TEKNİK EĞİTİMDE İNTERNET TEKNOLOJİSİNİN KULLANIMI USING OF THE INTERNET TECHNOLOGY IN TECHNICAL EDUCATION

Transkript

1 TEKNİK EĞİTİMDE İNTERNET TEKNOLOJİSİNİN KULLANIMI İlhami ÇOLAK* Şevki DEMİRBAŞ* Erdal IRMAK* Ramazan BAYINDIR* *Gazi Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi, Elektrik Eğitimi Bölümü 06500, Teknikokullar, ANKARA, Tel/Faks: ÖZET Dünyada birçok üniversite, mühendislik eğitimi ve teknik eğitime yönelik internet tabanlı eğitim programına sahiptir. Bu alanlarda öğrencilere verilecek teorik bilginin yanında laboratuar çalışmaları ve teorinin pratikle örtüşmesini sağlayan deneylerin yapılması önem arz etmektedir. Dersin zaman ve mekân kavramından bağımsız olarak işlenişi, öğretmen ve öğrencilerin yüz yüze gelmeyişi, ders notlarının, kaynakların, web ortamında sunulması gibi araçlar internet tabanlı eğitimin temel unsurlarıdır. Bu çalışmada dünyada ve ülkemizde, uzaktan eğitim ve özellikle internet üzerinden mühendislik eğitimi ve teknik eğitim alanında yapılan çalışmalar incelenmiştir. Ayrıca, internet üzerinden deney benzetimlerinin oluşturulduğu bir sanal laboratuar uygulaması verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Uzaktan eğitim, sanal laboratuar, internet. USING OF THE INTERNET TECHNOLOGY IN TECHNICAL EDUCATION ABSTRACT In the world, most of the universities have internet based distance education programs related to engineering and technical education. In these fields, in addition to the theoretical information given students, it is very important to realize laboratory experiments. Main purposes of the internet based education are independence from time and place, eliminating face to face meeting students and lecturer, offering course notes and references on the internet. In this paper, studies about distance education and especially web based engineering and technical education have been examined. Furthermore, a virtual laboratory application including experimental simulations was given. Keywords: Distance education, virtual laboratory, internet. 1. GİRİŞ Eğitim-öğretim programları genel olarak ele alındığında temel eğitim, mühendislik eğitimi ve teknik eğitim, fen eğitimi, sosyal mesleklere yönelik eğitimler gibi değişik alanlara ayrılmaktadır. Mühendislik eğitimi ve teknik eğitimde, öğrencilere verilecek teorik bilgilerin yanı sıra, uygulama çalışmalarının ve deneylerin kapsam dışında tutulması düşünülemez.

2 Mühendislik eğitimi ve teknik eğitim öğrencileri için pratik deneyim sağlamanın klasik yolu laboratuar temelli sistemler kullanmaktır. Günümüz bilişim teknolojisi sayesinde, internet üzerinden laboratuar düzenek ve cihazlarına uzaktan erişim mümkün olmaktadır. Bu teknolojik gelişim özellikle teknik eğitim ve mühendislik eğitiminde oldukça faydalıdır. Öğrenciler mesleki derslerinin teorik kısımlarını ve laboratuar deneylerini uzaktan yapabilirler. Böylece, öğrenciler tarafından kişisel olarak temin edilmesi mümkün olmayan cihazların uzaktan erişimli laboratuar metodu ile kullanılabilme imkânı sağlanmış olacaktır. Buradan anlaşılacağı üzere geleneksel eğitime oranla, internet tabanlı mühendislik eğitimi ve Web Tabanlı Laboratuar (WTL) modelleri kullanmanın önemli üstünlükleri bulunmaktadır. Bunlardan öne çıkan bazıları aşağıda verilmiştir: Geleneksel eğitimde bazı deneyler, elektrik çarpması gibi olumsuz olaylara yol açabilecek riskler altında gerçekleştirilmektedir. WTL modellerinde böyle bir durum söz konusu değildir. WTL modellerinde, geriye dönük olarak, uygulaması yapılan bütün deneylerin ölçüm parametreleri bir veritabanında saklı tutulabilir. Bu veritabanı sürekli olarak erişime açık tutularak, öğrenciler istedikleri deneyi diledikleri zaman diliminde tekrar edebilirler. Farklı üniversitelerdeki yaklaşık olarak aynı içeriğe sahip dersleri okutan farklı fakülteler, tek bir sanal laboratuarı kullanabilir. Öğretim elemanı dersi anlatırken, ilgili deneye bağlanmak suretiyle öğrencilerden gelen istekler doğrultusunda deneyi uzaktan erişimli olarak gerçekleştirebilir. Bu sayede konunun pekişmesi daha kolay olur. Öğrencilerin herhangi bir deneyi yapmak için belirli bir gün ve saat dilimine uymaları gerekmez. Çünkü eğitim yeri öğrencinin bilgisayarıdır ve her an ulaşılabilmektedir. Yüksek maliyet gerektiren bazı yatırımların, sadece belirli bir zaman diliminde öğrencilerin hizmetine sunulması yerine sürekli olarak kullanıma açık olma imkânı sağlanır. Bu çalışmada, Dünya da ve Türkiye de uzaktan eğitimle ve özellikle internet teknolojisinin teknik eğitim ve mühendislik eğitiminde kullanılması ile ilgili çalışmalar

3 özetlenmiş ve mühendislik eğitimi ve teknik eğitim alanında uzaktan eğitime yönelik genel bir benzetim çalışması verilmiştir. 2. WEB TABANLI MÜHENDİSLİK EĞİTİMİ ve TEKNİK EĞİTİM Eğitimciler ve araştırmacılar, teknik eğitim teknolojisinin gelişimi ve dünya genelinde öğrencilere yüksek teknolojinin gücünü sunabilmek için LabVIEW, Java, Matlab gibi yazılım ürünlerini kullanmıştır. Ayrıca, güncel donanımları ve yazılım tabanlı görsel cihazları kullanarak problemleri çözmek, öğrenciye bilgisayarla etkileşim işlemleri yürütme konusunda tecrübe kazandırmak amacıyla uzaktan eğitim çalışmaları yapılmıştır. Bu amaçla, internet üzerinden herhangi bir zamanda ve ortamda bir dizi deneyin temel prensiplerini ve yöntemlerini öğretmeyi amaçlayan yazılımlar gerçekleştirilmiştir. Aşağıda internet tabanlı mühendislik eğitimi ve teknik eğitim ile ilgili uluslararası alanda yapılan bazı çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir. Ko, C.C. vd. tarafından yapılan çalışmada, çok girişli, çok çıkışlı eş iki tank düzeneği üzerine bir laboratuar deneyinin web tabanlı uygulaması sunulmuştur. Bu uzaktan erişimli deney, National University of Singapur da gerçekleştirilmiştir. Ses ve görüntü geri beslemesi için video-konferans yöntemi kullanılmakla birlikte hareketli bir platform üzerine de bir kamera düzeneği kurulmuştur. Böylece kullanıcılar kameranın görüş açısını ve yakınlaştırma seçeneklerini değiştirebilmektedirler (1). Yeung, K. ve Huang, J. tarafından yapılan çalışmada, kontrol deneylerinin kullanıcılar tarafından internet üzerinden yapılabildiği bir uzaktan erişimli kontrol sistemi geliştirilmiştir. Sistem yerel ağ üzerinde veri toplama kartı ile uyumlu çalışan uygulama setinden oluşmaktadır (2). Chen, S.H. vd. tarafından hazırlanan sanal laboratuar sisteminde, öğrenciler gerçek cihazlar üzerinde değişik ölçümler yapabilmekte, osiloskopla gözlenen eğrileri web tabanlı olarak izleyebilmektedir (3). Gustavsson, I. tarafından yapılan sanal laboratuar çalışması Blekinge Institue of Technology öğrencileri tarafından kullanılmaktadır. Öğrenciler deneyle ilgili istedikleri tüm parametreleri kendi istemci bilgisayarlarında hazırlayarak laboratuar sunucusuna göndermektedirler. Sunucu istenilen ölçümlerden elde ettiği verileri istemciye tekrar

4 göndermektedir. Bu işlem 1-2 saniye sürmekte ve aynı anda birden fazla istemci deneye ulaşabilmektedir (4). Leiner, R. Tarafından yapılan çalışmada, doğru akım motoru deneyi esas alınmıştır. Öncelikle motor ve kontrol donanımı modellenerek benzetim yapılmış, benzetimde motor performansını optimize etmek için Matlab/Simulink kullanılmıştır. Daha sonra, benzetimi yapılan motor, Real-Link/32 kullanan internet tabanlı laboratuarda gerçek donanıma uygulanmıştır. Motor hareketlerinin ses ve görüntüsünü aktarabilmek için bir mikrofon ve bir web-kamera kullanılmıştır (5). Ferrero, A. vd. tarafından yapılan çalışmada, Java tabanlı bir sunucu-istemci mimarisi oluşturulmuştur. Hazırlanan internet tabanlı laboratuar sistemi, Politecnico Di Milano da Elektrik Mühendisliği öğrencileri tarafından laboratuar deneylerinde kullanılmaktadır (6). Spanias, A. vd. tarafından yapılan çalışmada, deneylerin uzaktan yapılabilmesini sağlayan, internet tabanlı bir sinyal işleme laboratuarı sunulmuştur. Bu sanal laboratuar, Java Digital Signal Processing (J-DSP) olarak adlandırılan, nesneye yönelik bir Java appleti üzerine kuruludur. J-DSP, Arizona State üniversitesinde geliştirilmiştir ve halen bir DSP dersinin görsel laboratuar uygulamalarında kullanılmaktadır (7). Swamy, N. vd. tarafından yapılan çalışmada, ücretsiz olarak temin edilebilen yazılımları kullanmak suretiyle, eğitim amaçlı laboratuarlardaki donanımların uzaktan kontrol edilebileceği gösterilmiştir. Internet tabanlı kontrol amacına uygun olarak NetMeeting programının kullanımı açıklanmıştır. Kontrol deneyleri, Matlab tabanlı gerçek zamanlı araçları ve NetMeeting i kullanarak, basit ve ucuz bir yöntemle uzaktan erişilebilir hale getirilmiştir (8). Corradini, M.L. vd. tarafından yapılan çalışma, University of Ancona ve University of Lece de gerçekleştirilen uzaktan erişimli laboratuar deneylerini sunmaktadır. Bu laboratuarda, bir fan hızı kontrolu, bir robot kolu kontrolu, tank düzeneği, maket bir helikopter kontrolu gibi farklı deneyler yürütülmektedir (9). Keyhani, A. vd. tarafından yapılan çalışmada, motor sürme uygulamaları için DSP tabanlı kontrol yöntemlerini içeren, görsel ve internet tabanlı bir öğrenim sistemi oluşturulmuştur. Sistem, sayısal kontrol algoritmalarının daha hızlı modellenebilmesi ve

5 verimli test imkânlarının sağlanabilmesi için bir grafik ara yüzü ve gerçek donanım birimlerinin bulunduğu bir setten oluşmaktadır (10). Shen, H. vd. tarafından yapılan çalışmada, otomatik internet ölçüm laboratuarı (AIM- LAB) olarak adlandırılan, internet tabanlı ve etkileşimli bir sanal laboratuar gerçekleştirilmiştir. AIM-LAB, laboratuar cihazlarının özellikle uzaktan eğitimde etkili bir şekilde kullanılabilmesini sağlamıştır (11). Lin, P.I. vd. tarafından yapılan çalışmada, uzaktan eğitim derslerini destekleyen bir web tabanlı laboratuar yapısı açıklanmıştır. Uzaktan veri toplama, ölçme, endüstriyel kontrol ve otomasyon uygulamaları üzerine yoğunlaşan bu sanal laboratuarda gerçekleştirilebilen deneyler hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca bir alternatif akım motoru deneyi örneklenmiştir (12). Chang, W.F. vd. tarafından yapılan çalışmada, PLC deneylerinin yapılabilmesini sağlayan, internet tabanlı bir laboratuarın donanım ve yazılım yapısı verilmiştir. Öğrenciler, laboratuara kendilerine ait kullanıcı adları ve şifrelerle istedikleri herhangi bir internet erişimli bilgisayardan bağlanabilmekte ve PLC deneylerini gerçekleştirebilmektedirler. Uzaktan yapılabilen deneyler, bir web-kamera yardımıyla internet üzerinden de gerçek zamanlı olarak izlenebilmektedir (13). Sanchez, J. vd. tarafından yapılan çalışmada, etkileşimli benzetim yapıları kullanan web tabanlı bir laboratuar yapısı ele alınmıştır. Öğrenciler parametreleri değiştirmek suretiyle değişik deney yapıları üzerinde çalışma yapabilmektedirler. Çalışmada, internet ara yüzü tasarlanırken Java appletleri kullanılmıştır. Deneylerin benzetimlerinin oluşturulmasında ise Matlab programından yararlanılmıştır (14). Motuk, H.E. vd. tarafından yapılan çalışmada, web tabanlı olarak yapılabilen bir robot deneyi gerçekleştirilmiştir. Öğrenciler, uzaktan erişimli olarak, bir robot kolunu değişik şekillerde hareket ettirebilmektedir (15). Türkiye de her ne kadar uzaktan eğitim ve özellikle web tabanlı eğitim üzerinde çalışmalar yapılmış ve bu amaca uygun internet siteleri geliştirilmiş olsa da (16 21), WTL modelleri uluslararası düzeye henüz çıkarılamamıştır. Oysa Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planında, bilgisayar ve internet vasıtası ile evde uzaktan eğitim olanakları sağlanması ve geliştirilmesi, anaokullarından üniversitelere kadar örgün ve yaygın

6 eğitim-öğretim programlarının bütün aşamalarında internet ve çoklu ortama dayalı bilgi teknolojileri ve bilgi hizmetlerinin kullanılması önemli hedefler arasında sıralanmıştır. Bu çalışmalara ilaveten, TÜBİTAK Bilten BYTKA 2000 Kamusal Değerlendirme Raporu, TÜSİAD e-türkiye Raporu, 2002 Bilişim Şurası Sonuç Raporları da uzaktan eğitimin gerekliliği üzerinde durmuşlardır (22 24). Ayrıca, Türkiye Bilişim Vakfı (TBV) tarafından Aralık 2002 de başlatılan ve 6 ay süren çalışma sonucunda, hem uzaktan eğitim sağlayacakların, hem de bu hizmetten yararlanacakların, kaliteli bir uzaktan eğitim için nelere dikkat etmeleri gerektiğinin anlatıldığı bir kılavuz oluşturulmuştur (25). 3. ÖRNEK WTL ÇALIŞMASI: SERİ RLC DEVRESİ BENZETİMİ Bu çalışmada temel olarak mühendislik eğitimi ve teknik eğitim öğrencilerinin lisans derslerinin ve deneylerinin internet ortamında uzaktan öğretim ile gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. Bu noktadan hareketle, en temel elektrik devrelerinden birisi olan seri RLC devresinin, örnek çalışma olarak internet tabanlı benzetimi gerçekleştirilmiştir. Bu benzetimde MATLAB programı kullanılmıştır. İstemci İstemci Web Sunucu (httpd) Uygulama Sunucu (MATLAB) (MATLAB WebServer) Şekil 1. MATLAB ile web tabanlı benzetim geliştirmek için oluşturulan yapılanma MATLAB WebServer ile web tabanlı benzetimler geliştirmek son derece yararlı olmaktadır. MATLAB WebServer, MATLAB programında işlenmek üzere internet üzerinden veri alabilen ve bu verileri işledikten sonra elde edilen sonuçları yine bir internet tarayıcısında gösterebilen MATLAB uygulamaları geliştirmeyi sağlamaktadır. İstemci sistem ile MATLAB arasındaki veri alışverişi TCP/IP protokolüne uygun olarak gerçekleştirilmektedir. Şekil 1 de görüldüğü gibi, en basit yapılanmada; bir istemci bilgisayar ve bunun üzerinde çalışan bir internet tarayıcı, MATLAB, MATLAB

7 WebServer programlarını çalıştıran bir uygulama sunucusu ve bir Web sunucu yazılımın yüklü olduğu bir sunucu bilgisayar olmalıdır. MATLAB WebServer bileşenine platform görevi yapması, MATLAB da yazılıp MATLAB WebServer üzerinden çalıştırılan programların internet üzerinden de çalıştırılabilmesi ve bilgisayarın genel bir Web Sunucu olarak hizmet vermesini sağlamak amacıyla, Apache kullanılmıştır. Böylelikle sunucu bilgisayar, Gazi Üniversitesi bünyesindeki yerel ağa hizmet veren bir sunucu olmuştur. Üniversitedeki internet erişimli herhangi bir bilgisayarın tarayıcı programındaki adres alanına girmek suretiyle yapılan benzetim çalışması izlenebilmektedir. Bu adrese girildiği zaman, Şekil 2.(a) da ekran görüntüsü verilen ana sayfa gelmektedir. (a) (b) Şekil 2. (a) WTL modeli benzetim çalışmaları ana sayfası (b) Deneyler sayfası Şekil 2.(a) da verilen sayfada, üye alanı bağlantısı seçilmek suretiyle sisteme güvenli giriş yapılır. Bu girişin ardından Deneyler bağlantısı seçilmek suretiyle deney sayfalarına giriş yapılabilir. Deney sayfalarının görüntüsü Şekil 2.(b) de verilmiştir. Bu sayfada da görüleceği gibi, kullanıcılar istedikleri takdirde deneyin internet üzerinden nasıl yapılacağına ilişkin ayrıntılı bilgi alabilmektedirler. Ayrıca kullanıcılar, ihtiyaç duydukları takdirde yapılan deneyle ilgili teorik bilgiye erişebilmektedirler. Şekil 3.(a) da seri RLC devresi deneyinin giriş sayfasına ilişkin ara yüz verilmiştir. Kullanıcılar, seri RLC devresine ilişkin parametreleri ilgili alanlara girerler ve daha sonra gönder butonuna tıklarlar. Girilen parametre değerleri, Apache sunucu üzerinden Matlab WebServer e iletilir. Matlab WebServer Matlab programı üzerinde yazılmış olan ilgili dosyayı çalıştırarak, bu parametrelere dayalı olarak hesaplamaları yapar ve devre

8 akımı ile kondansatör üzerindeki gerilimi hesap eder ve grafiklerini oluşturur. Oluşturduğu bu grafikler resim formatına çevirir ve tekrar internet sunucuya gönderir. Bu işlemin yapılması 2-3 saniye sürmektedir. Şekil 3.(b) de elde edilen çıkış sayfasının görüntüsü verilmiştir. (a) (b) Şekil 5.(a) Seri RLC devresi deneyi ara yüzü (b) Seri RLC devresi benzetimi çıkış sayfası Seri RLC devresinin benzetiminde, genel anlamda yapılan benzetim çalışmalarına yenilik getirilmiştir. Girilen parametreler sonucu elde edilen eğrilerin daha ayrıntılı olarak incelenebilmesi için yatay ve dikey eksenlerde eğrinin istenilen aralıklarda büyütülmüş şeklinin internet üzerinden sağlanabilmesi gerçekleştirilmiştir. Örneğin deneye ilk girilen parametrelerde, kondansatör gerilimi eğrisi 0 ile 5 saniye (yatay eksen) ve 0 ile 120 Volt (dikey eksen) aralıklarında elde edilmiştir. Elde edilen bu eğride, merak edildiği takdirde, yatay eksende 1 2 sn, dikey eksende Volt aralığındaki daha hassas bir gözlem bu yapı sayesinde gerçekleştirilebilir. 4. SONUÇ Internet tabanlı kontrol sistemleri birçok alanda uygulanmaktadır. Bu alanlardan birisi ve belki de en önemlisi uzaktan eğitimdir. Mühendislik ve teknik alanlarda yapılacak olan eğitimde uygulama temel esastır. Geleneksel eğitimde uygulamalar laboratuarlarda birebir deney yapılması şeklinde gerçekleşmektedir. Uzaktan eğitimde ise bunu yapmanın iki temel yöntemi bulunmaktadır: bunlardan birisi, yapılacak deneyle tümüyle örtüşen bir benzetim hazırlamak, diğeri ise gerçek zamanlı kontrol

9 donanımları ve bunları uyumlu bir şekilde çalıştırabilecek internet tabanlı yazılımlar kullanarak uzaktan erişimli bir deney düzeneği kullanmaktır. WTL modelleri ve uygulamaları alanında yurtdışındaki birçok üniversitede çalışmalar yapılmış ve başarılı sonuçlar elde edilmiştir. Yakın bir zaman içerisinde geleneksel eğitimin yerini tamamen uzaktan eğitim yöntemlerinin alması beklenmektedir. Türkiye de her ne kadar uzaktan eğitim ve özellikle web tabanlı eğitim üzerinde çalışmalar yapılmış olsa da WTL modelleri uluslararası düzeye henüz çıkarılamamıştır. Bu çalışmada, Türkiye'de ve dünyada konu ile ilgili yapılan çalışmalar incelenmiş ve bu çalışmalarla ilgili özet bilgiler verilmiştir, bu bilgilerin ışığında mühendislik eğitimi ve teknik eğitimde önemli yeri olan deney yapabilme ve laboratuar uygulamalarının internet tabanlı eğitime uyarlanmasında kullanılan yöntemler verilmiştir. Bu yöntemlerin örneklenmesi açısından, MATLAB temelli ve internet erişimli bir seri RLC devresi deneyinin benzetimi verilmiştir. KAYNAKLAR 1. Ko, C.C. et al., "Development of a Web Based Laboratory for Control Experiments on A Coupled Tank Apparatus", IEEE Transactions on Education, 44(2001), Yeung, K. and Huang, J., "Development of A Remote Access Laboratory: A DC Motor Control Experiment", Computers in Industry, 52(2003), Chen, S.H. et al., "Development of Remote Laboratory Experimentation through Internet", Proceedings of the 1999 IEEE Hong Kong Symposium on Robotics and Control, , Hong Kong, July Gustavsson, I., "Remote Laboratory Experiments in Electrical Engineering Education", Proceedings of the 4 th. IEEE International Caracas Conference on Devices, Circuits and Systems, (I025-1)-(I025-5), Aruba, April Leiner, R., " Tele-Experiments via Internet A New Approach for Distance Education", 11 th. Mediterranean Electrotechnical Conference, 7-9 May Ferrero, A. et al., "ReMLab; A Java Based Remote, Didactic Measurement Laboratory", IEEE Transactions on Instrumentation and Measurement, 52(2003),

10 7. Spanias, A. et al., "Development and Evaluation of a Web-Based Signal and Speech Processing Laboratory for Distance Learning", Computers in Education, April/June 2000, Swamy, N., Kuljaca, O., Lewis, F.L., "Internet-Based Educational Control Systems Lab Using NetMeeting", IEEE Transactions on Education, 45(2002), Corradini, M.L. et al, "An Internet Based Laboratory for Control Education", Proceedings of the 40 th. IEEE Conference on Decision and Control, , Orlando, 4-7 Dec Keyhani, A. et al., "An Integrated Virtual Learning System for the Development of Motor Drive Systems", IEEE Transactions on Power Systems, 17(2002), Shen, H. et al., "Conducting Laboratory Experiments over the Internet", IEEE Transactions on Education, Vol.: 42, No: 3, August 1999, pp: Lin, P. I., Broberg, H., Mon, A., "A Web-based Lab for Distance Learning", Proceedings of the American Society for Engineering Education Annual Conference, Session: 1758, Chang, W.F. et al., "Design and Implementation of A Web-based Distance PLC Laboratory", Proceedings of the 35 th. Southeastern Symposium on System Theory, , March Sanchez, J. et al., A Java/Matlab-Based Environment for Remote Control System Laboratories: Illustrated With an Inverted Pendulum, IEEE Transactions on Education, 47(2004), Motuk, H.E. et al., Student Performance Evaluation in Web Based Access to Robot Supported Laboratries, Proceedings of the IEEE International Conference on Robotics&Automation, , Taipei, Taiwan, September 14-19, (Erişim tarihi: Ocak 2005) (Erişim tarihi: Ocak 2005) (Erişim tarihi: Ocak 2005). 19. Varol, A. ve Bingöl, A. F., "Fırat Üniversitesi nin Uzaktan Öğretim Hedefleri", Açık ve Uzaktan Eğitim Sempozyumu, Eskişehir, Mayıs (Erişim tarihi: Ocak 2005). 21. Çallı, İ., Bayam, Y., Karacadağ, M.C., Türkiye de Uzaktan Eğitimin Geleceği ve E- Üniversite, Açık ve Uzaktan Eğitim Sempozyumu, Eskişehir, Mayıs 2002.

11 22. TÜBİTAK BİLTEN (Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Araştırma Enstitüsü), Bilgi Teknolojileri Yaygınlık ve Kullanım Araştırması (BYTKA) Kamusal Değerlendirme Raporu 2000, Ankara, Ocak Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği (TÜSİAD), Avrupa Birliği Yolunda Bilgi Toplumu ve e-türkiye, Yayın No: TÜSİAD-T/ /301, Haziran Türkiye Bilişim Şurası Sonuç Raporu, Ankara, Türkiye Bilişim Vakfı, Uzaktan Eğitim Kılavuzu, Ankara, Ağustos 2003.