Enerji Sektörü E-Bülteni 2013 II

Transkript

1 Enerji Sektörü E-Bülteni 2013 II Feyzullah Yeğin* Şubat 2013 STRATEJİK BİR EMTİA OLARAK DOĞALGAZ VE DOĞALGAZIN TÜRKİYE YE SUNDUĞU FIRSATLAR 1 Giriş: Doğalgaz Piyasasına Genel Bakış Emtia piyasalarında en çok bilinen ürün petrol olmakla birlikte en az onun kadar önemli olan diğer bir ürün de doğalgazdır. ABD de toplam enerji tüketiminin %40 ı petrolden, %25 i ise doğalgazdan karşılanmaktadır. Doğalgaz bu nedenle hem ABD için hem de dünyanın geneli için çok büyük stratejik öneme sahip bir enerji kaynağıdır. Doğalgaz günümüzde en temiz fosil yakıtlardan biri olması nedeniyle popülaritesini artırmaktadır. Doğalgazın temel tüketicileri sanayi sektörü, ticari işletmeler, yerleşim bölgeleri, ulaşım sektörü ve elektrik üretimi yapan birimlerdir. ABD de en çok kullanım sanayi (%37), daha sonra meskun mahaller (%23) ve elektrik üretiminde (%23) olmaktadır yılı itibariyle toplam dünya doğalgaz üretimi Tcf dir toplam doğalgaz tüketimi ise Tcf dir. Doğalgazın en büyük üretimi ve tüketiminin yapıldığı ülke olan ABD de yaklaşık Tcf kuru doğalgaz rezervi bulunmaktadır. Toplam doğalgaz rezervi 2,552 Tcf olan ABD nin rezervlerinin 827 Tcf si kayadoğalgazıdır2. ABD nin 2009 üretimi 20.9 Tcf, tüketimi ise 22.8 Tcf olmuştur. ABD üretimle tüketim arasındaki yaklaşık 2 Tcf farkı Kanada dan ve LNG olarak Trinidad & Tobago dan (452 Bcf) ithal etmiştir. ABD rezervlerinin 2009 yılı tüketimi dikkate alındığında yaklaşık 110 yıl yetmesi planlanmaktadır. Doğalgaza talebin günümüzde artmasında çevreci bir enerji kaynağı olmasının yanısıra doğalgazla elektrik üretim masraflarının yeni teknolojik gelişmeler sonucunda azalması da etkili olmuştur. 1 Doğalgazın ölçüm birimi kubik fittir (cubic feet=cf).ölçümlerde kullanılan kısaltmalar şu şekildedir: 100 kubik fit = 1 Ccf,1000 kubik fit = 1 Mcf, 1 milyon kubik fit = 1 Mmcf, 1 milyar kubik fit = 1 Bcf, 1 trilyon kubik fit = 1 Tcf Vadeli piyasalarda düzenlenen birçok kontratta da kullanılan birim kubik fittir. 2 Energy Information Administration, Annual Energy Outlook 2011

2 2- Lng Sıvılaştırılmış Doğalgaz Sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) bu alandaki yeni bir üründür. Tam da isminden anlaşılacağı şekilde LNG sıvı hale getirilmiş doğal gazdır. Bu gelişimin arkasındaki neden basittir: Doğalgaza olan talep arttıkça bu emtianın büyük uzaklıklara iletilmesi gerekir hale gelmiştir. Bu durum madde gaz halindeyken daha zordur. Bu durumda sıvı hale getirilen doğalgazın iletimi kolaylaşmıştır. Doğalgazın LNG haline gelmesinin diğer bir avantajı da bu durumda daha az yer kaplamasıdır3. Böylece daha çok uzaklığa daha büyük miktarlarda doğalgaz iletimi mümkün hale gelmiştir. LNG nin iletimi daha çok büyük ve özel üretilmiş tankerler vasıtasıyla yapılmaktadır. LNG, tüketiciye iletilmeden önce tekrar doğalgaza dönştürülen bir süreçten geçirilmektedir yılından 2008 yılına kadar ABD nin toplam doğalgaz talebinin %1 ve %3 ü LNG ile karşılanmış olup, bu trend artarak devam etmektedir. Bunun bir sebebi de dünyadaki LNG piyasasından kaynaklanmaktadır yılında LNG fiyatlarının artması, LNG tüketen ülkelerin taleplerinin azalmasına neden olmuştur. Bu sebeple, LNG üreten ülkeler kargolarını Kuzey Amerika piyasasına da göndermeye başlamışlardır. ABD dışında LNG kullanan ülkelerden Japonya ve Güney Kore doğalgaz bakımından tamamen LNG ye bağımlı durumdadırlar. Bu ülkelerle yapılan anlaşmalarda genel olarak LNG fiyatları, petrol fiyatlarına bağlanmıştır. Doğalgaz ve petrol fiyatlarına göre LNG üreten ülkeler, bu emtiayı ABD ye ve Avrupa ya da göndermektedir. ABD nin toplam LNG ithalatının büyük kısmı (%75) Trinidad ve Tobago dan yapılmaktadır. ikinci sıradaki ülke ise Mısır (%16) dır. Ekvatoral Gine, Cezayir, Nijerya da, ABD ye LNG satan ülkelerdir. Ortadoğu daki Katar dünyanın en büyük LNG ihracatçısıdır yılında Rusya ve Yemen de LNG ihraç etmeye başlamıştır. 3- Kaya Doğalgazı (Shale Gas) Kaya doğalgazı, doğalgazın geleneksel olarak çıkartılan kaynaklarından biri değildir. Yeni bir keşif olup, ince taneli ve kolaylıkla ince katmanlara bölünebilen tortul kayalardan çıkartılmaktadır. Bu tür kayalar büyük miktarlarda doğalgaz ihtiva etmektedir. Ancak bu tür doğalgazı çıkartmak için yatay delme ve kayada yapay kırılmalar oluşturmak gereklidir. Doğalgazın diğer geleneksel olmayan kaynakları ise kömür yataklarından çıkartılan gaz ile kireçtaşı ve sıkı kumtaşından elde edilme yöntemidir. ABD nde Enerji Bilgi Yönetimi4 tarafından hazırlanan yıllık raporda5 ABD ye ait toplam kaya doğalgazı miktarının 862 Tcf olduğu belirtilmiştir. ABD nin toplam doğalgaz tabanının 2,543 Tcf olduğu dikkate alındığında bu rakam toplam doğalgaz kaynaklarının %34 üne kat daha az 4 Energy Information Administration (EIA) 5 Annual Energy Outlook 2011

3 tekabül etmektedir. Bu sebeple kaya doğalgazı önümüzdeki dönemde doğalgaz üretim miktarındaki büyümenin en büyük kaynağı olup, 2035 yılında da kaya doğalgazı üretiminin ABD nin toplam doğalgaz üretiminin %46 sına ulaşacağı hesaplanmaktadır. Kaya doğalgazının önemi sadece ABD için geçerli değildir. Dünya çapında 32 ülkedeki 48 merkezde yapılan araştırmalarda 70 e yakın kaya doğalgazı merkezi tespit edilmiştir. Buna göre teknik olarak çıkartılabilir seviyedeki kaya doğalgazı miktarı 32 ülke için 5,760 Tcf dir. Dünyada 1 Ocak 2010 itibariyle tespit edilmiş doğalgaz rezervi ise toplam 6,609 Tcf olup, kaya doğalgazı istisna edildiğinde teknik olarak çıkartılabilen doğalgaz miktarı 16,000 Tcf olarak hesaplanmaktadır. Bu sebeple kaya doğalgazının bu miktara ilave edilmesi doğalgaz rezervlerini yaklaşık %40 oranında artırmakta ve 22,600 Tcf ye ulaşmasına neden olmaktadır. Aşağıdaki tabloda 32 ülkede yapılan bu araştırma sonucunda elde edilen veriler yer almaktadır: Kanıtlanmış Doğalgaz 2009 Doğalgaz Piyasası (kuru, Tcf) 6 Rezervi (Tcf) 7 Üretim Tüketim İthalat (İhracat) Teknik olarak çıkartılabilir Kaya Doğalgazı Rezervi (Tcf) Avrupa Fransa % Almanya % Hollanda (62%) Norveç (2,156%) İngiltere % Danimarka (91%) İsveç % - 41 Polonya % Türkiye % Ukrayna % Litvanya % Diğer % Kuzey Amerika ABD % Kanada (87%) Meksika % Asya Çin % Hindistan % Kuru üretim ve tüketim, EIA, 8 Mart Kanıtlanmış Gaz Rezervleri, Oil and Gas Journal, Aralık 6, Romanya, Macaristan, Bulgaristan 9 ABD datası EIA kaynaklarındandır.

4 Pakistan Avustralya (52%) Afrika Güney Afrika % Libya (165%) Tunus % Cezayir (183%) Fas % Güney Sahara Moritanya Doğalgaz Piyasası (kuru, Tcf) İthalat Üretim Tüketim (İhracat) Kanıtlanmış Doğalgaz Rezervi (Tcf) Teknik olarak çıkartılabilir Kaya Doğalgazı Rezervi (Tcf) Güney Amerika Venezuella % Kolombiya (21%) Arjantin % Brezilya % Şili % Uruguay % 21 Paraguay Bolivya (346%) Toplam (3%) 6622 Dünya Genel Toplamı % Tablo 1: Tahmini Çıkartılabilir Kaya Doğalgazı Miktarı ve 2009 yılı Doğalgaz Üretim, Tüketim Miktarları Yukardaki tablo incelendiğinde kaya doğalgazı konusunda iki ülke grubunun öne çıktığı görülmektedir. İlk grup, doğalgaz konusunda büyük oranda ithalata bağımlı, en azından bazı doğalgaz üretim altyapısı olan ve tahmini kaya doğalgazı rezervi doğalgaz tüketimlerine göre önemli miktarda olan ülkelerdir. Bu gruptaki ülkelere örnek olarak, Fransa, Polonya, Türkiye, Ukrayna, Güney Afrika, Fas ve Şili verilebilir. İkinci grup ise kaya doğalgazı rezerv miktarı oldukça büyük10 ve doğalgaz altyapısının büyük oranda tamamlandığı ülkelerdir. ABD ye ek olarak, bu ülkeler arasında Kanada, Meksika, Çin, Avustralya, Libya, Cezayir, Arjantin ve Brezilya verilebilir Tcf nin üzerinde

5 4 Türkiye nin Doğalgaz Kaynakları Türkiye doğalgaz tüketimini büyük oranda ithalat ile karşılayan bir ülkedir yılında 3.4 Bcf doğalgaz tüketilmiş olup, bunun sadece 0.07 Bcf si yerel üretimle karşılanabilmiştir. Ülkemizin mevcut doğalgaz rezervi çok kısıtlıdır. Bununla birlikte teknik olarak çıkartılabilir kaya doğalgazı miktarı 15 Tcf dir ve bu gazın kullanılabilmesi ülkenin enerji bağımsızlığında önemli rol oynayacaktır. Advanced Resources International Inc. (ARI) tarafından 32 ülke için yapılan çalışmada Türkiye deki kaya doğalgazıyla ilgili önemli tespitlerde bulunulmaktadır. Raporda temel olarak iki kaya doğalgazı havzası değerlendirilmiştir. Trakya havzası ve Irak ile Suriye sınırındaki Güneydoğu havzası. Bunun yanında Türkiye nin Karadeniz açıklarında ve Toros havzasında da kaya doğalgazı potansiyeli vardır. a) Güneydoğu Anadolu Havzası Güneydoğu Anadolu havzası Türkiye nin Suriye ve Irak sınırındaki toplam 32,450 mil2 lik kısmını kapsamaktadır. Bu bölgedeki en çok gelecek vaad eden kısım Dadaş kaya doğalgazıdır. Bu kayalık kesim esasen bölgenin petrol kaynağı olarak tanınan kısmıdır ancak buradaki yeni keşfedilen formasyon buranın doğalgaz yönünden de zengin olduğunu göstermektedir. Eldeki rezerv verilerine dayanarak, ARI Dadaş kayalarının 2950 mil2 lik kısmının kaya doğalgazı çıkartılması bakımından uygun olduğu anlaşılmaktadır. Dadaş kayalıklarının rezerv karakterleri incelendiğinde bölgenin 61 Bcf/mil2 ile ortalama bir gaz konsantrasyonuna sahip olduğu görülmektedir mil2 lik bir alanda toplam 43 Tcf Risk edilen GIP olduğu ve bunun 9 Tcf lik kısmının da teknik olarak çıkartılabilir durumda olduğu anlaşılmıştır. Bu alan her ne kadar kaya doğalgazı çıkartılması bakımından uygun bir yer olarak görülse de alanda ağır faylanma görülmekte olup, ilerde çıkartma esnasında sorun yaşanabilir. Bölgede TPAO ve Kanada firması Transatlantic Petroleum ortaklığı, doğalgaz çıkartım çalışmalarında bulunmaktadır. b) Trakya Havzası Trakya havzası, Türkiye nin Avrupa kıtasındaki topraklarda 8,600 mil2 lik bir alanı kapsamaktadır lerde Hamitabat ta doğalgaz yataklarının bulunmasından sonra Türkiye nin en önemli doğalgaz üretim merkezlerinden biri olmuştur. Çıkartılan doğalgazın %85 i bu bölgeden çıkartılmaktadır. Bölgedeki 13 doğalgaz ve 3 petrol alanında toplam 350 tane doğalgaz kuyusu kurulmuştur. Trakya havzasındaki Hamitabat bölgesi termal olarak en olgun bölgedir. ARI tarafından yapılan çalışmalarda Hamitabat gazı için 128 Bcf/mil2 ve Mezardere gazı için 74 Bcf/mil2 konsantrasyon seviyesi ölçülmüştür. Hamitabat ta 14 Tcf, Mezardere de 7 Tcf Risk edilen

6 GIP bulunmakta olup, bu gazlardan Hamitabat için 4 Tcf, Mezardere için 2 Tcf doğalgaz teknik olarak çıkartılabilir durumdadır. 5 Türkiye nin Doğalgaz Açısından Değerlendirilmesi Türkiye de 1980 lerin ikinci yarısından itibaren başlayan doğalgaz kullanımı, yıllar içerisinde giderek arttı. TPAO tarafından Hamitabat ta başlanan üretim talep projeksiyonlarını karşılamada büyük oranda yetersiz olduğu için doğalgaz ithalatı için çeşitli ülkelerle doğalgaz alım anlaşmaları yapılmaya başlandı. İlk olarak ise 1986 yılında Rusya ile yapılan yıllık 6 milyar metreküplük anlaşma sonucunda 1987 yılında doğalgaz ithalatı gerçekleştirilmiş oldu. Bu anlaşmayı daha sonra Cezayir, Nijerya, İran, Rusya, Türkmenistan ve Azerbaycan ile imzalanan anlaşmalar izledi. Günümüzde geçerliliğini koruyan bu anlaşmaların yanında Irak, Suriye ve Mısır ile de doğalgaz alım-satım anlaşmaları için görüşmeler yapılmaktadır yılında BOTAŞ tarafından ileriye yönelik projeksiyonlarda doğalgaz talep tahmini ise şu şekildedir: 2015 yılı için milyar m3 ve 2020 yılı için 63.2 milyar m yılında BOTAŞ tarafından 51.8 milyar m3 doğalgazın parası yapılan sözleşmeler çerçevesinde ödenmiştir. Ancak yeterli doğalgaz saklama depomuz olmadığı için, yapılan anlaşmalarda da ithal ettiğimiz doğalgazı ithalatçı ülkenin izni olmadan üçüncü bir ülkeye satamadığımız için, ancak talep edilen kısım kadar doğalgaz ithal edilmektedir. Aşağıdaki tabloda ithal edilen ve tüketilen doğalgaz miktarı yıllar itibariyle verilmektedir: YIL İTHAL EDİLEN DOĞALGAZ MİKTARI (milyon cm3) YILLAR İTİBARİYLE DOĞALGAZ SATIŞ MİKTARLARI (milyon cm3) ,00 521, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,69

7 , , , , , , , , , , , , , , , , Şubat 7.193, ,00 Tablo 4: Yıllar itibariyle doğalgaz ithalat ve satış rakamları (Kaynak: BOTAŞ) Türkiye nin enerjide büyük oranda ithal kaynaklara bağımlı olduğu bilinmektedir. Bu kaynakların başında da yıllık maliyeti yaklaşık 40 milyar $ ı bulan petrol gelmektedir. Enerjide büyük oranda dışa olan bağımlılığımız ülkemizin ekonomik büyümesinin önündeki en büyük engellerden biridir. Petrol fiyatlarının 2003 yılındaki $30 seviyelerinden günümüzde $110 seviyelerine gelmesi ve $200 seviyelerinin konuşulması önümüzdeki dönemde de petrolün ekonomimizin önündeki en büyük handikaplarından biri olacağını göstermektedir. Bu kapsamda enerjide bu faturanın ve genel olarak enerjideki bağımlılığımızın azaltılması için alternatifler geliştirilmelidir. Bu kapsamda değerlendirmemiz gereken diğer bir alternatif doğalgazdır. Doğalgazda yaşanan yeni teknik gelişmeler ve çalışmada değinilen hususlar doğalgazın enerji ihtiyacımızın düşük maliyetli olarak gerçekleştirilmesi için önemli bir fırsat sunmaktadır. Bu hususları şu şekilde özetlememiz mümkündür: Yeni geliştirilen bir teknik olan kaya doğalgazı, doğalgaz piyasasında arzın uzun süreli olarak büyük oranda artmasını sağlamıştır. ABD deki Enerji Bilgi Yönetimi Nisan 2011 de hazırlanan bir raporda dünyanın birçok bölgesinde zengin kaya doğalgazı rezervleri olduğu tespit edilmiştir. Bu şekilde dünyanın toplam doğalgaz kaynaklarının %40 oranında arttığı belirtilmektedir. Zengin kaynakları olmasına rağmen, doğalgazı enerjide yoğun olarak kullanması nedeniyle tüketimi yüksek olan ve bu nedenle de doğalgaz ithalatı yapan ABD bu kaynakları dışarıdan ithal ettiği miktarı azaltmak için kullanmayı planlamaktadır. Söz konusu kaya doğalgazı miktarı o kadar yüksektir ki, doğalgaz fiyatlarının uluslar arası piyasalarda 2035 yılına kadar günümüzdeki seviyesi olan $4 - $5 / MBtu seviyesinde olması beklenmektedir. Bu şekilde Türkiye enerji ihtiyaçlarını doğalgazla karşıladığı takdirde maliyetlerini 2035 yılına kadar büyük oranda sabitleyebilecektir yılı doğalgaz tüketimi BOTAŞ ın sitesinde 31,462 milyar m3 olarak verilmesine rağmen, EPDK tarafından internet sitesinde yapılan açıklamada 2010 yılı doğalgaz tüketim tahmini 37 milyar m3 olarak verilmiştir. Yine BOTAŞ ın internet sitesinde 2007 yılında yapılan öngörüde,2010 yılı talep miktarı 44 milyar m3 olarak tahmin edilmiştir.

8 Kaya doğalgazıyla ilgili diğer bir husus ülkemizde de mevcut tüketimle en az 10 yıl yetecek miktarda olanının Trakya bölgemiz ve Güneydoğu Anadolu bölgemizde olmasıdır. Bu kaynakları kullanmaya başlamamız enerjideki Rusya ya bağımlılığımızı büyük oranda azaltacaktır. Doğalgazda yapılan ve hali hazırda geçerli olan mevcut anlaşmalar nedeniyle halen kullanmadığımız büyük miktarda doğalgazın parası, depolama tesisimizin de olmaması nedeniyle Rusya ve İran a ödenmektedir yılında 51 milyar m3 doğalgaz parası ödenmesine rağmen, tüketimimiz 37 milyar m3 te kalmıştır. Aradaki fark milyar dolarlar düzeyindedir. Bu fatura önümüzdeki dönemde de ödenmeye devam edecektir. Bu nedenle enerji kullanımında petrolden doğalgaza geçmemiz, bu kullanılmamasına rağmen ödenen kısmın da ekonomide kullanılabilmesini sağlayacaktır. Doğalgazın diğer bir temin etme şekli LNG olarak alınmasıdır. Türkiye nin Cezayir ve Nijerya dan LNG alımına ilişkin anlaşmaları bulunmakla birlikte bunların miktarları oldukça küçüktür. 51 milyar m3 anlaşmanın sadece 5.2 milyar m3 ü bu şekilde alınmaktadır. Günümüzde Türkiye ye LNG olarak doğalgaz temin edecek birçok ülke bulunmaktadır. Bunların başlıcalarını Katar, Umman, Birleşik Arap Emirlikleri, Endonezya, Malezya, Brunei Sultanlığı, Cezayir, Nijerya, Trinidad & Tobago, Libya, Mısır ve Norveç olarak sıralayabiliriz. Görüldüğü gibi LNG olarak doğalgaz arz eden birçok ülke mevcuttur ve bu ülkelerle uygun şartlarla ihtiyacımıza göre doğalgaz anlaşmaları yapmamız mümkündür. KAYNAKLAR James T.JENSEN, Oxford Institute for Energy Studies, 2004 The Development of Global LNG Market Energy Information Administration US Department of Energy, Dec.2010 Natural Gas Annual 2009 Energy Information Administration US Department of Energy, Dec.2010 International Energy Outlook 2010-highlights Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Genel Müdürlüğü, Mart Yılı Hampetrol ve Doğalgaz Sektör Raporu Energy Information Administration US Department of Energy, Apr.2011 World Shale Gas Resources: An Initial Assessment of 14 Regions Outside the United States Energy Information Administration US Department of Energy, Apr.2011 Short-term Energy and Summer Fuels Outlook

9 US Department of Energy Natural Gas Imports & Exports Fourth Quarter Report 2010 Energy Information Administration US Department of Energy, Nov.2010 US Crude Oil, Natural Gas and Natural Gas Liquids Proved Reserves 2010 Energy Information Administration US Department of Energy, Nov.2010 Annual Energy Outlook 2011 Energy Information Administration US Department of Energy, Dec.2003 The Global Liquified Natural Gas Market: Status & Outlook US Energy Information Administration Website Natural Gas: Overview, Data, Anaylsis & Projections Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi (BOTAŞ) Resmi Sitesi: *SPK, Kurumsal İletişim Dairesi Başkan Yardımcısı