendirilmiştir. İkinci olarak; yöntem bölümünde Çanakkale ili A WOT analizi uygulanmıştır. Bu süreçte, SWOT analizi ile belirlenen Çanakkale ili destinasyon özelliklerinin önceliklendirilmesi adına, SWOT faktörleri Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) ile entegre edilmiş, Çanakkale iline ait öncelikli SWOT faktörleri belirlenmiştir. Son olarak ise, öncelikli SWOT faktörleri temel alınarak, çalışmanın temel amacı olan, Çanakkale turizmine yönelik atılması gereken

3 Çanakkale de Uygulanması Gereken Öncelikli Destinasyon Stratejilerinin Belirlenmesi: A WOT Uygulaması 339 öncelikli stratejik adımlar belirlenmeye çalışılmıştır. Günümüzde Türkçe literatürde A WOT uygulamasına yönelik çok fazla kaynak bulunmamaktadır. Bulunan belirli ulusal ve uluslararası kaynaklar Tablo 2 de gösterilmektedir. Bu durum temel alınarak, çalışmanın konusuna karar verilmiş ve ilk olarak özgün bir çalışma olması hedeflenmiştir. Böylece, çalışmanın turizm literatürüne ve sektörüne önemli bir katkı sağlayacağına inanılmaktadır. LİTERATÜR İNCELEMESİ: ÇANAKKALE A WOT ANALİZİ Çanakkale destinasyon özelliklerinin belirlenmesi için detaylı bir literatür çalışması yapılarak SWOT analizi yapılmıştır. SWOT analizi süresince yararlanılan akademik kaynaklar Genç ve diğ. (2014: 53-59), Mercan ve Yıldız (2014: 60-61), Yaşar (2011: 40-41), Yaşar (2014: ), Yeşildağ ve Atay (2011: 273), Ilgar (2008: ), Yılmaz ve Yolal (2008: 178) ve Boz ve diğ. (2007: 64-65) olarak gösterilebilir. Ayrıca, Çanakkale Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Çanakkale Ticaret ve Sanayi Odası, Güney Marmara Kalkınma Ajansı, Kaz Dağı ve Madra Dağı Belediyeler Birliği ve Çanakkale 2015 internet sayfalarından yararlanılmıştır. Çanakkale İli SWOT analizi Tablo 1 de gösterilmektedir. S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 Tablo 1: Çanakkale İli SWOT Analizi Verileri Güçlü Yönler Zayıf Yönler Rüzgârlı olması dolayısıyla rüzgâr W1 Rüzgârlı olması dolayısıyla kıyı turizmine sörfü turizmine elverişli olması elverişli olmaması Deniz suyu temizliği ve berraklığı W2 Türkiye nin en batısında bulunması, diğer dolayısıyla Asos, Bozcaada ve Saroz un; şehirlere uzaklığı ve bu nedenle ulaşım zor- tarihi batıklar dolayısıyla luğu Çanakkale Boğazı nın dalış turizmine elverişli olması Dünya nın Alplerden sonra en fazla oksijenine sahip Kaz Dağları nın Çanakkale de bulunması Çanakkale Boğazı, Asos, Bozcaada, Gökçeada, Kaz Dağları, Saroz, Gelibolu Yarımadası gibi eşsiz doğal güzelliklere sahip farklı birçok alana sahip olması Bitki örtüsü ve hayvan çeşitliliği olarak zengin olması Trafik yoğunluğu, hava ve ses kirliliği faktörlerinin az olması Asya ve Avrupa kıtalarının birleştiği bölgede yer alması ve jeopolitik W3 W4 W5 W6 W7 Çanakkale ye ulaşım olanaklarının gelişmemiş olması - Şehirlerarası yolların altyapı bozuklukları - Havayolu ulaşım eksikliği - Liman eksikliği ve deniz yolu ulaşımının aktif kullanılamaması Şehir içi ulaşım olanaklarının gelişmemiş olması - Vapur seferlerinin yetersiz oluşu - Yolların altyapı eksikliği Geçmiş dönemde turistlere yönelik tutumlarının olumsuz yönde oluşu ve turistlerde oluşan önyargı Turizm paydaşlarını tek bir çatı altında toplayan bir destinasyon örgütünün olmayışı Turizm sektöründe kalifiye eleman azlığı (dil bilen, deneyimli vb.) ve bu nedenle kısıt-

4 340 S8 S9 S10 S11 S12 S13 S14 S15 S16 olarak önemli bir konuma sahip olması Yaşam kalitesi ve eğitim düzeyi yüksek bir şehir olması Güvenilir, suç oranı düşük bir şehir olması Yerli halkın turistlere yönelik tutumlarının olumlu oluşu Sağlık, telekomünikasyon, su, elektrik ve yapı altyapısının gelişmiş olması Yeni konaklama işletmelerinin açılıyor oluşu Farklı ekonomik ve sosyal çevreye özel konaklama olanaklarının bulunması Dalış, yelken, sörf, bisiklet, trekking gibi spor aktivite alanlarının bulunması Ulusal ve uluslararası öneme sahip binlerce yıllık tarihi zenginliği: Troya, Gelibolu, Asos Birçok efsaneye ve mitolojiye ev sahipliği yapmış oluşu W8 W9 W10 W11 W12 W13 W14 W15 W16 lı hizmet kalitesi Mustafa Boz & Ezgi Karakaş Yeme - içme olanaklarının (restoran, kafe, bar vb.) yetersiz oluşu Serbest zaman aktivite alanlarının azlığı (kumarhane, gece hayatı, su parkı, alışveriş olanakları vb.) Festival, sergi, konser aktivitelerinin az oluşu Müzelerin yeterince gelişmiş olmaması Yöresel mutfağın zayıf oluşu Yöresel el işi yapımların (seramik vb.) yeterince ön plana çıkarılamaması Ekonomik düzeyin düşük olması ve yatırımcı oranın az oluşu Zengin turistlerin çekilememesi Turist bilgilendirme merkezlerinin, haritaların, yönlendirme işaretlerinin yeterli olmaması Tehditler Boğaz köprüsünün yapılışı ile beraber doğal güzelliklerin kaybolma ihtimali Sanayinin gelişmesi ile beraber doğal güzelliklerin zarar görme ihtimali Fırsatlar O1 Çanakkale Belediye sinin turizme T1 öncelik veriyor oluşu O2 Gelibolu Savaşlarının100. yıl dolayısıyla T2 artan turist sayısının ekono- mik kazanca ve şehrin tanıtımına olan etkisi O3 Avustralyalı ve Yeni Zelandalıların T3 Şehrin göç alması ile beraber trafik, hava ve Gelibolu savaşlarına verdiği büyük ses kirliliği vb. artma ihtimali önem O4 Yeni yatırımcılar ile yeni turizm T4 Şehrin göç alması ile beraber eğitim düzeyinin olanakları: konaklama ve yeme - düşmesi, suç oranının artma ihtimali içme imkânlarının artması O5 Boğaz köprüsünün yapılması ile T5 Politik nedenlerden ötürü yöresel lezzetlerden beraber ulaşım olanaklarının artacak biri olan şarap turizminin yeterince olması gelişemiyor olması O6 Yol çalışmalarına verilen önem, T6 Sit alanlarının imara açılma ihtimali şehirlerarası ulaşım imkânlarının artması O7 Havayolu kullanımının giderek T7 Yürütülen altın madeni çalışmaları ile Kaz

5 Çanakkale de Uygulanması Gereken Öncelikli Destinasyon Stratejilerinin Belirlenmesi: A WOT Uygulaması 341 O8 O9 O10 O11 artması, mesafelerin kısalması Müze, festival, sergi, eğlence ve alışveriş olanaklarının sürekli gelişmekte oluşu Şehrin gelişmesi ile beraber turistlerin geceleme süresinde oluşacak artış Çanakkale ye yönelik ulusal & uluslararası filmler ve diziler çekiliyor oluşu Ekolojik yaşama verilen önemin giderek artması, Çanakkale nin ön plana çıkması T8 T9 T10 Dağların çok fazla zarar görecek olması Termik santral yapılma ihtimali Çevre destinasyonların turistik olarak daha çok gelişmesi ve şehrin yeterince tercih edilmemesi Sürdürülebilir turizmin gelişmeme ihtimali ve turizmin artmasının şehrin yapısına zarar vermesi YÖNTEM: ÇANAKALE İLİ A WOT UYGULAMASI Günümüzde A WOT yönteminden çeşitli uygulama alanlarında yararlanılmaktadır. Yapılan araştırmalar kapsamında; proje yönetimi, üretim, turizm, kimya ve eğitim sektörleri bu alanlara örnek olarak gösterilebilir (Arslan ve Ağpak, 2012; Çelik, 2007: 169). Ancak; yapılan araştırmalar ilk defa 2000 yılında Kurtilla tarafından kullanılmaya başlanan A WOT yöntemine yönelik henüz çok sayıda çalışma olmadığını da göstermektedir. Çanakkale ili A WOT uygulaması ile, turizm literatürüne ve sektörüne katkı sağlanması hedeflenmiştir. Literatürde henüz Çanakkale turizmi A WOT uygulamasına yönelik herhangi bir kaynak bulunamamıştır. Bu nedenle, çalışma tasarımı keşfedici bir araştırma yöntemi üzerine kurulmuştur. A WOT Hibrid Yöntemi Kurtilla ve diğerleri (2000) tarafından ilk olarak 2000 yılında kullanılmaya başlanan A WOT yöntemi; SWOT analizinin kullanılabilirliğini geliştirmek amacıyla, AHS yöntemi ile entegrasyonu sonucu ortaya çıkarılmıştır (Arslan ve Ağpak, 2012: 63; Jean ve Kim, 2011). SWOT analizi stratejik yönetim sürecinde en çok kullanılan yöntemlerden biri olarak gösterilmektedir (Goranczewski ve Puciato, 2010: 48). Bu teknik ile beraber; bir işletmenin, ürünün, kişinin veya şehrin vb. iç (güçlü ve zayıf yönler) ve dış (fırsat ve tehditler) çevre faktörleri değeriendirilmekte ve böylece stratejik bir plan oluşturulmasına zemin hazırlanmaktadır. SWOT analizinin en büyük eksiklerinden biri, belirlenen faktörlerin hedeflenen stratejik plan çerçevesinde nicel olarak öneminin ölçülememesidir (Çelik, 2007: 168; Kurttila ve diğ., 2000: 44). Bu nedenle, planlama sürecinde öncelik verilmesi gereken en önemli faktörün ne olduğuna karar vermek zordur. SWOT analizinin AHS yöntemi ile kullanılması ile beraber, her faktörün öneminin nicel olarak ölçümü sağlanmaktadır (Çelik, 2007: 168). Literatürde henüz A WOT uygulamasına yönelik, özellikle Türkçe, çok fazla kaynak bulunmamaktadır. Günümüze kadar hazırlanmış belirli çalışmalar Tablo 2 de gösterilmektedir.

6 342 A WOT Hibrid Yöntemi Mustafa Boz & Ezgi Karakaş Tablo 2: A WOT Uygulamasına Yönelik Belirli Çalışmalar Konusu Hazırlayan Başlığı Tarihi Mikko Kurttila Utilizing the analytic hierarchy process AHP in SWOT Analysis a hybrid U, Mauno Pesonena, Jyrki 2000 method and its application to a forestcertification case Kangasb, Miika Kajanusa Jyrki Kangas, Mauno Pesonen, Mikko Kurttila, Miika Kajanus Jyrki Kangas, Mikko Kurttila, Miika Kajanus, Annika Kangas Miika Kajanus, Jyrki Kangas, Mikko Kurttila Nermin Çelik Yeong-Ae Jeon, Jungsun Sunny Kim İbrahim ARS- LAN, Fatma Ağpak Cengiz Akbulak, Tülay Cengiz Julian Canto- Perello, Jorge Curiel-Esparza, Vicente Calvo A WOT: Integrating the AHP with SWOT Analysis Evaluating the management strategies of a forestland estate the S-O-S approach The use of value focused thinking and the A WOT hybrid method in tourism management Strategy Making with Quantified SWOT Approach: A Case Analysis on Tourism Industry in Black Sea Region of Turkey An Application of SWOT-AHP to Develop a Strategic Planning for a Tourist Destination Türkiye de Rüzgâr Enerjisi için Bir Durum Değerlendirmesi: A WOT Uygulaması Determining ecotourism strategies using A'WOT hybrid method: Case study of Troia Historical National Park Çanakkale, Turkey Strategic decision support system for utility tunnel s planning applying A WOT method A WOT yönteminin uygulanma süreci dört temel adımdan oluşmaktadır. Literatür doğrultusunda bu adımları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür (Arslan ve Ağpak, 2012: 63; Jean ve Kim, 2011; Kajanus ve diğ., 2004: 501; Kurtila ve diğ., 2000: 45). Adım 1: SWOT Analizinin Uygulanması İlk olarak SWOT analizi uygulanmaktadır. Böylece, iç ve dış çevre analizi yapılarak, her SWOT grubuna ait faktörler belirlenmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta; her SWOT grubuna ait faktör sayısının 10 u geçmemesi gerektiğidir (Kurtila ve diğ., 2000: 45). Bunun

7 Çanakkale de Uygulanması Gereken Öncelikli Destinasyon Stratejilerinin Belirlenmesi: A WOT Uygulaması 343 nedeni ise, Adım 2 sürecinde yapılacak ikili karşılaştırmaların sayısında oluşacak verimsiz artışı önlemektir. Adım 2: Her SWOT Grubuna ait Önceliklerin Belirlenmesi İkinci adım, her SWOT grubuna ait faktörlerin kendi arasında önceliklendirilmesini amaçlamaktadır. Her faktör, kendi grubu içerisinde önceliklendirildiği için, bu değerler Yerel (Lokal) Öncelik değerleri olarak adlandırılmaktadır. Bu süreçte, Saaty (2008) çalışması temel alınarak, faktörler arası ikili karşılaştırmalar yapılmaktadır. Böylece, karşılaştırılan iki faktörden hangisinın daha yüksek orana sahip olduğu ve ne oranda yüksek olduğu belirlenmektedir. Böylece, her faktörün sayısal olarak yerel öncelik değeri belirlenmiş olmaktadır. Adım 3: Genel (Global) Önceliklerin Belirlenmesi Stratejik karar alma sürecinde, bir diğer önemli nokta ise tüm faktörler arasında en öncelikli öneme sahip faktörün belirlenmesidir. Bu süreçte ilk olarak, her SWOT grubundaki en yüksek yerel öncelik değerine sahip faktörler ele alınmaktadır ve bu dört faktör için ikili karşılaştırmalar yapılmaktadır. Böylece, SWOT gruplarının kendi arasındaki öncelik sıralaması ve sahip olduğu sayısal değerler belirlenmektedir. İkinci olarak ise, bu değerler her bir faktöre ait yerel öncelik değeri ile çarpılmaktadır. Böylece Genel Öncelik değeri olarak adlandırılan, tüm faktörlerin kendi arasındaki önem sıralamasını gösteren, sayısal değerler elde edilmiş olmaktadır. Genel öncelik değerlerinin toplamı 1 değerini vermelidir. Adım 4: Statejik Planlama Süreci Sayısal veriler neticesinde, öncelik sıralamasında en yüksek öneme sahip iç ve dış faktörler belirlenmiş olmaktadır. Böylece, stratejik karar alma sürecinde öncelik verilmesi gereken faktörler göz önünde bulundurulmakta ve stratejiler belirlenmektedir. Adım 2 ve Adım 3 sürecinde, iikili karşılaştırmalar yapılırken dikkat edilmesi gereken önemli bir husus bulunmaktadır. İkili karşılaştırmaların tutarlı, bir diğer söylemle kabul edilebilir, olup olmadığını ölçebilmek adına tutarlılık oranı hesaplanmalıdır. Tutarlılık oranı değerinin 0,10 den küçük olması gerekmektedir. Büyük olması, yapılan ikili karşılaştırmaların kabul edilebilir düzeyde olmadığını göstermektedir (Kurttila ve diğ., 2000: 44). Tutarlılık oranı Super Decisions adlı bir yazılım programı ile hesaplanabilmektedir. SWOT Faktörlerinin Azaltılması Literatür taraması bölümünde, A WOT Hibrid yönteminin ilk adımı olarak gösterilen SWOT analizi uygulanmıştır. Böylece, her bir SWOT grubuna ait faktörler belirlenmiştir. Güçlü Yönler için toplam 16 faktör, Zayıf Yönler için toplam 16 faktör, Fırsatlar için toplam 11 faktör ve Tehditler için toplam 10 faktör elde edilmiştir. Fakat Önceki bölümlerde (Yöntem A WOT Hibrid (Melez) Yöntemi Adım 1) de belirtildiği üzere, A WOT uygulaması süresince ikili karşılaştırmaların tutarlı olabilmesi için her bir SWOT grubuna ait faktör sayısının 10 u geçmemesi gerekmektedir (Kurtila ve diğ., 2000: 45). Bu nedenle uygulama sürecinin bu adımında SWOT faktörlerinin belirli bir oranda azaltılması hedeflenmiştir. SWOT faktörlerinin istenilen düzeyde elenmesi amacı ile nicel veri toplama yöntemlerinden biri olan anket yönteminden yararlanılmıştır. Ana kütle olarak, Çanakkale de yaşayan ve turizm sektöründe uzman bireyler olarak belirlenmiştir. Örneklem yöntemi olarak ise tesadüfi olmayan örnekleme tekniklerinden amaca yönelik örnekleme olarak da adlandırılan yargısal örneklemeden yararlanılmıştır. Yargısal örnekleme sürecinde araştırmacı, bireylerin uzmanlık düzeyini ve ilgisini göz önünde bulundurarak ana kütleyi temsil edip edemeyeceklerine karar vermektedir (Kusluvan ve Eren, 2008: 182). Bu süreç-

8 344 Mustafa Boz & Ezgi Karakaş te, turizm sektöründe farklı alanlarda uzmanlaşmış bireyler ile anket çalışması yapılarak bilimsel olarak kabul edilebilir bir sonuca ulaşılması hedeflenmiştir tarihleri arasında, alanında uzman 18 kişiye anket uygulanmıştır. (3 Konaklama İşletmesi Sahibi, 4 Seyahat Acentesi Sahibi, 9 Turizm Fakültesi Öğretim Elemanı (Öğr. Gör., Arş. Gör., Yrd. Doç., Doç.), ve 2 Organizasyon İşletmesi Sahibi) Uzmanlık düzeylerine göre önceden belirlenen bireylere, anket e-posta yolu ile ulaştırılmıştır. Katılımcılardan öncelikle her SWOT grubuna ait en önemli 5 faktörü belirlemeleri, sonrasında ise bu faktörleri önem sıralamasına göre 5 ten 1 e kadar puanlandırmaları istenmiştir. Böylece, toplamda her SWOT grubu için en yüksek puana sahip 5 faktörün belirlenmesi hedeflenmiştir. Her faktöre ait toplam puanlar Tablo 3 te gösterilmektedir. Bulgular doğrultusunda, her SWOT grubuna ait en önemli beş faktör ise Tablo 4 te gösterilmektedir. Tablo 3: Her Faktöre Ait Toplam Puanlar S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 S9 S10 S11 S12 S13 S14 S15 S W1 W2 W3 W4 W5 W6 W7 W8 W9 W10 W11 W12 W13 W14 W15 W O1 O2 O3 O4 O5 O6 O7 O8 O9 O10 O T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8 T9 T Tablo 4: SWOT Grubuna Ait En Önemli Faktörler Önem Sıralaması Güçlü Yönler Zayıf Yönler Fırsatlar Tehditler 1 S4 W3 O2 T1 2 S15 W6 O3 T2 3 S2 W7 O4 T6 4 S9 W9 O5 T7 5 S7 W15 O7 T8 Her SWOT Grubuna ait Önceliklerin Belirlenmesi Bu aşamada, en önemli görülen SWOT faktörlerinin analitik hiyerarşi yöntemi ile önceliklendirilmesi hedeflenmiştir. İlk adım olarak Saaty (2008) nin çalışması temel alınmış ve ikili karşılaştırma yöntemi ile anket soruları hazırlanmıştır. Her SWOT grubu için dört farklı matris oluşturulmuştur. Bu matrisler, Tablo 4 te belirtilen elimine edilmiş SWOT faktörlerini içermektedir. Bu nedenle, beşe beşlik matrisler oluşturulmuştur. Oluşan anket için ölçek 1 ile 9 aralığındadır (İkili karşılaştırma yöntemi ve kullanılan ölçek ile ilgili detaylı bilgi için Saaty (2008) çalışması incelenebilir.) Ana kütle, Çanakkale de yaşayan ve turizm sektöründe uzman bireyler, örneklem yöntemi ise: tesadüfi olmayan örnekleme tekniklerinden amaca yönelik örnekleme olarak da adlandırılan yargısal örnekleme olarak belirlenmiştir. Sayısal verilere yönelik hazırlanmış anketlerin cevaplandırma aşamasında oluşabilecek yanlış anlaşılmaları önlemek adına; anketler alanında uzman 8 kişiye tarihleri arasında uygulanmıştır. Öncelikle, her faktörün aldığı toplam puan hesaplanmış ve toplam puan uygulanan kişi sayısına bölünerek her faktörün sahip olduğu aritmetik ortalama değeri belirlenmiştir (Akbulak ve Cengiz, 2014: 382). Analiz aşamasında, Super Decision Versiyon yazılımından yararlanılmıştır. Aritmetik ortalama değerleri, Super Decision yazılımına

9 Çanakkale de Uygulanması Gereken Öncelikli Destinasyon Stratejilerinin Belirlenmesi: A WOT Uygulaması 345 girilmiş ve yazılım aracılığı ile her SWOT grubuna ait faktörlerin lokal öncelikleri belirlenmiştir. Bir başka söylem ile her SWOT grubunun en öncelikli öneme sahip faktörü tespit edilmiştir. En yüksek lokal önceliğe sahip faktörler şunlardır: Güçlü Yönler de S15: Ulusal ve uluslararası öneme sahip binlerce yıllık tarihi zenginliği: Troya, Gelibolu, Asos; Zayıf Yönler de W3: Çanakkale ye ulaşım olanaklarının gelişmemiş olması; Fırsatlar da O3: Avustralyalı ve Yeni Zelandalıların Gelibolu savaşlarına verdiği önem ve Tehditler de ise T6: SİT alanlarının imara açılma ihtimali olarak belirlenmiştir. Aynı zamanda, Super Decision bize yapılan karşılaştırmaların tutarlı olup olmadığını da göstermektedir. Tutarlılık oranı 0,10 değerinden yüksek olan sonuçlar hesaplamalardan çıkarılmış ve yerel öncelikler tutarlılık oranı göz önüne alınarak hesaplanmıştır. Tutarlılık oranlarının hepsi 0,10 değerinden küçüktür. Tablo 5, her SWOT grubuna ait faktörlerin lokal önceliklerini ve tutarlılık oranlarını detaylı olarak göstermektedir. Tablo 5: SWOT Grupları ve Faktörlerinin Öncelik Değerleri SWOT Grubu Grubun Öncelik Değeri SWOT Faktörü Tutarlılık Oranı Lokal Öncelik Global Öncelik Güçlü Yönler 0,48 Zayıf Yönler 0,28 Fırsatlar 0,14 Tehditler 0,10 S4 0,35 0,17 S15 0,42 0,2 S2 0, ,1 0,05 S9 0,09 0,04 S7 0,05 0,02 W3 0,47 0,13 W6 0,26 0,07 W7 0, ,13 0,04 W9 0,1 0,03 W15 0,05 0,01 O2 0,16 0,02 O3 0,43 0,06 O4 0, ,22 0,03 O5 0,1 0,01 O7 0,1 0,01 T1 0,12 0,01 T2 0,06 0,01 T6 0, ,33 0,03 T7 0,27 0,03 T8 0,23 0,02 Genel Önceliklerin Belirlenmesi Bu aşamada, öncelikle SWOT gruplarının kendi arasındaki öncelik sıralaması belirlenmiştir. Bu nedenle, ilk olarak her SWOT grubu için en yüksek lokal önceliğe sahip faktörler ele alınarak yeni bir ikili karşılaştırma matrisi oluşturulmuştur. Sonrasında, aynı uzman kişilere yüz yüze yöntemi ile tekrar anket uygulanmıştır. Anket sonuçları doğrultusunda faktörlerin toplam

10 346 Mustafa Boz & Ezgi Karakaş puanı ve aritmetik ortalamaları hesaplanmış ve Super Decision yazılımı ile her SWOT grubuna ait öncelik değeri bulunmuştur. Güçlü Yönler e ait öncelik değeri 0,48 olarak hesaplanırken; Zayıf Yönler için 0,28; Fırsatlar için 0,14; Tehditler için öncelik değeri ise 0,10 olarak belirlenmiştir. Buradan, en yüksek öneme sahip SWOT grubunun Güçlü Yönler olduğu sonucuna varılmaktadır. Önem sıralamasında Güçlü Yönler i sırası ile Zayıf Yönler, Fırsatlar ve Tehditler takip etmektedir. Sonrasında, bu değerler her bir faktöre ait lokal öncelik değerleri ile çarpılmıştır. Böylece, tüm faktörlerin global öncelikleri sayısal olarak belirlenmiştir. Detaylar Tablo-5 de gösterilmektedir. Tüm faktörler arasında en öncelikli öneme sahip faktör olarak 0,2 değeri ile S15: Ulusal ve uluslararası öneme sahip binlerce yıllık tarihi zenginliği: Troya, Gelibolu, Asos bulunmuştur. Stratejilerin Belirlenmesi Araştırmanın son adımı, belirlenen öncelikli destinasyon özellikleri doğrultusunda Çanakkale turizminin gelişmesine yönelik stratejilerin belirlenmesidir. Strateji 1: Çanakkale nin tarihi zenginliğini ön plana çıkaracak tanıtımların yapılması Yapılan analizler, Çanakkale nin en yüksek öneme sahip destinasyon özelliğinin ulusal ve uluslararası öneme sahip binlerce yıllık tarihi zenginliği olduğunu göstermektedir. Bu nedenle, Çanakkale destinasyon örgütleri tarafından atılması gereken ilk stratejik adım olarak; tarihi zenginliğin ön plana çıkarılacağı tanıtımların yapılması, korunması ve geliştirilmesi olarak gösterilebilir. Bu amaç doğrultusunda, büyük öneme sahip Troya ve Gelibolu yarımadasının ulusal ve uluslararası alanda daha çok ön plana çıkarılması gerekmektedir. Ulusal ve uluslararası fuarlara katılmak, etkin olarak internet kullanımından ve sinema çekimlerinden yararlanmak; Çanakkale nin tarihi zenginliğini ön plana çıkarmak için yapılacak başlıca tanıtım çalışmaları olarak gösterilebilir. Bir diğer önemli nokta ise, Çanakkale için bir destinasyon markasının oluşturulmasıdır. Bu süreçte; logo, slogan ve imaj çalışmalarında; Çanakkale nin öncelikli olarak tarihi zenginliği temel alınmalıdır. Strateji 2: Çanakkale ulaşım olanaklarının geliştirilmesi Çanakkale için en zayıf destinasyon özelliği ulaşım olanakları olarak belirlenmiştir. Bu nedenle, atılması gereken bir diğer önemli stratejik adım ulaşım olanaklarının en etkin şekilde geliştirilmesidir. Öncelikle, başlayan uçak seferlerinin sağlıklı bir şekilde devam etmesi ve zamanla sefer sayısının arttırılması amaçlanmalıdır. Bunun yanında, yapılması planlanan şehirlerarası yolların tamamlanarak karadan ulaşımın kolaylaştırılması ve bunun sonucunda ulaşım sürelerinin kısalması gerekmektedir. Özellikle yoğun günlerde oluşan feribot / araç trafiğinin ek seferler ile rahatlatılması bir diğer önemli noktadır. Ayrıca, uluslararası kruvaziyer gemilerinin yanaşmakta olduğu Kepez Limanı daha çok ticari amaçla kullanılmaktadır. Bu nedenle, kruvaziyer gemilerine yönelik turistik bir liman oluşturulması, deniz ulaşımının geliştirilmesi, Çanakkale ulaşım olanaklarının geliştirilmesine yönelik atılacak bir diğer önemli stratejik adım olarak gösterilebilir. Strateji 3: Avustralyalı ve Yeni Zelandalı turizmine odaklanmak Çanakkale turizmine yönelik en önemli fırsatın Avustralyalı ve Yeni Zelandalıların Gelibolu savaşlarına verdiği önem olduğu belirlenmiştir. Avustralyalı ve Yeni Zelandalılar yüksek ekonomik düzeye sahip turistlerdir. Daha fazla sayıda ve yılın farklı dönemlerinde ziyaret ettikleri takdirde, Çanakkale turizminin gelişmesine önemli ölçüde etkilerinin olacağını söylemek mümkündür. Bu nedenle, bir diğer önemli stratejik adım, Çanakkale de Avustralyalı ve Yeni Zelandalı turizmine odaklanmaktır. Tarihi zenginliğin ön plana çıkarılacağı uluslararası tanıtımların yapılması ve ulaşım olanakların geliştirilmesi burada da önem kazanmaktadır. Ayrıca, Avustralyalı ve Yeni Zelandalılara yönelik şehirde rekreasyon alanlarının oluşturulması gerekmektedir. Şehirde her alanda İngilizce-

11 Çanakkale de Uygulanması Gereken Öncelikli Destinasyon Stratejilerinin Belirlenmesi: A WOT Uygulaması 347 nin etkin olarak kullanılması sağlanmalıdır. İngilizce bilen kalifiye elemanlar, İngilizce yemek menüleri, İngilizce tabelalar vb.. Aynı zamanda, Anzaklar için büyük önem arz eden ayin günlerinin ve önemli noktalara yapılan turların eksiksiz organize edilmesi bir diğer önemli nokta olarak gösterilebilir. Strateji 4: SİT alanlarının imara açılmasını önlemek Son olarak, Çanakkale turizmine yönelik en önemli tehdit olarak SİT alanlarının imara açılma ihtimali öne çıkmaktadır. Bu nedenle, SİT alanlarının imara açılmasını önlemek, turizmin gelişmesine yönelik atılabilecek en önemli stratejik adımlardandır. Böylece, Çanakkale nin turizmde de ön plana çıkan tarihi zenginlikleri ve de doğal güzellikleri korunmuş olacaktır. SONUÇ Sahip olduğu tarihi zenginlikleri ve eşsiz doğal güzellikleri ile Çanakkale, Türkiye ve dünya turizmi için büyük önem arz edebilecek birçok destinasyon çekiciliğine sahiptir. Bu nedenle, çalışmamız kapsamında, Çanakkale destinasyon özeliklerinin detaylı olarak analiz edilmesi ve turizmin gelişmesine yönelik, atılması gereken öncelikli stratejik adımların belirlenmesi hedeflenmiştir. Araştırma süresince, öncelikle ikincil kaynaklar taranarak Çanakkale nin turizm endüstrisine yönelik SWOT analizi yapılmıştır. Sonrasında, belirlenen SWOT faktörleri temel alınarak Çanakkale A WOT uygulaması gerçekleştirilmiş ve Çanakkale nin öncelikli destinasyon özellikleri ve atılması gereken öncelikli stratejik adımlar belirlenmiştir. A WOT uygulamasının SWOT analizinden en önemli farkı, SWOT analizi sonucu belirlenen destinasyon özelliklerinin bir öncelik sıralamasına sokulmasını sağlamaktır. Böylece, çalışmanın kapsamında destinasyon örgütlerinin atması gereken öncelikli stratejik adımlar belirlenmektedir. Çanakkale turizmine ve SWOT analizine yönelik literatürde birçok farklı kaynak bulunmasına rağmen; gerek uluslararası literatürde, gerekse Türkçe literatürde A WOT uygulamasına yönelik çok fazla kaynak bulunmamaktadır. Bulunan belirli kaynaklar Tablo 2 de gösterilmektedir. Yapılan literatür taramasında Çanakkale turizmi A WOT uygulamasına yönelik ise sadece Akbulak ve Cengiz in 2014 yılında eko turizme yönelik hazırladığı A WOT çalışması rastlanmıştır. Bu nedenle, çalışmanın temel amacını; literatürde bir ilk yaratarak akademik camiaya ve Çanakkale turizm sektörüne hem A WOT uygulaması konusunda hem de Çanakkale turizmine yönelik atılması gereken öncelikli stratejik adımlar konusunda bir yol haritası çizebilmek oluşturmaktadır. Çalışma sonuçları, en öncelikli global faktörün Güçlü Yönler e ait S15: Ulusal ve uluslararası öneme sahip binlerce yıllık tarihi zenginliği: Troya, Gelibolu, Asos olduğunu göstermektedir. Benzer bir sonuç Akbulak ve Cengiz (2014: 385) tarafından yapılan çalışma için de geçerlidir. Akbulak ve Cengiz (2014: 385) e göre, Çanakkale eko turizmine yönelik en yüksek yerel değere sahip güçlü yön Çanakkale nin tarihi zenginliği dolayısıyla Dünya Kültür Mirası listesinde yer almasıdır. Sri Lanka turizmine yönelik Wickramasinghe ve Takano (2010: 961) tarafından yapılan çalışmada da benzer bir sonuç ortaya çıkmıştır. İkinci en yüksek puana sahip güçlü yön olarak coğrafi konum ve tarihi değer sonucu bulunmuştur. Tüm bu sonuçlar doğrultusunda, bir destinasyonun turizm açısından gelişebilmesi için var olan tarihi değerinin büyük bir önem taşıdığını söylemek mümkündür. Aynı zamanda, çalışma kapsamında yerel faktörlerden en yüksek puana sahip olan zayıf yönün W3: Çanakkale de ulaşım olanaklarının gelişmemiş olması olduğu sonucuna varılmıştır. Karadeniz turizmine yönelik A WOT uygulaması yapan Çelik (2007: 174) de çalışmasında aynı sonucu bulmuştur. Çelik (2007: 174) e göre en yüksek zayıf yön

12 348 Mustafa Boz & Ezgi Karakaş ulaşım endüstrisindeki alt yapı sıkıntılarıdır. Akbulak ve Cengiz (2014: 385) ise Çanakkale eko turizmindeki en önemli zayıf noktanın turizmde resmi ve idari otoritenin eksikliği olduğu sonucuna varmıştır. Aynı sonuç, Kajunus ve diğ. (2004: 503) çalışması için de geçerlidir. Bu çalışmada ise, benzer bir nokta olan Turizm paydaşlarını tek bir çatı altında toplayan bir destinasyon örgütünün olmayışı faktörü ikinci en yüksek sayısal veriye sahip zayıf yön olarak tespit edilmiştir. Son olarak, yerel faktörlerden en yüksek puana sahip olan faktörün fırsatlar da O3: Avustralyalı ve Yeni Zelandalıların Gelibolu savaşlarına verdiği önem; tehditler de ise T6: SİT alanlarının imara açılma ihtimali olduğu görülmüştür. Akbulak ve Cengiz (2014: 385) de aynı sonuca ulaşmış, en yüksek öneme sahip tehditin olası çevresel tehlikeler olduğunu tespit etmişlerdir. Çanakkale turizminin en etkin şekilde gelişebilmesi için çevresel tehditlerin minimize edilmesi gerektiği sonucu Akbulak ve Cengiz (2014: 385) tarafından da gösterilmiş bulunmaktadır. Araştırma kapsamında bulunan sonuçlar doğrultuda, Çanakkale turizminin en etkin şekilde gelişmesine yönelik, destinasyon örgütleri tarafından atılması gereken öncelikli stratejik adımlar belirlenmiştir. Bu adımlar; Çanakkale nin tarihi zenginliğini ön plana çıkaracak tanıtımların yapılması, tarihi zenginliklerin korunması ve geliştirilmesi, ulaşım olanaklarının geliştirilmesi, Avustralyalı ve Yeni Zelandalı turizmine odaklanmak ve sit alanlarının imara açılmasını önlemek olarak ortaya konulmuştur. ÖNERİLER VE SINIRLILIKLAR Yapılan araştırmalar sonucu, A WOT Hibrid yönteminin turizme yönelik akademik çalışmalarda henüz yeterince kullanılmadığı görülmüştür. Çalışma kapsamında uygulama, sadece Çanakkale iline yöneliktir. İleriki çalışmalar, farklı şehirlerin veya destinasyonların A WOT uygulamasına yönelik hazırlanarak, stratejik planların hazırlanmasına ve Türkçe literatüre katkı saylanabilir. Aynı zamanda, çalışmada SWOT faktörleri elimine edilirken her grup için sadece beş faktör bırakılmıştır. Burada amaç, A WOT uygulaması süresince yapılacak anketlerde, oluşturulan matrislerin karmaşık olmamasını sağlamaktır. Böylece, matrisleri cevaplayan kişiler için daha anlaşılır olması sağlanmaya çalışılmıştır. İleriki çalışmalarda, anketler A WOT konusunda ileri düzeyde uzmanlaşmış kişilere uygulanabilir ve böylece her SWOT grubunun bu oranda elimine edilmesi gerekliliği ortadan kaldırılabilir. Çalışma kapsamında, anketleri cevaplayacak bireylerin hem turizm alanında uzmanlaşmış, hem Çanakkale turizmine hâkim hem de A WOT konusunda bilgiye sahip olması gerekmektedir. Fakat A WOT yönteminin hem çok yeni bir yöntem olması hem de daha çok akademik camiada biliniyor olması, anketleri cevaplayan kişilerin daha çok akademisyenler arasından seçilmesine neden olmuştur. İleriki süreçte A WOT yönteminin daha bilinir hale gelmesi ile anketler özel sektör çalışanlarına, seyahat acentelerine, yerel ve merkezi idare temzilcilerine ve akademisyenlere temsil edildikleri ağırlıkta uygulanabilir. KAYNAKÇA Akbulak, C. ve Cengiz, T. (2014). Determining ecotourism strategies using A'WOT hybrid method: Case study of Troia Historical National Park Çanakkale, Turkey, International Journal of Sustainable Development & World Ecology, 21/4, Arkitera (2015). Çanakkale Boğaz Köprüsü ve Diğerleri. nakkale-bogaz-koprusu-ve-digerleri adresinden tarihinde erişildi. Arslan, İ. ve Ağpak, F. (2012). Türkiye de Rüzgâr Enerjisi için Bir Durum Değerlendirmesi: A WOT Uygulaması, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/20, Boz, M., Özkul E. ve Aydın Ş. (2007). SWOT

13 Çanakkale de Uygulanması Gereken Öncelikli Destinasyon Stratejilerinin Belirlenmesi: A WOT Uygulaması 349 Analysis for the Determining Touristic Policy and Plans in Çanakkale, Proceedings of the 2007 International Tourism Biennal, Canto-Perello, J., Curiel-Esparza, J. ve Calvo, V. (2016). Strategic decision support system for utility tunnel s planning applying A WOT method, Tunnelling and Underground Space Technology, 55, Çanakkale İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2015). turizm.gov.tr/ adresinden tarihinde erişildi. Çanakkale Ticaret ve Sanayi Odası (2015). haberdetay.asp?id=708 adresinden tarihinde erişildi. Çanakkale 2015 (2015). kinlikler/100-yil etkinlikleri adresinden tarihinde erişildi. Çelik, N. (2007). Strategy Making with Quantified SWOT Approach: A Case Analysis on Tourism Industry in Black Sea Region of Turkey, Lex et Scientia, Duman, T. ve Öztürk, A. B. (2005). Yerli Turistlerin Mersin Kızkalesi Destinasyonu ve Tekrar Ziyaret Niyetleri ile İlgili Algılamaları Üzerine Bir Araştırma, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 16/1, Genç, K., Atay, L. ve Eryaman, M. Y. (2014). Sürdürülebilir Destinasyon Yaratma Sürecinde Örgütlenmenin Önemi: Çanakkale Turizmi Üzerine Bir Araştırma, Anatolia: Turizm Araştırma Dergisi, 25/1, Goranczewski, B. ve Puciato, D. (2010). SWOT Analysis in the Formulation of Tourism Development Strategies for Destinations, Tourism, 20/2, Güney Marmara Kalkınma Ajansı (2011). Çanakkale Turizmi Çalıştayı Raporu. KA_Canakkalede_Turizmin_Bugunu_ Ve_Gelecegi.pdf adresinden tarihinde erişildi. Ilgar, R. (2008). Çan Termik Santral Projesi, Marmara Coğrafya Dergisi, 17, Jeon, Y. ve Kim, S. J. (2011). An Application of SWOT-AHP to Develop a Strategic Planning for a Tourist Destination, 16th Graduate Studens Research Conference. Kajunus, M., Kangas, J. ve Kurtilla, M. (2004). The Use of Value Focused Thinking and the A WOT Hybrid Method in Tourism Management, Tourism Management, 25, Kangas, J., Kurtilla, M., Kajanus, M. ve Kangas, A. (2003). Evaluating the management strategies of a forestland estate the S-O-S approach,, Journal of Environmental Management, 69, Kangas, J., Pesonen, M., Kurtilla, M. ve Kajanus, M. (2001). A WOT Integrating the AHP with SWOT Analysis, ISAHP, 6, Kaz Dağı ve Madra Dağı Belediyeler Birliği (2016, Şubat 12). Küçükkuyu Zeytin Kurtuluş Şenlikleri. adresinden tarihinde erişildi. Kurtilla, M., Pesonen, M., Kangas, J. ve Kajanus, M. (2000). Utilizing the Analytic Hierachy Process (AHP) in SWOT Analysis A Hybrid Method and its Application to a Forest Certification Case, Forest Policy and Economics, 1, Kusluvan, S. ve Eren, D. (2008). Örgütsel Hizmet Odaklılığının İşletme Performansı Üzerindeki Etkisi: Konaklama İşletmelerinde bir

14 350 Mustafa Boz & Ezgi Karakaş Uygulama, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 19/2, Mercan, Ş. O. ve Yıldız, A. (2014). Çanakkale nin Kırsal Turizm Potansiyelinin Belirlenmesi ve Bölgesel Turizm Gelişimi Açısından Önemi, Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, 7/1, Milajkovic, A., Nikolic, M. ve Stankovic, V. (2012). Improvement of Energy Efficiency in Hospitality Towards Sustainable Hotels, PhIDAC, Saaty, T. L. (2008). Decision Making with the Analytic Hierarchy Process, Internal Journal Services Sciences, 1/1, Yaşar, O. (2014). Bozcaada nın Su Sporlarından Rüzgâr Sörfü (Windsurfing) ve Uçurtma Sörfü (Kitesurfing) Potansiyelinin Coğrafi Temelleri, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9/2, Yaşar, O. (2011). Saros Körfezi Kıyılarında Su Altı Dalış Turizmi, Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks, 3/1, Wickramasinghe, V. ve Takano, S. (2010). Application of Combined SWOT and Analytic Hierarchy Process (AHP) for Tourism Revival Strategic Marketing Planning: A Case of Sri Lanka Tourism, Journal of Eastern Asia Society for Transportation Studies, 8, Oxford Economics (2015). Travel & Tourism Economic Impact 2015 Annual Update Summary. adresinden tarihinde erişildi. Yeşildağ, B. ve Atay, L. (2011). Savaş Alanları Turizmi: Gelibolu Yarımadasına Gelen Ziyaretçilere Yönelik Bir Çalışma, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14/26, Yılmaz, H. ve Yolal, M. (2008). Film Turizmi: Destinasyonların Pazarlamasında Filmlerin Rolü, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8/1,