ELEKTRĠK-ELEKTRONĠK MÜHENDĠSLĠĞĠ EĞĠTĠMĠNDE UZAKTAN ERĠġĠMLĠ SANAL LABORATUVARLAR VE SANAL ENSTRÜMANLAR

Transkript

1 ELEKTRĠK-ELEKTRONĠK MÜHENDĠSLĠĞĠ EĞĠTĠMĠNDE UZAKTAN ERĠġĠMLĠ SANAL LABORATUVARLAR VE SANAL ENSTRÜMANLAR Ahmet Küçüker 1, Ertan Yanıkoğlu 2, Özet Elektrik Elektronik Mühendisliği bölümlerinde günden güne öğrenci sayıları artmakta buna bağlı olarak laboratuvarlar zaman zaman yetersiz kalmaktadır. Teknolojideki gelişmeler doğrultusunda ülkemizde ve dünyada geleneksel laboratuvarları destekleyen sanal laboratuvar çalışmaları gerçekleştirilmektedir. Sanal laboratuvarların geliştirilmesi ve sanal enstrümanların oluşturulması sayesinde geleneksel laboratuvarlarda yapılan birçok deney uzaktan gerçekleştirilebilir hale getirilmektedir. Bu çalışmada Elektrik-Elektronik Mühendisliği bölümlerindeki geleneksel laboratuvarlar ile ilgili yapılan çalışmalar ve eğitimi kolaylaştırıcı sanal enstrümanlar hakkında araştırmalar sunulmakta ve yapılabilecek yeni çalışmalara yön verilmesi hedeflenmektedir. Anahtar Kelimeler: Sanal laboratuvar, sanal enstrüman. REMOTE VIRTUAL LABORATORIES AND VIRTUAL INSTRUMENTS IN ELECTRICAL AND ELECTRONICS ENGINEERING EDUCATION Abstract According to the student number increase in Electrical and Electronics Engineering Departments, students have time and place problems in laboratory experiments. All over the world and in our country in line with developments in technology, virtual laboratory studies have been done for support the traditional laboratories. Through the development of virtual laboratories and virtual instruments, the creation of several experiments conducted in conventional laboratory systems are being performed remotely. In this study, traditional laboratory, virtual laboratory and virtual instruments researches in Electrical and Electronics departments are presented. It is aimed to provide direction for new work to be done. Keywords: Virtual laboratory, virtual instrument. * Çalışma IWCEA2015 Çalıştayında sunulan bildiriden türetilmiştir 1 Yrd.Doç.Dr., Sakarya Üniversitesi, kucuker@sakarya.edu.tr 2 Prof.Dr., Sakarya Üniversitesi, yanik@sakarya.edu.tr

2 GiriĢ Mühendislik, matematiksel ve doğal bilim dallarından, ders çalışma, deney yapma ve uygulama yolları ile kazanılmış bilgileri akıllıca kullanarak, doğanın kuvvetleri ve maddelerini insanoğlu yararına sunmak üzere ekonomik olan yöntemler geliştiren bir meslek olarak tanımlanmaktadır (Abdullah, 2003). Gerek tanımı gerek dünyadaki mühendislik mesleğine bakış açısı göz önüne alınacak olursa deney yapma, uygulama geliştirme, tasarım yapabilme ve uygulayabilme özellikleri mühendis olabilmenin temel nitelikleridir. Mühendislik eğitiminin de bu nedenle bu nitelikleri kazandırması beklenmektedir. Mühendislik eğitiminde deney gerçekleştirebilme niteliği laboratuvar çalışmalarıyla kazandırılmaktadır. Gerek Türkiye üniversitelerinde gerekse diğer ülkelerde mühendislik bölümlerinde dersleri destekleyen laboratuvarlar ya da harici laboratuvar dersleri bulunmaktadır. Mühendislik bölümleri mesleki dallara ayrılmış ve bu konuda dünyada tam anlamıyla bir standart bulunmamaktadır. Ülkemizde de bu branşlaşmada farklılıklar gösteren üniversiteler mevcuttur. Örneğin bazı üniversitelerde elektrik mühendisliği eğitimi, bazılarında sadece elektronik mühendisliği, bazılarında kontrol mühendisliği gibi bölümler bulunmaktayken elektrik-elektronik mühendisliği adı altında birleştirilmiş mühendislikleri de bulunmaktadır. Bu konuda çeşitli tartışmalar devam etmekle beraber bu çalışmada Elektrik- Elektronik Mühendisliği bölümlerindeki uygulamalar esas alınmaktadır. Elektrik-Elektronik mühendisliği (EEM) bölümlerinde verilen eğitim metodları arasında ya da eğitim programları arasında üniversiteler arasında farklılıklar bulunuyor olsa da genel olarak benzer laboratuvar çalışmaları yapılmaktadır. EEM bölümlerinde gerçekleştirilen temel laboratuvarları genel olarak şu şekilde sıralamak mümkündür. Elektrik Devreleri Laboratuvarı Sayısal Devre Tasarımı (Lojik Devre) Laboratuvarı Elektronik Laboratuvarı Sayısal İşaret İşleme Laboratuvarı Haberleşme Laboratuvarı Kontrol ve Otomasyon Laboratuvarı Makine Laboratuvarı Mikroişlemci Laboratuvarı Aydınlatma Laboratuvarı Elektrik Tesisleri Laboratuvarı Yüksek Gerilim Laboratuvarı Güç Elektroniği Laboratuvarı 2

3 Tıp Elektroniği Laboratuvarı Elektromanyetik Alan ve EMC Laboratuvarı Mikrodalga sistem ve Anten Laboratuvarı Biyomedikal Laboratuvarı Bu laboratuvarların isimleri, ya da bazı alt dalları ayrı laboratuvarlar olarak farklı üniversitelerin müfredatlarında yer almaktadır. Eğitim laboratuvarları dışında araştırma laboratuvarı olarak kullanılan birçok farklı laboratuvar da üniversitelerimizde mevcuttur. Laboratuvarlardan birçoğu zorunlu, zorunlu laboratuvarların bazıları ders işleyişi içerisinde bazıları ayrı ders adıyla verilmektedir. Elbette son sınıfta mesleki yönlenmeye dayalı olarak seçmeli dersler müfredatta yer almaktadır. Son yıllarda üniversitelerin öğrenci kontenjanlarının sürekli artması, derslerden başarısız öğrencilerin dersi tekrar etmesi gibi nedenlerle laboratuvar derslerini alan öğrenci sayılarında önemli oranda artış görülmektedir. İki temel laboratuvarı örnek verecek olursak 2010 yılında Sakarya Üniversitesinde elektrik devreleri laboratuvarındaki öğrenci sayısı 212 iken 2015 yılında bu sayı 402, elektronik devre laboratuvarındaki öğrenci sayısı 140 iken 283 değerlerine ulaşmıştır. Eğitim laboratuvarlarında yapılacak deneyler için gerek mekân gerekse deney setleri sayıları arttırılmasına rağmen nitelikli eğitim verilebilmesinde önemli sorunlar oluşmaktadır. Öğrenci sayısı nedeniyle laboratuvar ortamında deneylere ayrılan süreler azalabilmektedir. Benzer problemler birçok üniversitede laboratuvar derslerinde yaşanmaktadır. Laboratuvarlarda gerçekleşen süre problemlerinin çözülebilmesi amacıyla öğrencilere deney öncesi hazırlık çalışmaları yaptırılmakta ancak yeterli bir çözüm sağlanamamaktadır. Süre problemi dışında öğrencilerin laboratuvarda kullandıkları araç ve gereçlerin maliyetleri, ölçüm ve test araçlarının bulunmaması, deney setlerine öğrencilerin üniversite dışında ulaşamaması gibi sorunlar mevcuttur. Bu sorunların bir kısmı çeşitli benzetim programları ile çözülebilmekte ancak deney setleri ve ölçü aletleri konusunda tam anlamıyla kullanım sunulamamaktadır. Bu çalışmada elektrik-elektronik mühendisliği bölümü öğrencilerinin, laboratuvarda uygulamalı olarak gerçekleştirecekleri deneylerin laboratuvar öncesinde ve sonrasında zaman kısıtlaması olmadan uzaktan gerçekleştirmesi, ölçü ve test araçlarının sanal olarak kullanımındaki gelişmeler, sanal laboratuvar çalışmaları konusunda yapılan araştırmalar sunulmaktadır. Uzaktan EriĢimli Sanal Laboratuvarlar Sanal laboratuvar kavramı bilgisayar teknolojilerinin gelişmesiyle zaman içerisinde oluşmuş geleneksel laboratuvarlarda yapılan çalışmaların bilgisayarlar ile gerçekleştirilebilmesi hedefiyle geliştirilmiştir. İlk olarak tam anlamıyla laboratuvar deneylerinin gerçekleştirilmesi yerine laboratuvar hakkındaki teorik bilgilerin sunulduğu web sayfalarının sanal laboratuvar olarak adlandırılması yapılsa da sonraki yıllarda sanal enstrümanların ve bilgisayara bağlı donanımlardaki gelişmeler ile uzaktan erişimli deney yapılabilen çalışmalar gerçekleştirilebilmiştir (Bauer,2008) yılında ani güç ölçümü amacıyla sanal enstrüman oluşturulmuş akım ve gerilim ölçümü yapılarak bilgisayar ortamında ani güç ölçer yazılımı gerçeklenmiştir (Zrudsky,1992). Frekans modülasyonu deneyi gerçekleştirilen bir başka çalışma 2001 yılında gerçekleştirilmiş ve web tabanlı sanal 3

4 laboratuvar oluşturulmuştur (Ko,2001). Bir başka çalışmada sanal laboratuvarların öğrenciler üzerinde etkileri incelenmiş ve sanal laboratuvarların geleneksel laboratuvar sürecine, araç gereçlerine aşina oldukları sonucuna ulaşılmıştır (Ayas,2011). Elektrik makineleri laboratuvarı konusunda yapılan bir diğer sanal laboratuvar çalışmasında senkron jeneratör deneylerinin bilgisayar üzerinde adım adım analizini gerçekleştiren bir uygulama hazırlanmıştır (Bekiroğlu,2010). Aynı konuda yapılan bir diğer çalışma AC elektrik makinelerin izlenmesi ve web üzerinden kontrol edilmesini sağlamaktadır (Yazidi,2011). Yine bir başka çalışmada DSP tabanlı uzaktan kamerayla izlenebilen sanal kontrol laboratuvarı gerçekleştirilmiş ancak öğrenci erişimi sistemi etkin değildir (Küçüker,2013). Stevens Teknoloji Enstitüsü nde yapılan bir başka çalışmada uzaktan kontrol edilebilen öğrenci erişimi yazılımı gerçekleştirilmiştir. Deneyler geleneksel şekilde laboratuvarda yapılabilmekte veya isteyen öğrenci deneyleri uzaktan yapabilmektedir (Esche,2002). Singapur Üniversitesinin Elektrik Mühendisliği bölümünde osiloskop deneyleri web tabanlı gerçekleştirilmiş Labview yazılımı ve kamera ile uzaktan izlenmesi sağlanmıştır (Chen,1999). Bochum Üniversitesi nde Kontrol Mühendisliği bölümünde üniversiteler arası laboratuvar paylaşımını gerçekleştirmek ve laboratuvar kurma masraflarını azaltmak amacıyla internet tabanlı uzaktan kontrol edilebilen laboratuvar geliştirilmiştir (Kaderali,2001). Bu çalışmalar doğrultusunda sanal laboratuvarlar konusundaki çalışmalar şu şekilde sınıflandırılabilir; Teorik Bilgiler içeren etkileşimli ve animasyonlu web sayfaları Bilgisayarda oluşturulan sanal enstrümanlar ile hazırlanan uygulamalar Uzaktan kontrol edilebilen sanal laboratuvarlar Deneylerin adım adım benzetimi gerçekleştirilen sanal laboratuvarlar Kamerayla izlenen uzaktan kontrol edilebilen öğrencilerin erişebileceği laboratuvarlar Bu konuda Sakarya Üniversitesi Elektrik Elektronik Mühendisliği bölümünde gerçekleştirilen çalışmalardan birkaç örnek verecek olursak ilk olarak gerçekleştirilen laboratuvar uygulaması elektrik devreleri sanal laboratuvarıdır ve Şekil 1 ve Şekil 2 ile gösterilmektedir (Küçüker, 2013). Elektrik devreleri sanal laboratuvarı çalışmasında öğrenciler gerçekleştirebilecekleri deneylerin adım adım ön hazırlığını değerleri değiştirerek girebilmekte ve uygulamada deney aşamaları hakkında deney sırasında gerekli teorik bilgileri de öğrenebilmektedir. Gerçekleştirilen bir diğer çalışma sayısal devre tasarımı sanal laboratuvarıdır. Uygulamada Labview yazılımı kullanılmış, laboratuvarda gerçekleştirilen deneylerin birçoğu sanal laboratuvar uygulamasında gerçekleştirilebilmektedir (Şekil 3). Deney hazırlığını kolaylaştırmakta deney sürelerinin azalmasına faydalı olmaktadır (Küçüker, 2014). 4

5 Şekil 1: Elektrik Devreleri Laboratuvarı Uygulaması Ana Ekran Görüntüsü (Küçüker, 2013) Şekil 2: Elektrik Devreleri Laboratuvarı Uygulaması Deney Görüntüsü (Küçüker, 2013) Sayısal işleme laboratuvarında bazı deneylerin gerçekleştirildiği Şekil 4 ile gösterilen bir diğer sanal laboratuvar çalışmasında özellikle görüntü işleme konusunda öğrencilerin konuyu daha net anladığı vurgulanmış ve bu konuda laboratuvarda yapılmayan çalışmaların da ilave edilebilmesi sağlanmıştır (Küçüker, 2014). Şekil 3: Sayısal Devre Tasarımı Laboratuvarı Uygulaması Deney Görüntüsü (Küçüker, 2014) 5

6 Şekil 4: Sayısal İşaret İşleme Laboratuvarı Uygulaması Deney Görüntüsü (Küçüker, 2014) Sanal Enstrümanlar ve Sanal Enstrümantasyon Yazılımları ISA'ya ya da bilinen adıyla enstrümantasyon ve sistem otomasyon kurumuna göre Enstrümantasyon'un resmi tanımı ölçüm ve kontrol amacı için enstrümanların uygulaması, kullanımı ve derlenmesidir. Enstrüman basınç, sıcaklık, akışkanlık gibi değişkenleri ölçen ya da değiştiren aletlere verilen isimdir. Enstrümanlar vanalar ve ileticiler kadar basit, ayrıştırıcılar kadar da karışık çok çeşitli düzenekleri kapsarlar. Enstrümantasyon çoğunlukla çeşitli işlemlerin, süreçlerin kontrol sistemlerinden oluşurlar. İşlemlerin kontrolü enstrümantasyon alanının bir ana dalıdır. Enstrümantasyon geniş anlamda; ölçülebilir fiziksel girdilerin değerlendirilmesi olarak tanımlanabilir. Son 20 yıl içerisinde test, ölçme ve otomasyon alanındaki hızlı gelişmelerle enstrümantasyon kavramının önemi artmış ve PC tabanlı enstrümantasyon işlemleri ve geliştirmeleri sayesinde sanal enstrümantasyon kavramı ortaya çıkmıştır. Sanal bir enstrüman, geleneksel onlarca enstrümanın fonksiyonlarını aynı anda gerçekleştirebilen güçlü yazılımla donatılmış bazı donanım ve sürücüleri ya da ek kartları içeren endüstriyel standartlarındaki bir bilgisayar, ya da kullanıcı arayüzü içeren tablet ya da cep telefonu denilebilir. Geleneksel enstrümantasyon sistemleri donanım tabanlı olmaktayken PC aracılığıyla artık yazılım destekli ya da yazılım tabanlı enstrümantasyon sistemleri ön plana çıkmaktadır. Sanal enstrümanlar ile geleneksel enstrüman arasındaki farkı daha net anlatabilmek amacıyla bazı geleneksel cihazları üzerinden yola çıkılabilir. Örneğin; laboratuvarlarda osiloskop ve sinyal jeneratörü, değişken gerilim kaynağı(±12), multimetre, bode analizörü, empedans analizörü gibi birçok cihaz kullanmaktayız. Bu cihazların maliyetlerini düşünecek olursak oldukça büyük bir yatırım gerekeceğini öngörebiliriz. Ayrıca bu araçların kişiselleştirilmesi, kullanıcılar için ayrı ayrı işlevsel özelliklerinin kullanılabilir olmasının ayarlanması mümkün değildir. Özel teknolojide üretilen bu araçların geliştirilmesi de bir o kadar zordur ve çok daha fazla maliyet gerektirmektedir. Ancak hazırlanan sanal enstrümantasyon yazılımları sayesinde yazılımsal olarak tek bir veri toplama kartı ile kullanabilir çok daha güçlü çok daha işlevsel enstrümanlar oluşturulabilmektedir. Sanal enstrümanların hazırlanmasında birçok programlama dili kullanılabilmektedir. Temel programlama dillerinden C, C#, Java, Pyhton gibi diller kullanılabileceği gibi tamamen sanal enstrümantasyona yönelik yazılımlar ve programlama dilleri de geliştirilmiştir. Agilent firmasının AgilentVEE yazılımı, IOcomp firmasının iocomp yazılımı, 6

7 Measurement Computing firmasının TestPoint yazılımı ve DasyLAB yazılımı, DSP Development firmasının DADiSP yazılımı, Matlab yazılımı, HEM Data firmasının SnapMaster yazılımı gibi programlar sayesinde sanal enstrümanlar oluşturulabilmektedir. Bunların yanı sıra en yaygın kullanılan yazılım National Instruments firmasının geliştirdiği LabVIEW yazılımıdır. National Instruments firmasının yazılımla uyumlu çalışan çok çeşitli veri toplama kartları mevcuttur. Veri toplama kartlarının yanı sıra programlanabilir FPGA tabanlı kartları, hazır ölçme sistemleri, farklı alanlarda kullanılabilecek algılayıcı ürünleri de geliştirilmiştir. LabVIEW yazılımının yaygın olarak kullanılmasının en önemli sebebi sanal enstrüman oluşturulmasında kullanılan programlama dilinin kolaylıkla öğrenilebilir olması ve modüler çalışma altyapısına sahip olmasıdır. Programda arayüz hazırlama ve kod yazma ekranları ayrı ayrı sunulmakta altyapısında birbirleriyle bağlantılı çalışmaktadır ve Şekil 5 te örneği verilmiştir. Program dosyaları VI (virtual instrument) uzantılı olarak kaydedilmektedir. Kaydedilen VI dosyaları farklı VI dosyaları içerisinde modüler olarak kullanılabilmektedir. Şekil 5: LabVIEW Yazılımı Kullanıcı Arayüzü ve Programlama Ekran Görüntüsü Şekil 6 da NI firmasının NImydaq veri toplama kartıyla uyumlu çalışan sanal osiloskop ve sanal sinyal üretecini görmekteyiz. Buna benzer birçok sanal ölçüm enstrümanlarını öğrencilerin hazır olarak aynı anda kullanmalarına imkan verebilmektedir. Ancak hazır yazılımların kodları ve arayüzleri değiştirilememektedir. Şekil 6: LabVIEW Hazır Sanal Osiloskop ve Hazır Sinyal Üreteci Örneği (NI ELVIS) Öğrencilerin hazır araçlarda sunulan arayüzler ile laboratuvarda karşılaştıkları cihaz arayüzleri farklılık gösterebildiğinden sanal laboratuvar için hazırlanacak sanal enstrümanların ayrı ayrı yeniden hazırlanması gerekmektedir. Elektrik Elektronik Mühendisliği bölümü laboratuvarlarında sıklıkla kullanılan sinyal üreteci cihazının fotoğrafı üzerine yerleştirilen düğmeler, göstergeleri kullanıcıya sunan ve fonksiyonlarını sağlayan 7

8 arka plan yazılımı ile oluşturulan bir sanal enstrüman örneği (Şekil 7) gerçekleştirilmiştir (Küçüker,2013). Çalışmada, öğrenciler laboratuvara gelmeden, sanal laboratuvar içerisinde cihazın özelliklerini kullanabilmektedir. Şekil 7: Sanal Sinyal Üreteci(Küçüker,2013) Örnek olarak verilen cihaz gibi birçok cihaz tasarlanabilir istenilirse sadece benzetim amacıyla ya da veri toplama kartı bağlantısıyla gerçek zamanlı kullanılabilir. Ayrıca tek veri toplama kartı kullanılarak bilgisayar ortamında birden fazla cihaz aynı anda çalıştırılabilmektedir. Sonuçlar Elektrik-Elektronik Mühendisliği bölümlerinde yapılan geleneksel laboratuvarları destekleyici rol üstlenen sanal laboratuvar ve sanal enstrüman örnekleri incelenmiştir. Sanal laboratuvarların ve sanal enstrümanların sunacağı katkıları şu şekilde sıralamak mümkündür: Geleneksel laboratuvarlara ön hazırlığı hızlandırabilir Uzaktan erişimli laboratuvarlar sayesinde öğrencilerin deneyleri tekrarlaması sağlanabilir Maliyeti yüksek laboratuvarları bir merkezde oluşturarak birçok üniversitenin faydalanmasına olanak sunulabilir Öğrencilere yönelik hazırlanmış veri toplama kartları sayesinde bilgisayar ortamında öğrencilerin maliyeti yüksek birçok cihazı kullanabilmesi sağlanabilir Elbette oluşturulan sanal laboratuvar ve sanal enstrüman tipine göre sunacağı katkılar değişim gösterebilir. Ayrıca sadece sanal laboratuvar kullanımının geleneksel laboratuvarların tamamen kaldırılmasının da farklı problemler oluşturabileceğini söylemek mümkündür. Geleneksel laboratuvarlarda öğrencilere sadece deney yapma amacı değil, ekip çalışması, disiplin, araç ve gereç kullanımı, malzeme seçimi ve tanınması gibi birçok yönden katkılar sunulmaktadır. Bu sebeple sanal laboratuvar çalışmalarının geleneksel laboratuvarları destekleyici yönde kullanımı oldukça önemlidir. Araştırma geliştirme laboratuvarları konusunda yapılacak sanal laboratuvarlar birçok üniversitenin yüksek maliyetler harcamasının önüne geçebilecek ve merkezi laboratuvarlara uzaktan erişim sağlanması sayesinde daha fazla araştırmacıya laboratuvar çalışmalarında katkılar sunabilecektir. 8

9 Kaynakça Abdullah, H., Sazak, N., ve Yıldız, M. (2003).Elektrik Elektronik Bilgisayar Mühendisliği Mesleğinde Etiksel İsterler. Elektrik Elektronik Bilgisayar Mühendislikleri Eğitimi I. Ulusal Sempozyumuna Sunulmuş Bildiri Ayas A, Tatlı Z. (2011).Öğrenci Gözüyle Sanal Kimya Laboratuvarının Değerlendirilmesi. 5th International Computer & Instructional Technologies Symposium, Kongresine Sunulmuş Bildiri Bekiroğlu E, Bayrak A. (2010).Sanal Elektrik Makinaları Laboratuvarı: Senkron Jeneratör Deneyleri. Gazi Üniv. Müh. Mim. Fak. Der. Cilt 25, No 2, Bauer P, Fedák V, Rompelman O. (2008). PEMCWebLab-Distance and Virtual aboratories in Electrical Engineering-Development and Trends. Power Electronics and Motion Control Conference, Poznan, September Chen, S. H., Chen, R., Ramakrishnan, V., Hu, S. Y., Zhuang, Y. K. C. C., Ko, C. C., ve Chen, B. M. (1999). Development of remote laboratory experimentation through Internet. In Proceedings of the 1999 Hong Kong Symposium on Robotics and Control (Vol. 2, pp ) July. Esche, S.K. (2002) Remote experimentation One Building Block in Online Engineering Education, Proc. Of 2002 ASEE/SEFI/TUB Colloq. Kaderali, F., Steinkamp, G., ve Cubaleska, B. I. L. J. A. N. A. (2001). Studying electrical engineering in the virtual university. International Journal of Engineering Education, 17(2), Ko CH, Chen BM, Ramakrishnan V, Cheng CD, Zhuang Y, Chen J. (2001). A Web-Based Virtual Laboratory on a Frequency Modulation Experiment. IEEE Trans. Syst. Man, and Cyber. Part C: Applications and Reviews, Vol. 31, No. 3, August, pp Küçüker A, Baraklı B. (2013). Labview Tabanlı Sanal Elektrik Devreleri Laboratuvarı Uygulaması. 1ST Internatıonal Symposium on Innovative Technologies in Engineering and Science, Kongresine Sunulmuş Bildiri Küçüker A, Emre Y, Çelik H. E. (2014). Labview Tabanlı Sayısal Devre Tasarımı Sanal Laboratuvarı, 1. Ulusal Meslek Yüksekokulları Kongresi (MESTEK), Kongresine Sunulmuş Bildiri Küçüker A, Baraklı B. (2014). Labview Tabanlı Sanal Elektrik Devreleri Laboratuvarı Uygulaması. 2ND Internatıonal Symposium on Innovative Technologies in Engineering and Science, Kongresine Sunulmuş Bildiri National Instruments White Paper. NI Educational Laboratory Virtual Instrumentation Suite (NI ELVIS). adresinden 30 Ekim 2015 tarihinde alınmıştır Yazidi A, Henao H, Capolino GA, Betin F, Filippetti F. (2011). A web-based remote laboratory for monitoring and diagnosis of ac electrical machines. Industrial Electronics, IEEE Transactions on, 58(10), Zrudsky DR, Pitcher JM. (1992). Virtual Instrument for Instantaneous Power Measurements. IEEE Trans.Instrumentation and Measurement, Vol. 41, No. 4, August 9