ACĠL MÜDAHALELERDE HEKĠM HAKLARI. Ankara Üniversitesi / Ankara.

Transkript

1 217 III. Sağlık Hukuku Kongresi Bildiri Kitabı Nisan 2016, Bursa ACĠL MÜDAHALELERDE HEKĠM HAKLARI Dr. Sevim COġKUN* Ankara Üniversitesi / Ankara svm.cskn.md@gmail.com Özet: Hekimlerin hastaları, meslektaşları ve toplum ile olan ilişkileri oldukça önemlidir ve bu ilişkiler tıbbi etik kuralları çerçevesinde değerlendirilir. Günümüzde yararlılık, zarar vermeme, özerkliğe saygı ve adalet ilkeleri, tıp etiğinin temel ilkelerini oluşturur. Bu kapsamda hekimlerin başlıca sahip olduğu haklar ise etik kuralları gözeterek uygulamada bulunma hakkı, baskı altında olmadan mesleğini uygulama hakkı, çağdaş bilimsel olanaklardan yararlanma hakkı, hastayı reddetme hakkı, mesleki risklerden korunma hakkı ve danışma hakkıdır. Bu haklarla birlikte özveri ile çalışan hekimlerin işleri zordur ve üzerlerine düşen sorumluluklar vardır. Bu sorumluluklar yalnızca hasta ve yakınlarına karşı değil aynı zamanda adli ve idari birimlere karşı da mevcuttur. Bu nedenle hekim hakları ile ilgili kısıtlamalar ve yaptırımlar daha çok karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca hekimler kendi mesleklerini ilgilendiren kanunları bilmelidirler, çünkü Türk Ceza Kanunu nun 4. maddesine göre ceza kanunlarını bilmemek mazeret sayılmaz. Acil sağlık hizmetlerinin de bu çerçevede özel bir yeri vardır ve acil müdahaleler kapsamında bazı hak ve yaptırımların değişebildiği gözlenmektedir. Bu nedenle acil sağlık hizmetlerinde çalışan hekimlerin ya da acil tıbbi müdahalede bulunması gereken hekimlerin günümüzdeki haklarını ve sorumluluklarını bilmeleri, kendilerinin daha güvenli sınırlar içerisinde mesleklerini icra etmelerini sağlayacaktır. Anahtar Kelimeler: Hekim Hakları, Acil Müdahale, Tıbbi Etik, Türk Ceza Kanunu *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 217

2 218 1.GĠRĠġ İnsan sağlığı ve hayatı çok yüksek bir değerdir ve yasalarla koruma altına alınmıştır. Hekimlere emanet edilen bu değer, bu nedenle hekimler üzerinde önemli yaptırımlara sahiptir. Hasta hakları adı verilen kavram ile gelen bu yaptırımlar bir yandan hastaları korumaya çalışırken bir yandan da hekimi, mesleğinin icrası esnasında bazı zor durumlarda bırakabilmektedir. Bu noktada da hekim hakları kavramı karşımıza gelmektedir. Günümüzde, hukuksal çerçeve içerisinde, hastaların teşhis ve tedavi süreçlerinde, kendilerinin hangi haklara sahip oldukları çoğu hekim için net değildir. Yine de mevcut kaynaklara göre hekimlerin başlıca sahip olduğu haklar etik kuralları gözeterek uygulamada bulunma hakkı, baskı altında olmadan mesleğini uygulama hakkı, çağdaş bilimsel olanaklardan yararlanma hakkı, hastayı reddetme hakkı, mesleki risklerden korunma hakkı ve danışma hakkıdır. Acil sağlık hizmetlerinde ise bazı hak ve yaptırımlar değişebilmektedir. Özellikle acil sağlık hizmetlerinde ve acil müdahaleler esnasında çalışan hekimlerin haklarından ziyade önemli yasal sorumlulukları vardır. Bunlar hastayı kabul etme, hastayı aydınlatma, sır saklama, adli olgu bildirimi, adli bilirkişilik, tanı ve tedavi amaçlı işlemlerde sorumluluk, cinsel saldırı muayenesi, ilaç yan etkilerinde sorumluluk ve tanı araçlarının kullanımından kaynaklanan sorunlarda hekimin sorumluluğudur. Bu nedenle hekim hakları, acil müdahaleler kapsamında bu sorumluluklar ile birlikte değerlendirilmelidir. 2. ACĠL SAĞLIK HĠZMETLERĠ VE HEKĠMLERĠN YASAL SORUMLULUKLARI Acil sağlık hizmetleri denilince ilk olarak akla Acil Servis Hekimleri gelse de, bahsedilecek olan yasal sorumluluklar hekimlerin genelini kapsamaktadır. Hekim Sorumluluğu ve Hastayı Kabul Etme: Türk Ceza Kanunu nun 98. maddesi ve Borçlar Kanunu nun 41. Maddesine göre hekimler, hem mesleki hem de insani görevleri açısından, hayatı tehlikede olan bir hastaya ya da yaralıya tıbbi yardım yapmak zorundadır. Tıbbi Deontoloji Tüzüğü nün 3. maddesi Tabip ihtisası ne olursa olsun gerekli bakımın sağlanamadığı olgularda zorunlu sebep olmadıkça ilk yardımda bulunur. demektedir. Yataklı Tedavi Kurumları Yönetmeliği nin 57. maddesine göre de acil vakalara gereken tedavi ve yardım derhal yapılmalıdır. Bu bağlamda hekim gelen hastayı yerim yok diye gönderse bile ve bunun arkasından hasta bu travma ya da olaya bağlı olarak ölürse, bundan hastayı yatırmayan hekim sorumludur. Özel hastanelerde ise acil durumlara yaklaşım Hususi Hastaneler Kanunu nun 32. maddesine göre yapılır. Bu durumda, özel hastaneler imkânları dâhilinde acil vakaları kabul etmek zorundadırlar. Bu vakaların *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 218

3 219 tedavisi de ücretsiz yapılır. Yine Hususi Hastaneler Kanunu nun 43. ve 44. maddelerine göre, bu durumlarda gerekli tedbirlerin alınmaması ya da tedavinin başka hekime bırakılmadan yarıda kesilmesi nedeniyle hastanın ölmesi durumunda, Yeni Türk Ceza Kanunu nun 85. Maddesi gereğince bu durum, taksirle bir insanın ölümüne sebep olma şeklinde değerlendirilir. Kamu kuruluşlarında ve tüzel kişiliği olan kurumlarda çalışan hekimler ve sağlık mensupları da acil durumlarda hastayı kabul etmek zorundadır. Yine özel olarak bir yerde çalışan bir hekim, o yerde tekse, yine hastayı kabul etmelidir. Ayrıca deprem, savaş ve kitle kazalarında da sağlık mensupları, bu durumdan etkilenen tüm hastalara bakmak zorundadır. Tıbbi Deontoloji Tüzüğü nün 18. maddesine göre Hekim ya da diş hekimi acil yardım, resmi ya da insani görevin yerine getirilmesi hariç olmak üzere mesleki ve kişisel sebeplerle hastaya bakmayabilir. Sonuç olarak hekimin hastayı reddetme hakkı, acil yardım, resmi ya da insani görevin yerine getirilmesi haricindeki durumlarda mevcuttur. Tüzükte bahsedilen bu görevlerde tıbbi müdahale zorunludur. Acil Hastanın Sevki: Hekim, gerekli olan ilk yardım ve acil tedaviyi, yerel olanaklara ve şartlara en uygun olacak biçimde yaptıktan sonra, uygun gördüğü takdirde hastayı ileri bir merkeze sevk eder. Eğer yerel olanakların kısıtlılığından gelişecek durumlar meydana gelirse, hekime kusur yüklenmez. Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan Acil Hizmetlerle İlgili Yönetmelik e göre; hiçbir hasta stabilize edilmeden acil servisten taburcu edilemez. Hasta için gerekli olan iyileştirici tedavinin yapılamadığı durumlarda, hasta ileri bir merkeze sevk edilir. Fakat öncesinde hastaya ve yakınına, hastanın sevk nedeni ayrıntılı olarak açıklanır. Bununla birlikte sevkin yapılacağı hastanedeki ilgili hekimle görüşülür ve hastanın bakım garantisi alınır. Bundan sonra hasta, uygun bir araç ya da ambulans ile ilgili hastaneye gönderilir. Türk Tabipleri Birliği Hekimlik Meslek Etiği Kuralları çerçevesinde, 38. maddeye göre Hekim, olağanüstü durumlar ve savaşta, evrensel nitelikteki tıbbi etik kurallarını yansızlıkla uygular. Hasta ve yaralı sayısının çokluğu nedeniyle, herkese gerekli tıbbi yardımın verilemediği koşullarda, hekim, tedavi olasılığı yüksek olan ağır vakalara öncelik verir. Sonuç olarak, acil durumlarda hasta için gerekli olan ilk yardım ve acil tedavi, yerel olanaklar ve şartlar dâhilinde en uygun olacak şekilde yapılmışsa ve gerekli olan iyileştirici tedavi için yetersiz kalınmışsa, belirtilen hususlar çerçevesinde hekimin hastayı sevk etme hakkı vardır. *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 219

4 220 Hekimin Hastayı Aydınlatma Yükümlülüğü: Hasta Hakları Yönetmeliği nin 22. maddesine göre, Kanunda gösterilen istisnalar hariç olmak üzere, kimse, rızası olmaksızın ve verdiği rızaya uygun olmayan bir şekilde tıbbi ameliyeye (işleme) tabi tutulamaz. Hekim, tanı ve tedavi amaçlı girişimlerde, hastanın anlayabileceği bir dille kendisine, yapılacak işlemlerin niteliği, başarı şansı, maliyeti, riskleri, yararları ve yapılmaması halinde doğabilecek sonuçları anlatmalıdır. Hukuka uygun tıbbi girişim için, bu girişimin tedavinin amacına uygun olması ve hastanın aydınlatılması ve de rızasının alınmış olması gerekir. Acil durumlarda ve reşit olmayan, bilinci kapalı olan veya karar veremeyecek durumda olan hastalarda, hastanın yasal temsilcisinin izni alınır. Hasta Hakları Yönetmeliği nin 24. maddesine göre, Tıbbi müdahalelerde hastanın rızası gerekir. Hasta küçük veya mahcur (kısıtlı) ise velisinden veya vasisinden izin alınır. Hastanın, velisinin ya da vasisinin olmadığı veya hazır bulunamadığı veya hastanın ifade gücünün olmadığı hallerde bu şart aranmaz. Hastanın yasal temsilcisinin izin vermediği durumlarda, hekim bu durumun kötü niyetli olduğunu düşünüyor ve bu durum hastanın hayatını tehdit ediyorsa, hekim bunu adli mercilere bildirip gerekli olan izni almalıdır. Hekim, kendi takdiri doğrultusunda acil durumlarda müdahale eder. Tedavisi yasalarla zorunlu kılınan hastalıklar söz konusu olduğunda, bu hastalıklar toplum sağlığını tehdit ettiği için, hastanın veya yasal temsilcisinin aydınlatılmış onamı alınmasa bile gerekli tedavi yapılır. Tıbbi Deontoloji Tüzüğü nün 14. maddesine göre Hastanın maneviyatı üzerinde fena tesir yapmak suretiyle hastalığın artma ihtimali bulunmadığı takdirde, teşhise göre alınması gereken tedbirlerin hastaya açıkça söylenmesi lazımdır. Bu yüzden, hastalığın seyrinin çok kötü olduğu hallerde, hastanın ruhsal durumu üzerindeki etkileri açısından, hastalığın kötü yönleri, gidişatı ve sonucunun saklanması konusunda hekimin karar verme hakkı vardır. Türk Tabipleri Birliği Hekimlik Meslek Etiği Kuralları nın 27. maddesine göre hastanın bilgi edinme hakkı olduğu kadar, eğer istemezse bilgilendirilmeme hakkı da mevcuttur: Hasta hastalığı konusunda bilgilendirilmek istemediğini belirtmişse, hekimin bilgi vermesi gerekmez. Hastanın ailesine haber verilmesi hususunda ise, hastayla görüş birliği sağlandıktan sonra hastanın ailesi bilgilendirilmelidir. Bilinçsiz durumdaki hastalarda ise, hastanın ailesinin bilgilendirilmesine hekim karar verir. Umumi Hıfzıssıhha Kanunu nun 70. maddesine göre, invaziv girişimlerde, aydınlatılmış onam yazılı olmalıdır. Olağandışı durumlar haricinde her girişim için ayrı onam alınmalıdır. *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 220

5 221 Hasta Hakları Yönetmeliği nin 25. maddesine göre, Kanunen zorunlu haller dışında ve doğabilecek olumsuz sonuçların sorumluluğu hastaya ait olmak üzere hasta, kendisine uygulanması planlanan veya uygulanmakta olan tedaviyi reddetmek veya durdurulmasını istemek hakkına sahiptir. Bu doğrultuda hekim, eğer hasta karar verme yeteneğine sahip ise, hastanın kararına saygı duymalı ve yalnızca onun izin verdiği tedavi yöntemlerini uygulamalıdır. Ayrıca hekim, hastanın inançları veya eğitimi sebebiyle kabul etmediği tedavi yöntemlerinden kaçınmalıdır. Bu durumda doğabilecek olumsuz sonuçlar, hastaya aittir. Hekimin Sır Saklama Yükümlülüğü: Kişinin özel yaşamına giren mesleklerde, kişinin gizli ve özel sırları hakkında edinilen bilgilerin "meslek sırrı" olarak saklanması zorunludur. Hekimlik de bu mesleklerden biridir. Sağlık mensupları, hastanın bilgilerinin gizli tutulmasında hastanın çıkarı varsa ve bu bilgilerin açıklanması hastayı maddi ve manevi yönde zarara uğratacaksa, bu bilgileri açıklamamalıdır. Tıbbi Deontoloji Tüzüğü nün 4. Maddesine göre, Tabip meslek ve sanatın uygulanması ile duyduğu sırları yasal bir zorunluluk olmadıkça açıklayamaz. Benzer hükümler, Hasta Hakları Yönetmeliği ve Türk Tabipleri Birliği Hekimlik Meslek Etiği Kuralları nda da mevcuttur. Ayrıca, Yataklı Tedavi Kurumları İşletme Yönetmeliği nin 7. maddesine göre poliklinik muayenelerinde de gizlilik prensibi esastır. Bu nedenle hekim, hastasının kişisel bilgilerini saklamakla yükümlüdür. Türk Ceza Kanunu nun 9. bölümünde, özel hayata ve hayatın gizli alanına karşı olan suçların tanımı yapılmıştır Maddeye göre bu suçların, Kamu görevlisi tarafından ve görevinin verdiği yetki kötüye kullanılmak suretiyle ve belli bir meslek ve sanatın sağladığı kolaylıktan yararlanmak suretiyle işlenmesi hâlinde, verilecek ceza yarı oranında artırılır. Bazı hallerde ise sır saklama amacı güdülmez. Umumi Hıfzıssıhha Kanunu na göre halk sağlığı için tehlikeli bazı bulaşıcı hastalıkların ve zehirlenmelerin duyurulması zorunludur. Ayrıca hastanın rızası varsa ve hekimin, verdiği raporun sahte olduğunun ileri sürülmesi gibi hallerde, çaresizlik durumu varsa hastanın sırları paylaşılabilir. Ayrıca Türk Ceza Kanunu nun 280. maddesine göre, suç ihbarı söz konusu ise yani adli bildirim yapılması gerekiyorsa hastanın bilgileri paylaşılır. Tanıklık zorunluluğunun bulunduğu hallerde, Ceza Muhakemesi Kanunu 46. maddeye göre, Meslekleri ve sürekli uğraşıları sebebiyle tanıklıktan çekinebilecekler ile çekinme konu ve koşulları şunlardır: a) Avukatlar veya stajyerleri veya yardımcılarının, bu sıfatları dolayısıyla veya yüklendikleri yargı görevi sebebiyle öğrendikleri bilgiler. b) Hekimler, diş hekimleri, eczacılar, ebeler ve bunların yardımcıları ve diğer bütün tıp meslek veya sanatları mensuplarının, bu sıfatları dolayısıyla hastaları ve bunların yakınları hakkında öğrendikleri bilgiler. c) Malî işlerde görevlendirilmiş müşavirler ve noterlerin bu sıfatları dolayısıyla hizmet verdikleri kişiler hakkında öğrendikleri bilgiler. Bu maddenin devamında ise *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 221

6 222 Yukarıdaki fıkranın (a) bendinde belirtilenler dışında kalan kişiler, ilgilinin rızasının varlığı halinde, tanıklıktan çekinemez. denmektedir. Buna göre kişinin tanıklıktan çekinemeyeceği haller dışında ve Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu 245/4 doğrultusunda, hekim meslek sırrının söz konusu olduğu durumlarda tanıklıktan çekilebilir. Adli Olgunun Bildirilmesi: Adli olgu, hastanın sağlığının bozulmasından ya da ölümünden; başka kişi ya da kurumun tedbirsiz, dikkatsiz ya da ihmalkâr davranışı, ya da kasıtlı eyleminin sorumlu tutulduğu durumları kapsar. Türk Ceza Kanunu nun 280. maddesine göre sağlık mesleği mensupları suçu bildirmekler yükümlüdür. Bu maddeye göre (1) Görevini yaptığı sırada bir suçun işlendiği yönünde bir belirti ile karşılaşmasına rağmen, durumu yetkili makamlara bildirmeyen veya bu hususta gecikme gösteren sağlık mesleği mensubu, bir yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. (2) Sağlık mesleği mensubu deyiminden tabip, diş tabibi, eczacı, ebe, hemşire ve sağlık hizmeti veren diğer kişiler anlaşılır. Yalnız şahıslara karşı işlenen bir suça rastlandığında hekimin bildirme yükümlülüğü vardır. Bu nedenle hekim, adam öldürme, yaralama, çocuğa ve aile üyelerine kötü muamele gibi durumlarda bunu adli makamlara bildirmelidir. Bu bildirimin yazılı ve sözlü olarak yapılması uygundur. Bu bağlamda hekim, en kısa yoldan adli makamlara ulaşmalı, olguyu bildirmeli ve bu bildirimi yazılı olarak da kayda geçirmelidir. Ayrıca hekim, hastanın dosyasına da adli olgu bildirimi yapıldığına dair bir kayıt düşmelidir. Bildirim yapıldıktan sonra, adli makamların yazılı istemiyle, hekim hastayı değerlendirmeli ve ilgili yasaya göre, hastanın sağlığındaki bozulmayı bir adli rapor şeklinde sunmalıdır. Yataklı tedavi kurumlarında muayene ve tedavisi yapılan adli vakalar, Yataklı Tedavi Kurumları İşletme Yönetmeliği nin 86. maddesine göre, gecikmeksizin Cumhuriyet Savcılığı na bildirilmelidir. Ayrıca yaralıda veya cesette bulunan delil niteliğindeki eşyalar da adli makamlara aynen ve gecikmeksizin teslim edilmelidir. Adli olgu bildirimi yapılan hasta ölürse, Cumhuriyet Savcılığı ölen kişinin defin ruhsatını düzenler. Eğer adli vaka, yataklı tedavi kurumlarında ölürse, bu durum adli makamlarla birlikte mutlaka başhekime de bildirilmelidir. Böylece, ilgili adli vaka için yanlışlıkla başhekimlik tarafından defin ruhsatının düzenlenmesi önlenmiş olacaktır. Adli olgu bildirimi ve değerlendirmesinde olan eksikliklerden, hastayı izleyen hekim ve sağlık kurumunun yöneticisi sorumludur. Ayrıca uzmanlık eğitimi sırasında meydana gelen benzer durumlarda, bu eksikliklerden, uzmanlık eğitimi süren hekimlerin bağlı oldukları uzman hekim ve birimin yöneticisi sorumludur. *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 222

7 223 Adli BilirkiĢilik: Mahkemeler olayların aydınlatılmasında, kendi alanlarının dışında kalan konularda, ilgili mesleklerdeki kişilerin görüşünü almak için bilirkişi seçme yetkisine sahiptir. Hekim de böyle bir görevle karşılaşabilir. Bu durumda, hekim hastanın onayı ve de yasal zorunluluklar olmadan hastanın sırlarını açıklamamalıdır. Ayrıca hekim, kendisine mahkeme tarafından sorulan soruları bilimsel veriler etrafında cevaplamalıdır. Tanı ve Tedavi Amaçlı ĠĢlemlerde Hekimin Sorumluluğu: Yapılan tıbbi işlemler esnasında meydana gelen yaralanma veya ölüme sebebiyet durumlarında, hekimler hakkında özel yaptırım gerektiren bir kanun yoktur. Tanı ve tedavi işlemlerinde hekimden, ülkenin sağlık koşullarına göre normal tedbir ve dikkat göstermesi beklenir. Alınması gerekirken alınmayan tedbirlerin neler olduğu, durum ve koşullara göre, her olay için ayrı değerlendirilir. Hekimler ve diğer sağlık personeli, çalışmalarını izin verilen risk kavramı çerçevesinde yaparlar. Her tıbbi müdahalenin normal sapmaları ve riskleri vardır. İzin verilen risk, tıbbın kabul ettiği normal risk ve sapmaları içerir. Komplikasyonlar da bu kapsamda değerlendirilir. Eğer hekim, bu çerçevede gerekli dikkat ve özeni göstermiş ve buna rağmen ortaya istenmeyen sonuçlar çıkmışsa, hekim yasal olarak bu sonuçlardan sorumlu değildir. Yine de sağlık personeli, çalıştığı yerin olanaklarına göre gerekli tedbirleri önceden almalı ve zorunlu haller dışında riskli tedavilerden kaçınmalıdır. Hekimler, meslekleri ve uzmanlıkları ile ilgili temel ve klasik bilgiler ve genel tıp kuralları doğrultusunda hareket etmelidir. Eğer hekim, meslekte herkesin bildiği ya da bilmesi gereken bir konuda açık hata yaparsa bundan sorumlu olur. Tanısı güç durumlarda ise, yanlış tanı ve endikasyon hataları her zaman mümkündür. Cinsel Saldırı Muayenesi: Türk Tabipler Birliği Hekimlik Meslek Etiği Kuralları nın 39. maddesine göre, "Hekim, savcılıklar ve mahkemeler dışında kalan kişi ve kurumlardan gelen cinsel ilişki muayene istemlerini dikkate alamaz. Hekim ilgilinin veya ilgili reşit değilse, veli veya vasisinin aydınlatılmış onamı olmadıkça cinsel ilişki muayenesi yapamaz." Türk Ceza Kanunu nun 287. maddesine göre, (1)Yetkili hâkim ve savcı kararı olmaksızın, kişiyi genital muayeneye gönderen veya bu muayeneyi yapan fail hakkında üç aydan bir yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. (2) Bulaşıcı hastalıklar dolayısıyla kamu sağlığını korumak amacıyla kanun ve tüzüklerde öngörülen hükümlere uygun olarak yapılan muayeneler açısından yukarıdaki fıkra hükmü uygulanmaz. *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 223

8 224 Ġlaç Yan Etkilerinde Hekimlerin Sorumlulukları: Hekim, bir ilacın kullanımıyla ve yan etkileriyle ilgili temel bilgileri bilmeli ve ona göre uygulama yapmalıdır. En sık karşılaşılan durumlardan birisi de ilaç alerjileridir. Hekim herhangi bir ilacın test dozunda dahi anaflaksi gelişebileceğini tahmin etmeli ve yanında gerekli ilk yardım malzemelerini (kortikosteroidler, adrenalin vb.) bulundurmalıdır. Bu önlemler alınmamış ve hasta ölmüşse, hekim aleyhinde tedbirsizlik sonucu ölüme sebebiyet suçu nedeniyle dava açılabilir. Tanı Araçlarının Kullanımından Kaynaklanan Sorunlarda Hekimin Sorumluluğu: Hastaya gereken tedavinin yapılabilmesi için, ilk olarak doğru tanı konulmalıdır. Bazen bu amaçla yapılan işlemler sırasında hasta kaybedilebilmektedir. Böyle durumlarda, eğer hekimden kaynaklanan bir gecikme veya ihmal varsa, hekim bundan sorumludur. Tedaviye gelen hastayla hekim arasında bir sözleşme yapılmış sayılır. Bu sözleşmeye göre, hekim başladığı tedaviyi sonuçlandırır, eksikleri tamamlar ve iyileşinceye kadar hastayı takip eder. Ayrıca hekimin, hastaya tamamen iyileşeceğini söylemeye hakkı yoktur. Hekim, sadece tıp ilkelerine ve kurallarına göre gereken tedaviyi en iyi şekilde yapmaya söz vermiş sayılır İki durumda tanı hatasından dolayı hekim sorumlu tutulur: Eksik araştırma ve Nitelendirme kusuru. Hekim tarafından zorunlu olarak kullanılması gereken bir tanı yöntemi ya da araçları kullanılmamışsa ve hatalı tanı konulmuşsa, bunda hekim kusurludur. Ayrıca, yapılan araştırmalar neticesinde bir hastalığın karakteristik belirtileri ortaya konmuş fakat buna rağmen hatalı tanıya varılmışsa, yine hekim kusurlu olarak kabul edilir. Teknik kusurlar da ortaya çıkabilir, bu nedenle gerekli tedaviyi veya ameliyatı yapan hekimler, özellikle laboratuvar bulgularının uygunluğunu kontrol etmekle yükümlüdürler. 3. HEKĠM HAKLARI İnsanlık var olduğu müddetçe hekimlik de var olmuştur ve var olacaktır. İnsanlığın ilerlemesiyle birlikte bu meslek de gelişmiştir, fakat hekimin her zaman en önemli hedefi hastasının sağlığına kavuşması olmuştur. Konusu insan olan bu meslek oldukça önemli ve zordur. Bu nedenle hekim her zaman dikkatli olmalı ve mesleğini icra ederken gereken önemi göstermelidir. Hekimin yapacağı bir hata geri dönülemez sonuçlara ve hatta can kaybına neden olabilir. Hasta kişi de zayıf ve güçsüz görüldüğünden dolayı, hukuk düzeninde, hastaların olası hatalara karşı korunması anlayışı geçmişten günümüze kadar gelmiştir. Bunun sonucu olarak da hasta hakları kavramı ortaya çıkmış ve uluslararası alanda kendine yer bulmuştur. Ülkemizde de bu bağlamda Hasta Hakları Yönetmeliği yürürlüğe girmiştir. Bununla birlikte hekim hakları kavramı ortaya çıkmış ve üzerinde çalışmalar yapılmıştır. Bütün bunların neticesinde hastaları ve hekimleri ilgilendiren haklar aynı zamanda bir bütünü de oluşturmaktadırlar. *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 224

9 225 Hekim hasta ilişkisinden doğan hak ve yükümlülüklere genel olarak bakılırsa, her iki tarafın da kazanılmış hakları ve sorumlu oldukları yükümlülükler mevcuttur. Hastanın yükümlülüklerine bakıldığında bunlar, hastalıkla ilgili belirti veya bulguları bildirme yükümlülüğü; muayeneye, teşhis ve tedavi yöntemine katlanma yükümlülüğü; hekimin tavsiyelerine uyma yükümlülüğü ve ücret ödeme yükümlülüğüdür. Özellikle hasta, anamnez (hasta öyküsü) alınması sırasında şikâyetinin başlangıcı, nedeni, süreci gibi konularda hekime doğru ve eksiksiz bilgi vermekle yükümlüdür. Bu yükümlülük Hasta Hakları Yönetmeliği ( tarih ve sayılı Resmi Gazete ile ekli) ile de düzenlenmiştir. Bu yönetmeliğin 42/A maddesine göre, hasta; yakınmalarını, daha önce geçirdiği hastalıkları, gördüğü tedavileri ve tıbbi müdahaleleri, eğer varsa halen kullandığı ilaçları ve sağlığıyla ilgili bilgileri mümkün olduğunca eksiksiz ve doğru olarak vermelidir. Eğer hastanın eksik bilgi vermesinde dolayı hastaya hatalı teşhis konulmuşsa, diğer konularda tıbbi standartlar uygulanmışsa, tedavinin başarılı olmamasından hekim sorumlu değildir. Aynı şekilde tedavi sürecinde de hastanın doğru ve eksiksiz bilgi verme yükümlülüğü vardır. Buna göre hasta hekim tarafından yapılan uyarıları dikkate almalı ve Hasta Hakları Yönetmeliği gereğince, tedavisinin gidişatı hakkında hekime geri bildirimlerde bulunmalıdır. Genel olarak hekimlerin yükümlülükleri ise şöyledir: Tıbbi yardımı bizzat yerine getirme yükümlülüğü, hasta öyküsü (anamnez) alma yükümlülüğü, muayene etme yükümlülüğü, bilgilendirme/aydınlatma yükümlülüğü, tanı koyma yükümlülüğü, uygun tedavi yöntemini seçme ve uygulama yükümlülüğü, özen yükümlülüğü, konsültasyon önerme veya bu yöndeki talebi kabul etme yükümlülüğü, kişisel verileri ve sırrı koruma yükümlülüğü, hastanın kişilik değerlerine saygı gösterme yükümlülüğü ve kayıt tutma yükümlülüğüdür. Bu yükümlülükler doğrultusunda, hekimlerin sahip olduğu haklar şu şekilde belirtilmiştir: Hastadan saygı ve güven bekleme hakkı, hastadan tedaviyle ilgili işbirliği bekleme hakkı, çalışma ekibini seçme ve tıbbi görüş alma hakkı, haklı nedenle tedaviyi üstlenmeme veya bırakma hakkı, özerklik mesleğini serbestçe icra etme hakkı ve ücret talep etme hakkı. Hekimin Hastadan Saygı ve Güven Bekleme Hakkı: Hekim hasta ilişkisinde karşılıklı güven ve saygı olmalıdır. Hekim, kendisine saygı duymayan ve güvenmeyen bir hastayı tedavi etmekte zorlanacaktır ve bu da tedavinin başarısını etkileyecektir. Bu nedenle, hekimlik mesleğinin icrası bakımından da hastadan saygı ve güven beklemek, hekim içi bir hak olarak kabul edilmelidir. Bunun sonucunda eğer hasta hekime karşı saygısız davranıyor ve ona güven duymuyorsa, hekim bu hastanın tedavisini üstlenmekten vazgeçebilir. *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 225

10 226 Hekimin Hastadan Tedaviyle Ġlgili ĠĢbirliği Bekleme Hakkı: Hekimin koyduğu teşhis ve uyguladığı tedavinin başarılı olması için, hastanın da hekimin mesleki taleplerini yerine getirmesi ve hekim ile işbirliği içerisinde olması gerekir. Hasta işbirliği içinde olmazsa, hekimin muayene isteğine veya tedaviyle ilgili önerilerine uymazsa, bu durumda hekimin tedaviyi üstlenmekten vazgeçme hakkı vardır. Hekimin ÇalıĢma Ekibini Seçme ve Tıbbi GörüĢ Alma Hakkı: Tıbbi Deontoloji Tüzüğü nün 21. maddesine göre, tedavi işlemi bir ekip çalışmasını gerektiriyorsa, hekim beraber çalışacağı kişileri seçmekte serbesttir. Bu hak hekimin bilgi ve becerilerine güvendiği meslek mensuplarıyla çalışmasını sağlamayı amaçlar fakat özel ve kamu hastanelerinde sınırlı personel bulunması nedeniyle bu hakkın kullanılmasında sorunlar vardır. Yine de sağlık hizmetlerinin başarıyla yürütülebilmesi için, hastane yönetimi hekimlerin bu hakkını gözetmelidir. Hekimin başka bir uzman hekimden görüş alması yani konsültasyon, hem hasta hem de hekim için bir haktır. Ayrıca bu hak, görüş istenen hekim için de yükümlülük arz etmektedir. Konsültasyonun uygulanması ve yöntemi, Tıbbi Deontoloji Tüzüğü nde düzenlenmiştir. Bu tüzüğün maddelerine göre, görüşü istenen hekim, tedaviyi üstlenen hekim tarafından uygulanan tedaviyi uygun bulmamışsa, bunda hastanın kararı esastır. Hasta tedavisini üstlenen hekim yerine konsültan hekimin tedavisini seçerse, bu durumda hekim hastasının tedavisini yarım bırakabilir. Hekimin Haklı Nedenle Tedaviyi Üstlenmeme veya Bırakma Hakkı: Hastayı kabul etmek, hekimin yükümlülüğüdür. Bu bağlamda, hekim kural olarak kendisine başvuran hastayı reddedemez ve tedavisini üstlenir. Ancak bazı haklı nedenlerden dolayı hekim hastayı reddedebilir ya da hastanın tedavisini yarım bırakabilir. Tıbbi Deontoloji Tüzüğü nün 18. Maddesine göre, Tabip ve diş tabibi, acil yardım, resmi veya insani vazifenin ifası halleri hariç olmak üzere, mesleki veya şahsi sebeplerle hastaya bakmayı reddedebilir. Türk Tabipler Birliği Hekimlik Meslek Kuralları nın 25. maddesine göre de, Hekim ancak, tıbbi bilgisini gerektiği gibi uygulayamayacağına karar verdiğinde ve hastanın başvurabileceği başka bir hekim bulunduğu durumlarda, hastanın bakımını ve tedavisini üstlenmeyebilir veya tedaviyi yarım bırakabilir. Hekimin tedaviyi yarım bırakabileceği haller ve koşullar ise Tıbbi Deontoloji Tüzüğü nün 19. maddesi ile belirlenmiştir: Buna göre, Tabip ve diş tabibi mesleki veya şahsi sebeplerle, tedaviyi bitirmeden hastasını bırakabilir. Ancak, bu gibi hallerde, diğer bir meslektaşın tedavi veya müdahalesine imkân verecek zamanı evvelden hesaplayarak hastayı vaktinde haberdar etmesi şarttır. Hastanın bırakılması halinde hayatının tehlikeye düşmesi veya sıhhatinin zarara uğraması muhtemel ise, diğer bir meslektaş temin *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 226

11 227 edilmedikçe, hastayı terkedemez. Hastayı bu suretle terkeden tabip veya diş tabibi, lüzum gördüğü veya hasta tarafından talep edildiği takdirde, tedavi zamanına ait müşahade notlarını verir. Sonuç olarak, hasta hekim ile işbirliğine yanaşmazsa, tanı ve tedaviyle ilgili taleplere olumsuz cevap verirse, hekimin tavsiyelerine uymazsa ya da mesleki olarak tedavi yöntemini seçme özerkliği olan hekimin önerdiği yöntemi kabul etmezse, bu durumlarda hekim haklı olarak tedaviyi yarım bırakabilir. Fakat Tıbbi Deontoloji Tüzüğü nde de açık olarak belirtildiği gibi tedavinin yarım bırakılması durumunda, hastanın zarar görmemesi için bilgilendirilmesi ve gerekli tedbirlerin alınması zorunludur. Hekimin Özerklik Mesleğini Serbestçe Ġcra Etme Hakkı: Hekim, tıp bilimi ve mesleğinin getirdiği bilgi ve tecrübelerine uygun şekilde, hiçbir kişi veya kurumun telkin veya baskısı altında olmadan mesleğini icra etme hakkına sahiptir. Bu hak, Türk Tabipleri Birliği Hekimlik Mesleği Etik Kuralları nın 6. Maddesine göre özerklik ilkesiyle belirtilir. Yine aynı kuralların 9. maddesi ise hekim, mesleğini uygularken vicdani ve mesleki kanaatine göre hareket eder demektedir. Tıbbi Deontoloji Tüzüğü nün 6. maddesine göre ise, tabip ve diş tabibi, sanat ve mesleğini icra ederken, hiçbir tesir ve nüfuza kapılmaksızın, vicdani ve mesleki kanaatine göre hareket eder. Tabip ve diş tabibi, tatbik edeceği tedaviyi tayinde serbesttir. Mesleki kuruluşlar ya da sağlık idaresince de hekimin mesleğini ne şekilde icra edeceği hususunda yönlendirme yapılamaz. Fakat sağlık hizmetlerinin düzen içerisinde yürütülebilmesi ve kamu yararı için, hekimin devletin veya meslek odasının koymuş olduğu kurallara uyma yükümlülüğü vardır. Bu nedenle hekimin mesleğini serbestçe icra etme hakkı, mesleğinin hasta üzerindeki uygulamalarını kapsar. Özerklik ilkesine göre hekim şu konularda mesleki bağımsızlığa sahiptir: 1) Teşhiste bulunma ve tedaviye ihtiyaç bulunup bulunmadığına karar verme 2) Vicdani kanaatiyle çelişen bir tedavi yöntemini ya da belirli bir ilaç tedavisini uygulayıp uygulamama 3) Kendisince uygulanacak olası teşhis ve tedavi yöntemleri konusunda serbestçe karar verme. Hekimin mesleki özerklik hakkında da bazı sınırlamalar mevcuttur. Buradaki temel kural, hastaya zarar vermemek ya da riski arttırmamaktır. Hekim, hastanın teşhis ve tedavisinde en az riskli olan yöntemi tercih etmelidir. Yine de hekimin bu husustaki kusuru ya da haklılığı, hastanın menfaatleri ve kişisel özellikleri doğrultusunda belirlenir. Hekimin mesleğini serbestçe icra etme hakkı ile hastanın istediği tedaviyi seçme isteği arasında çatışma olabilir. Öncelikle bilinmelidir ki, tedavinin gerekliliğini ve yöntemini belirleyecek yetkiye sahip tek kişi hekimdir. Eğer endikasyonu yoksa hekim o tedaviyi uygulamamakla yükümlüdür. Hekim tedavi *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 227

12 228 yöntemini seçmekle yükümlüdür ve bununla birlikte bu yöntemin sorumluluğunu da üstlenmiş olur. Hasta ise sadece uygun görülen yöntemin neden seçildiği ya da diğer yöntemlerin neden tercih edilmediği konusunda bilgilendirilme hakkına sahiptir. Hasta hekimin uygun gördüğü tedavi için rıza vermezse, bu durumda eğer hekim başka bir yöntemi uygun görüyorsa önerebilir ya da diğer yöntemleri riskli buluyorsa, başka yöntem uygulamayacağını hastaya ifade eder ve kendisine başka bir hekime gitmesinin önerir. Tabii ki hekim tedavi yöntemine hastayla birlikte karar verebilir fakat bu durumda algı, hastanın tedaviyi seçme hakkının olduğu şekilde olacaktır. Bu da hekimlik mesleğinin alanını olumsuz bir şekilde etkileyecektir. Bazı yargı kararlarında tedavi yöntemi konusunda hekimin özerkliğini koruyan görüşün aksine görüşler de ortaya çıkmıştır. Ama esas olan, kararların mesleki özerkliği temel alarak verilmesidir. Hekimin Ücret Talep Etme Hakkı: Hekimin, verilen tedavi karşılığında hastadan ücret talep etme hakkı vardır. Bu ücret, yapılan anlaşmaya göre tedavi öncesinde veya sonrasında ödenebilir. Hastalar, hekim veya hastane yönetimiyle kararlaştırılan şekilde ücreti ödemelidirler. Sosyal güvencesi olan hastalar veya yasal temsilcileri, ücretin hastaneye ilgili sosyal güvenlik kurumu tarafından ödenmesi için, gereken bilgi ve belgeyi sunmakla yükümlüdürler. Ücretin ödenmemesi durumunda, hekim tedavi sözleşmesine dayanarak icra yoluyla tahsil talebinde bulunabilir ya da hukuk mahkemesinde alacak davası açabilir. 4. SONUÇ: Hekim haklarının belirlenmesi ve geliştirilmesi, hasta hakları açısından da önem arz etmektedir. Unutulmamalıdır ki, hastanın sağlığı kadar hekimin sağlığını da korumak önemlidir. Ayrıca hekimlerin diğer mesleklerde de olduğu gibi, mesleklerini icra ederken kendilerini güvende hissetme hakları vardır. Çünkü hastalarını iyileştirmek için çabalayan hekimlerin, gerekli olan güç, dikkat ve özveriyi sarf etmeleri için öncelikle kendileri sağlıklı ve güven içinde olmalıdır. Bu kapsamda da, özellikle acil durumlar gibi daha çok dikkatin ve özenin gösterilmesi gereken ve çok ciddi sonuçlara neden olabilecek durumlarda, hem hastalar hem de hekimler korunmalıdır. Özellikle de yoğun stres altında çalışan hekimlerin mesleklerini serbestçe icra edebilmeleri için, hakları özenle belirlenmeli ve bunun için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 228

13 229 KAYNAKLAR: 1) Cantürk G. Tıbbi Etik ve Adli Sorunlar (Acil Hekimliği Alanında Çalışan Hekimlerin Yasal Sorumlulukları). Hastane Öncesi Acil Sağlık Hizmetleri Sempozyumu ve Ambulans Rallisi, Antalya 2006: ) Hancı H. Malpraktis Tıbbi Girişimler Nedeniyle Hekimin Ceza ve Tazminat Sorumluluğu. Seçkin Yayınevi, 2. Baskı, Ankara 2005: ) Gökcan H. T. Tıbbi Müdahaleden Doğan Hukuki ve Cezai Sorumluluk. Seçkin Yayınevi, Ankara 2014: ) Anayasa- TCK- CMK- İnfaz Kanunu. Seçkin Yayınevi, Ankara 2005: ) Sağlık Mevzuatı. Seçkin Yayınevi, Ankara 2005: ) Erdoğmuş E. Hekim Hakları. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul 2007: *Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Hukuku Bölümü Sayfa 229