KONYA İLİ ÇUMRA İLÇESİNDE DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİ YAPAN TARIM İŞLETMELERİNDE VERİMLİLİK ANALİZİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Transkript

1 Türkiye 2. Taruıı Ekonomisi Kongresi, Adana ("di: I Sayfa: 11k KONYA İLİ ÇUMRA İLÇESİNDE DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİ YAPAN TARIM İŞLETMELERİNDE VERİMLİLİK ANALİZİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA 1. GİRİŞ Yrd. Doç.I)r. Cennet OĞUZ' Planlı kalkınma uygulanmasının başlangıcından günümüze kadar geçen zaman içinde teknik ve ekonomik gelişmelere uygun olarak tarımımızın geleneksel yapısı değişmiş ve üreticiler daha entansif bir çalışma içine girerek pazara yönelmişlerdir. Böylece, modern tarım tekniğini uygulama çabaları giderek yoğunluk kazanmış, bunun sonucu olarak da birim alana ve birim hayvana alman ürün miktarı ürünlere göre değişmekle beraber 2-10 katı arasında artış göstermiştir. Ancak, bu gelişmelere karşın ülkemizde mevcut tarımsal üretim kaynaklarından henüz tam olarak yararlanılamadığı da bir gerçektir. B ir üretim etkinliğinde çıktı, iki nedenle artış gösterir Birincisi, girdi miktarları arttığı için çıktı artmaktadır ki bugüne kadar Türkiye'de genelde çıktı artışı bu şekilde olmuştur. İkincisi ise, kaynakların daha etken kullanılarak verimlilik artışı çıktı artışlarına neden olmaktadır. Bu ikinci türden artışları ölçme, artışın nedenlerini araştırma ve artışı daha da hızlandırmaya yönelik çalışmalar verimlilik araştırmalarının özünü oluşturmaktadır (Korukçu ve Benli, 1981). Araştırma alanı olarak seçilen Çumra ilçesi hektar sulu, hektar kuru olmak üzere hektar tarla arazisine sahiptir hektar sebze alanına sahip olan ilçenin sebze üretimi içerisinde en büyük payı domates üretimi almaktadır. Konya ili domates ekim alanının %42.68'ini, üretimin % 60'ını oluşturmaktadır. Türkiye domates üretiminin %3.56'sını karşılayan ilçede domates üretimi büyük oranda sulanan alanlarda yetiştirilmektedir Bu nedenle Çumra ilçesindeki domates yetiştiriciliği yapan işletmelerin ekonomik yapıları bazı yönleriyle incelenmiş, işgücü, sermaye ve arazi verimlilikleri hesaplanarak üretim faktörlerinin ne derece verimli olduğu saptanmaya çalışılmıştır. 2. MATERYAL VE METOD Araştırmanın materyalini Konya ilinin güneydoğu ve doğu kesiminde yer alan kapalı havza, doğudan karapınar, batıdan Beyşehir ve Seydişehir, kuzeyden Kadınhanı ve Sarayönü, güneyden de Karaman ilinin çevrelediği Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi. Tarım Ekonomisi Bölümü. K O N Y A.

2 Türkiye 2. Tarım Ekonom isi Kongresi, 4-6 Eylül Adana Cil Çumra ilçesinde sulu alanlarda domates yetiştiren tarım işletmelerinden anket yolu ile toplanan veriler oluşturmuştur. Sebze ekim alanlarının % 4 0 ve daha fazlasında domates yetiştiren işletmeler "domates işletmeleri" olarak tanımlanmıştır. İşletmelerden elde edilen bilgilere ek olarak Konya Tarım İl Müdürlüğü, Çum ra Tarım İlçe Müdürlüğü kayıtlarından da yararlanılmıştır. Araştırm a alanı içerisinde sulu tarım yapılan ve en çok domates yetiştiren 9 köy (merkez ilçe, Alemdar, Beylerce, Dineksaray, Dinlendik, Fethiye, Gökhüyük, Küçükköy, O kçu) örnek köy olarak seçilmiştir. Örnek olarak seçilen köylerden, sebze alanının % 4 0 ve daha fazlasında domates yetiştiren işletmeler toplamı domates işletmelerinin ana kitlesini oluşturmuştur. Anakitleyi oluşturan işletmelerin arazi genişlikleri saptanarak çalışma çerçevesi oluşmuştur Araştırmada, işletmelerin toplanan bilgilerle elde edilen bulguların doğruluğunu artırmak ve populasyondaki farklı bölümlerin yeterince temsil edilmesini sağlamak amacıyla tabakalı örnekleme metodu kullanılmıştır. Metod birçok yerli ve yabancı kaynaklarda detaylı anlatıldığı için burada tekrarına gerek duyulmamıştır (Yam ane, 1967; Güney ve Arıkan, 1985). Örnek işletmelerde anket yoluyla elde edilen veriler arazi genişlik grupları ve işletmeler ortalaması olarak hesaplanmıştır. Bu ortalama değerlere göre işletmelerin ekonomik analizi ve kısmı verim lililik analizleri yapılmıştır. Eld e edilen veriler 1995 üretim yılına aittir ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Arazi Mülkiyeti, Kullanım Durumu ve Üretim Deseni İncelenen işletmelerde ortalama arazi genişliği dekar olarak bulunmuş olup, bunun %74.68'ini mülk arazi, % 18.57'sini kiraya tutulan arazi ve %6.75'ini ortağa tutulan arazi oluşturmaktadır (Çizelge 1). İşletmeler ortalamasında kullanılan arazinin % 'inde sulu % 0 97'sinde kuru domates yetiştiriciliği yapılmaktadır Bunu % ile buğday (sulu) % ile fasulye (sulu) izlemektedir Araştırma alanında ortalama parsel sayısı 2.8, ortalama parsel genişliği ise dekar olarak bulunmuştur işgücü Potansiyeli İşletmelerde herbir çiftçi ailesinin işgücü varlığı işletme gruplarına göre E İB, E İG arasında değişmekte, tüm işletmeler ortalamasında 3.54 E İB (991 E İG ) olmaktadır Y ıllık ortalama 991 E İG olan potansiyel işgücünün 495 E İG (% ) işletmede tarımsal faaliyetlerde, 208 E İG (% 2 0,9 8 ) işletme dışı tarımsal faaliyetlerde, 54 E İG ( % 5 44) tarım dışı

3 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül Adana Cilt: I Sayfa: 12(1 olmak üzere toplam 757 E İG (% ) üretim kullanılmaktadır. faaliyetlerinde Çizelge-1, İşletmelerde Arazi Kullanım Durumu Ürünler İşletme Genişlik Gmpları (da) İşletmeler On da % da % da % da % da % Buğday(k) Buğday(s) Arpa(k) Arpa(s) Nohut(k) Nohut(s) Pancar(k) Pancar(s) Fasulye(k) Fasulye(s) Patates(k) Patates(s) o.ıı ,04 Nadas(k) Nadas(s) Domates(k) Domates(s) Diğerleri Üzüm(k) Elına(s) Kavun(k) Kavun(s) Toplam ,00 Geriye kalan 234 EİG (%23.61) ise hiçbir üretim faaliyetinde kullanılmayan atıl işgücüdür (Çizelge-2). Çizelge-2. İşletmelerde İşgücü Kullanım Durumu (E İG ) Arazi Genişlik Gmpları (da) Aile İşgücü Potansiyeli Aile İşgücü Kullanımı EİB EİG İşletmede İşletme dışı (arımda Tarım dışında Toplam İşletmede Kullanılan Yabancı işgücü Toplam işgücü Ört

4 Türkiye 2. Tarım Ekonom isi Kongresi, 1996 Cilt: I Sayf 121 Potansiyel aile işgücünü değerlendirme birinci grup işletmelerde daha yüksek olmasına rağmen işletme genişlikleri arttıkça özellikle işlerin yoğunlaştığı sulama çapalama hasat dönemlerinde geçici yabancı işgücü kullanımı da artmaktadır İşletme birimine düşen nüfus sayısı, tüm işletmeler ortalamasında 5.39 olup, bunun %51.20'sini erkek nüfus, %48.8'ini kadın nüflıs oluşturmaktadır. İşletmelerin Sermaye Yapısı Aktif Sermaye Ç iftlik sermayesi ile işletme sermayesi toplamından oluşan aktif sermaye, üretime katılan bütün sermaye unsurlarını kapsamaktadır. Türkiye tarımında üretimin artırılması artık son sınırına gelinmiş olan ekilebilir alanlara, gittikçe daha yoğun sermaye kullanımım gerekli kılmaktatdır. İşletmelerin aktif sermaye yapıları Çizelge-3'de verilmiştir İşletmeler ortalamasına bakıldığında toplam aktif sermayenin %71.98'ini çiftlik sermayesinin %28.02'sini işletmeci sermayesinin oluşturduğu görülür. Benzer sonuçlar çeşitli yer ve zamanlarda yapılan araştırmalarda ortaya konmuştur. Örneğin Ege Bölgesi Küçük Menderes Ovasındaki köylerde tarım işletmelerinde çiftlik sermayesi % 83 (Anonym ous,l988) Konya Bölgesi kuru alanlarda yapılan bir çalışmada % 84 (Oğuz, 1991), Toros dağ köylerindeki işletmelerde % 74 (Erkan ve Ark. 1993) olarak tespit edilmiştir. Yine başka incelemelerde de (Talim, 1973; Demirci, 1981) benzer sonuçlar vurgulanmıştır. İşletmelerin pasif sermayesi ise borç ve borç faizleri, ortağa ve kiraya tutulan arazilerin değeri ile özsermaye değerlerinin toplamından oluşmaktadır İncelenen işletmelerde kullanılan ortalama yabancı sermaye değeri TL'd ir. Bu değer T L. değerindeki borç ve borç faizleri ile T L. değerindeki kiraya ve ortağa tutulan araziler değerinden oluşmaktadır. Borçların hemen hemen tamamına yakın bölümü kooperatif ve bankadan sağlanmaktadır. İşletmelerin ortalama pasif sermayesi TL. olup bunun % 99.38'ini özsermaye % 0.38'ini yabancı sermaye, % 0 24'ünü kiraya ve ortağa tutulan arazi değerleri oluşturmaktadır. İşletmelerin Yıllık Faaliyet Sonuçlan Gayrisafi Hasıla İşletmelerin gayrisafi hasıla değerleri, bitkisel üretim değeri, hayvansal üretim değeri ve işletme dışında sağlanan tarımsal hizmet gelirleri toplanarak hesaplanmıştır (Çizelge-4). Bitkisel gayrisafi hasıla bütün işletmeler

5 Çizelge-3. İşletme Gruplarına Göre A ktif Sermaye Unsurları (Milyon TL ) İşletm e G en işlik G ru p la n (da) Çiftlik Sermayesi işletm eci Serm ayesi Toplam A ktif Serm aye T oprak Arazi Islahı Bina Bitki Toplam AJet-M akina. Hayvan M alzeme-m. Para Toplam D eğer % Defter % Defter % Defter /* Defter % Defter % D eğer % Değer % Defter % Defter % Değer % 1-JO OrL ' T ü rkiye 2 Tarım Ekonomisi Kongresi. 4-6 Eylü - C ilt: 1 h-i

6 Tiirkive 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eyliil Adana ('ih: I Say 123 ortalamasında TL. olup, toplam gayrisafı hasılanın %85'ini, toplam hayvansal gayrisafı hasıla T L dir ve toplam gayrisafı hasılanın %14.86'sını, işletme dışı tarımsal gelir ise T L. olup toplam gayrisafı hasılanın % 0.20'sini oluşturmaktadır arttıkça gayrisafı hasıla değerleri de artmaktadır İşletme genişlikleri Zira, işletmelerin ekim alanları ile beraber fasulye, pancar, domates gibi yüksek gelir getiren ürünlerin ekim alanları da artmaktadır. Domates üretiminin %89'u satışa sunulurken, %6'sı salça yapımında, % 4'ü ise öztüketime ayrılmaktadır Fasulyenin %25'i evde tüketilirken geriye kalan bölümü satılmaktadır. Buğdayın %39'u öztüketime ayrılmakta, pancarın tamamı satılmaktadır Diğer ürünlerden nohutun %27.3'ü öztüketime ayrılırken gerisi satışa sunulmaktadır. Patates, üzüm ve elmanın tamamı evde tüketilmekte kavunun %10'u satılmaktadır. Bitkisel üretimin, %37'sini domatesten elde edilen gelir oluşturmaktadır # işletme Masrafları İşletme masrafları, bitkisel üretim özel değişen masrafları, hayvansal üretim özel değişen masrafları ve sabit işletme masrafları olarak incelenmiştir (Çizelge-5). Çalışmada işletme başına düşen ortalama işletme masrafı T L. olup bunun % 65.4'ünü değişen masraflar, % sabit masraflar oluşturmaktadır. İşletmelerde akaryakıt tüketimi (% ) oldukça yüksek bulunmuştur. Bunun nedeni sulamada motopomp kullanımının yaygın olmasıdır. İşletme masraflarında geçici işçilik ( % 14.84) ve gübre ( % 14.61) masrafları ağırlıktadır. Ortalama bir dekara düşen işletme masrafı T L. olup, 100 T L lik işletme masrafına karşılık 60 T L'lik tarımsal mal ve hizmet üretilmiştir. Brüt Kâr, Tarımsal Gelir ve Aile Geliri İşletmelerde toplam gayrisafı üretim değeri ile toplam değişen masrafları arasındaki fark brüt kar olarak ifade edilmiştir Gayrisafı hasıladan aile işgücü ücret karşılığı dışındaki işletme masrafları, kira ve ortakçılık payları ile ödenen borç faizinin çıkarılmasıyla tarımsal gelir, tarımsal gelir ve tarım dışı faaliyet gelirleri toplanarak tarımsal aile geliri hesaplanmıştır (Çizelge-6).

7 Çizelge-4. İşletmelerde Gayri safi Hasıla (Milyon TL.) Arazi Bitkisel GSH Hayvansal GSH tşl.dışı Genişlik Domates Fasulye Buğday Pancar Diğer* Toplam Süt Diğer** Demirbaş Toplam Tarımsal Gruplan Bitkisel Hayvansal Kıymet Hayvansal Gelir*** (da) GSH Ürünler Artışı GSH Toplam GSH ' İşletOrt * Nohut, patates, üzüm, elma, kavun ** Yapağı, yumurta, gübre *** Pancar sökümü, toprak işleme ve ça palama Çizelge-5. İncelenen İşletmelerde Toplam İşletme Masrafları (Milyon TL.) Arazi Değişen Masraflar Sabit M[as raflar Toplam Masraflar Dekara Genişlik Gruplan Bititi sel Hayvansal Bitkisel Hayvansal Değer Oran Toplam (da) TL % TL % TL % TL % Masraflar Ort T ürkiye 2 l a n m Fknnnmisi K o n g resi

8 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eyliil - Cilt; / Sav fa: 125 Çizelge-6. İşle tmclerdc G SÜ D. B k. TG ve Tarımsal Aile Ge iri (Milyon TL.) A razi G S Ü D T o p la m B n il K a r T arım sal T a rım D ışı T a rım s a l G e n iş lik D eğişen G e lir G e lir A ile G e liri G n ıp la rı (d a ) M a s ra fla r Ort İncelenen işletmelerde bir işletmeye düşen brüt kar T L., tarımsal gelir T L. olup, tarımsal aile geliri TL.dir. Aile gelirinin % 94 4 unü tarımsal gelir % 5 6'sını tarım dışı gelir oluşturmaktadır. İşletmelerde Verimlilik Analizleri Belirli bir dönemde üretime katılmış olan üretim faktörlerinin verimlilik derecesinin ölçülmesi, uygulanan faktör ve yöntemlerin etkenliğini ve ne derece fayda sağladığını ortaya koyar (Ergün, 1990). Üretim faktörlerinin hepsinin birden (emek, sermaye, arazi) varolması halinde toplam prodüktivite, bunlardan birinin bulunması halinde kısmı prodüktiviteler sözkonusudur (Ergün, 1990) Bu bölümde kısmi verimlilik oranlarından yararlanılmıştır Üretim faaliyeti sonucu elde edilen üretimin bu üretimde kullanılan girdilerden herhangi birine bölünmesiyle kısmi verimlilik hesaplanmaktadır Verim lilik analizine konu olan girdilerin emek, arazi, sermaye olmasına göre hesaplanan verimlilik oranları emek verimliliği, arazi verimliliği, sermaye verimliliği olarak adlandırılmaktadır (Tuna, 1993). Çalışmada toplam üretim olarak gayrisafı üretim değeri ile tarımsal gelir değerleri kullanılmıştır (Çizelge-7) Arazi verimliliği olarak gayrisafı üretim değeri ile tarımsal gelirin işletme genişliğine bölünmesi suretiyle elde edilen birim alana değerler kullanılmıştır. İncelenen işletmelerde ortalama gayrisafı üretim değeri dekara olan verimliliği T L. olup işletme genişlik grupları arttıkça gayrisafı üretim değerinin de arttığı görülmektedir.

9 Tiirkive 2. Torını Ekonomisi Kongresi, Eylül Adana Cilt: I Sayfa: 126 Çizelge-7. İşletm elerde Arazi, Em ek, Serm aye V erim lilikleri A r a z i G e n iş lik G r u p la r ı (d a ) A r a z i V e r im liliğ i E m e k V e r im liliğ i S e r m a y e V e rim liliğ i D e k a ra G S Ü D ( T L / d a ) D e k a ra T a r ım s a l G e lir ( T L / d a ) K u lla n ıla n E İ G B a ş ın a G S Ü D ( T L / E İ G ) K u lla n ıla n E İ G B a ş ın a T a r. G e lir ( T L / E İ G ) 1000 T L A k t if S e rm a y e ye D iiş c n G S Ü D 1000 T L A ktif Serm aye ye Düşen T a r.g e lir , On N et arazi verim liliği olarak dekara düşen tarımsal gelir miktarları kullanılm ıştır. D ekara ortalama tarımsal gelir m iktarı T L. olup, işletm e genişlikleri arttıkça tarımsal gelir m iktarları da artm aktadır Kullanılan erkek işgünü başına gayrisafı üretim değeri ortalam a T L. olup, üçüncü ve dördüncü grup işletmeler işgücünü birinci ve ikinci grup işletm elere göre daha iyi değerlendirmişlerdir. İşletm e genişlikleri arttıkça domates, pancar ve fasulye gibi çifitçi için iyi gelir bırakan ürünlerin de ekim alanları genişlemektedir. Bu nedenle G S Ü D ve tarım sal gelir verimliliği işletme genişlikleri ile doğru orantılı olarak artış gösterm iştir Serm aye verim liliği olarak 1000 T L. ak tif serm ayeye düşen gayrisafı üretim değeri ve tarımsal gelir m iktarları alınmıştır T L. sermaye kullanımı karşılığı G S Ü D birinci grup işletmelerde 168 T L., ikinci grupta 243 T L, üçüncü grupta 21 I T L., dördüncü grupta 392 T L. olup işletm eler ortalamasında 221 T L.'d ir B irin ci ve üçüncü grup işletm elerde sermaye verim liliği diğer iki gruba göre daha düşüktür TL. serm aye kullanım ına karşın elde edilen tarımsal gelir m iktarları dikkate alındığında 95 T L. ile 282 T L. arasında değiştiğini işletm eler ortalamasında 145 T L. olduğunu görürüz Ele alman oranlar (O rhan, 1982) tarafından yapılan çalışm ada ortalama 1000 T L. sermaye kullanım ı sonucu yaratılan G S Ü D tek ürün yetiştiren işletmelerde 215 T L olarak bulunmuş olup, elde edilen değerlere yakındır.

10 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül Adana C ilt: I Say T L.'lik a k tif serm aye karşılığı üretilen tarım sal g elir m iktarları ise 95 T L. ile 282 T L. arasında değişm ektedir. B u da işletm elerin sahip o ld u kları kaynaklan tam olarak kullanam adıklarını gösterm ektedir. D om ates üretim inin bölgeye son üç yıld a girm esi, pazarlam adaki organizasyon b o zuklu kları özellikle sebzecilikte ürün kayıplarına neden olm aktadır. Ü reticile rin % 5 5 'i ürünlerini kooperatife % 4 5 'i ise mahalli ve aracı kuruluşlara satm aktadır. Bütün ü reticiler bir k o o p eratif çatısı altında birleşirler ise pazarlam adaki sorunlar daha rahat çözüm lenebilecek ve bu yolla ürün kayıpları azaltılarak üretimin verim lilik düzeyi arttırılabilecektir Y in e domates işletm elerinde verim liliğin artırılabilm esi ü reticilere gerekli teknik bilgilerin ulaştırılm asına da önemli ölçüde bağım lıdır KAYNAKLAR Anonymous, 1988; "K üçü k Menderes Havzasındaki Tanın İşletm elerinin Halihazır Kaynak Kullanm a Durumu ve Kaynaklanıl Daha Etkin Kullanm a Olanakları Üzerine B ir Araştırma, E. Ü Ziraat Fak.Tanın E k o Bö lü. Bom ova/izm ir." Demirci, R. 1981; "Tanının Yapısı ve Yeniden Düzenlenmesi", Türkiye 2.İktisat Kongresi, Tanm Kom isyonu Tebliğleri, D P T S Ankara Ergun N. 1990; "Tanm Kesiminde Bölgeler ve İller Düzeyinde Kaynak Kullanım ı ve Verim lilik", M P M, Yayın No 418, Ankara Korukçu, A. Benli, E.; T ürkiye'de Sulama, Doğumunun 100. Yılınd a Tanm Semineri, Ten Basım evi, Ankara, 1981, s.87 Oğuz, C. 1991; "K o n ya İlinde Kuru Koşullarda Tahıl+ M ercim ek Yetiştiren Tanm İşletmeleri İle Tahıl Yetiştiren Tanın işletmelerinin Ekonom ik Faaliyet Sonuçlannın Değerlendirilmesi", Ç.Ü.Fen ^Bilimleri Ens. Yayınlanm am ış D oktora Tezi, Adana. Orhan, E M 1982; "Adana İlinde sulu Koşullarda Yıld a Tek ve Daha Fazla T arla Ürünleri Yetiştiren Tanm İşletmelerinin Ekonomik Analizi ve Planlam ası, Ç.Ü Ziraat Fak D oktora Tezi, Adana. Şenel, Dilek. 1990; Tanm da Verim lilik, Teknolojik Gelişm e ve Ç evre İlişkileri, M P M Yayınlan; 433, Ankara. Talim, M. 1973; Türkiye Tarım ında Sermaye ve Kredi Durumu, T ü rkiye Tanımında Sennaye ve Kredi Sorunlan Paneli, Türkiye Ziraat Y ü ksek M ü h.birliğ i 34 Genel Kurul, Ankara. Tuna, Y. 1993; "V erim lilik ve Tarımsal Verim liliği Belirleyen Faktörler", M P M. Ankara. Yamane, T. 1967; Elem entery Sampling Theory, Prentice H ail Inc., Engievvood Cliffs, N.J., U S A.