ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ DOKTORA TEZĠ. ZEYTĠNDE AġI UYUġMAZLIĞININ HĠSTOLOJĠK VE BĠYOKĠMYASAL OLARAK BELĠRLENMESĠ.

Transkript

1 ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ DOKTORA TEZĠ ZEYTĠNDE AġI UYUġMAZLIĞININ HĠSTOLOJĠK VE BĠYOKĠMYASAL OLARAK BELĠRLENMESĠ Mahmoud AZIMI BAHÇE BĠTKĠLERĠ ANABĠLĠM DALI ANKARA 2014 Her hakkı saklıdır

2 TEZ ONAYI Mahmoud AZIMI tarafından hazırlanan Zeytinde AĢı UyuĢmazlığının Histolojik ve Biyokimyasal Olarak Belirlenmesi adlı tez çalıģması tarihinde aģağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı nda DOKTORA TEZĠ olarak kabul edilmiģtir. DanıĢman : Doç. Dr. Mucahit Taha ÖZKAYA Ankara Üniversitesi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Jüri Üyeleri : BaĢkan : Doç. Dr. Mucahit Taha ÖZKAYA Ankara Üniversitesi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Üye : Prof. Dr. Veli ERDOĞAN Ankara Üniversitesi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Üye : Doç. Dr. Hatiçe Nurhan BUYUKKARTAL Ankara Üniversitesi Biyoloji Anabilim Dalı Üye : Prof. Dr. YeĢim OKAY Ankara Üniversitesi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Üye : Doç. Dr. Hatiçe ÇÖLGEÇEN Bülent Ecevit Üniversitesi Biyoloji Anabilim Dalı Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof. Dr. Ġbrahim DEMĠR Enstitü Müdürü

3 ETĠK Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü tez yazım kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez içindeki bütün bilgilerin doğru ve tam olduğunu, bilgilerin üretilmesi aģamasında bilimsel etiğe uygun davrandığımı, yararlandığım bütün kaynakları atıf yaparak belirttiğimi beyan ederim Mahmoud AZIMI i

4 ÖZET Doktora Tezi ZEYTĠNDE AġI UYUġMAZLIĞININ HĠSTOLOJĠK VE BĠYOKĠMYASAL OLARAK BELĠRLENMESĠ Mahmoud AZIMI Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı DanıĢman: Doç. Dr. Mücahit Taha ÖZKAYA Gemlik zeytin çeģidi ile çok farklı ekolojilerde kurulan bahçelerde yaģanan sorunlar nedeniyle üreticilerden çevirme aģısı ile çeģit değiģtirme talepleri gelmeye baģlamıģtır. Zeytin çeģitleri arasında aģı uyuģması konusunda sorun yaģanmadığı bildirilmiģ olduğu halde, daha önce Gemlik üzerine yapılan üretim veya araģtırma esaslı aģılamalarda gecikmiģ aģı uyuģmazlığı belirtileri olabilecek; aģı yerinde gözlenen ĢiĢkinlikler ile çeģitte meydana gelen geliģme zayıflığı, çevirme aģısı için tavsiye bekleyen üreticilere bir öneride bulunmayı zorlaģtırmıģtır. Bu çalıģmada, Gemlik anacı üzerine aģılanan Ayvalık, Domat, Gemlik, Memecik, Nizip Yağlık ve Sarı Ulak çeģitleri incelenmiģ ve uyumlu veya uyuģmaz kombinasyonlar belirlenmiģtir. AĢı tutma oranının Memecik zeytin çeģidinde %77 ile en yüksek, Gemlik çeģidinde ise %48 ile en düģük olduğu görülmüģtür. Histolojik incelemelerin iki yıllık sonuçlarına göre tüm aģı kombinasyonlarında (Gemlik, Ayvalık, Domat, Memecik, Sarı Ulak ve Nizip Yağlık) aģı bölgesinde; aģılamadan üç ay sonra kambiyum hücreleri, altı ay sonra ise iletim demetleri ve sklerenkima hücreleri oluģmuģtur. Ancak Gemlik üzerine aģılı Ayvalık, Domat ve Nizip Yağlık kombinasyonlarında bu sürecin daha yavaģ ilerlediği tespit edilmiģtir. Bu farklılaģma süreci muhtemelen yara yüzeyindeki nekrotik bölgelerden salınan fenolik maddelerce yavaģlatılmıģtır. Ayrıca Ayvalık, Domat ve Nizip Yağlık kombinasyonlarda aģılamadan 3, 6 ve 12 ay sonra, hava ceplerinde, geniģ bir alanda farklılaģmamıģ parankimatik hücrelerinin bulunduğu tespit edilmiģtir. Bu da dokular arasındaki bağlantının zayıflamasına ve kuvvetli bir rüzgâr ile aģı bölgesinde hasar oluģabilmesine veya aģı yerinden kırılabilmesine neden olabileceği ön görüsünü güçlendirmektedir. Fenolik bileģikler incelendiğinde ise özellikle 4- Hidroksifenilasetik asit, Vanilik asit ve Ferrulik asit miktarlarının uyuģmaz olabileceği belirlenen Ayvalık, Nizip Yağlık ve Domat zeytin çeģitlerinin kalemlerinde yüksek seviyede olduğu belirlenmiģtir. Sonuç olarak 2006 yılından itibaren dikimi artan ve yaygınlaģan Gemlik zeytin çeģidinde daha sonra yaģanan bazı sorunlar (verim ve kalite) nedeniyle yapılmak istenen çeģit değiģtirme iģlemlerinde bazı çeģitlerde (Ayvalık, Domat ve Nizip Yağlık) aģı uyuģmazlığı riski dikkate alınmalıdır. Aralık 2014, 124 sayfa Anahtar Kelimeler: Olea europaea, T -aģısı, Gemlik, Ayvalık, kambiyum farklılaģması ii

5 ABSTRACT Ph.D. Thesis BIYOLOGICAL AND HISTOLOGICAL DETERMINATION OF OLIVE GRAFT INCOMPATIBILITY Mahmoud AZIMI Ankara University Graduate School of Natural and Applied Science Department of Horticulture Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Mücahit Taha ÖZKAYA Gemlik cultivars had been planted in different ecology in Turkey and when the growers had started to focus with some problems on yield and quality, they would like to make top-working and change it with local varieties. Although according to literature there is no problem for grafting compatibility between cultivars, it was so difficult to give advice the growers for topworking because of some evidences for grafting incompatibility on Gemlik cultivar. Such as some malformations in grafting point, slow growing of scion. In this study the grafting combinations of some cultivars. (Gemlik, Ayvalik, Domat, Memecik, Sari Ulak and Nizip Yaglik) on Gemlik cultivar were examined and compatible cultivars were defined. The retention rate of grafting highest with 77% in Memecik cultivar, and in Gemlik cultivar was found to be the lowest with 48%. According to the results of histological studies for two years, new cambium cells were initiated in first three months and vascular bundles and sclerenchyma cells were initiated in six months. However this process was developed very slowly for the grafting combinations of Ayvalik, Domat and Nizip Yaglik with Gemlik (as a rootstock). On the other hands large amount of undifferentiated parancymatic cells were also determined in the air pockets of these last three combinations in 3, 6 and 12 months after grafting. When phenolic compounds are analyzed, especially high levels of 4- hydroxyphenylacetic acid, vanillic acid and ferrulic acid content were determined in Ayvalik, Nizip Yağlik and Domat olive cultivars as incompatible combinations. As a result; we should taken into account the risk of grafting incompatibility in some olive cultivars as Ayvalik, Domat and Nizip Yaglik for grafting on Gemlik rootstocks. December 2014, 124 pages KeyWords: Olea europaea, T - budding, Gemlik, Ayvalik, Cambial differentiation iii

6 TEġEKKÜR Tüm kalbim ve samimiyetim ile benim için hayat ve akademik Öğretmen i olarak danıģmanıma sayın hocam Doç. Dr. Mücahit Taha ÖZKAYA'ya (Ankara Üniversitesi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı) sonsuz Ģükran, sevgi ve saygılarımı sunarım. Tez Ġzleme komitesi sayın Prof. Dr. Veli ERDOĞAN (Ankara Üniversitesi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı) ve sayın Doç. Dr. Hatice Nurhan BUYUKKARTAL a (Ankara Üniversitesi Biyoloji Anabilim Dalı) tez süresindeki değerleri katkıları için, Tez jüri üyesi sayın Prof. Dr. YeĢim OKAY (Ankara Üniversitesi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı) tez değerleri katkıları için, Tez jüri üyesi sayın Doç. Dr. Hatice ÇÖLGEÇEN (Bülent Ecevit Üniversitesi Biyoloji Anabilim Dalı) histolojik analizleri imkânı sunan ve desteklerini esirgemeyen değerleri katkıları için, Ankara Üniversitesi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalın öğretim üyelerinden sayın Prof. Dr. Birhan KUNTER ve Prof. Dr. ġebnem ELLĠALTIOĞLU ne Bu doktora çalıģması T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarımsal AraĢtırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü tarafından desteklenen TAGEM-11/AR- GE/04 kod nolu proje ile beraber yürütülmüģtür. Bu doktora çalıģmasını yürütülen çalıģmalara desteğini karģılıksız laboratuar imkânı sunan ve desteklerini esirgemeyen için, Standart çeģitleri temin ettiğimiz Bornova Zeytincilik AraĢtırma Ġstasyonu Müdürlüğü ne, aģılama iģlemini yapıp bakımlarını sağlayan Edremit Zeytincilik Üretme Ġstasyonu Müdürlüğü ne ve fenolik maddelerin analizlerinde karģılıksız laboratuar imkânı sunan ve desteklerini esirgemeyen Düzennorwest Çevre, Gıda Ve Veteriner Sağlık Hizmetleri Eğitim DanıĢmanlık Ticaret A.ġ. Yönetim Kurulu BaĢkanı Sayın Prof. Dr. Yahya LALELĠ ve Ģahsında çalıģanlarına Ģükranlarımızı sunarız. Mahmoud AZIMI Ankara, Aralık 2014 iv

7 ĠÇĠNDEKĠLER TEZ ONAY SAYFASI ETĠK... i ÖZET... ii ABSTRACT... iii TEġEKKÜR... iv SĠMGELER DĠZĠNĠ... vii ġekġller DĠZĠNĠ... viii ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ... xiii 1. GĠRĠġ KURAMSAL TEMELLER VE KAYNAK ÖZETLERĠ AĢı UyuĢmazlığı Zeytinde AĢı uyuģmazlığına ĠliĢkin Kaynak Özetleri Fenolik Maddeler Doku Kültürü MATERYAL ve YÖNTEM Bitkisel Materyal AĢı Uygulamaları Histolojik Ġncelemeler Boyama Metodu Besin Maddesi Analizleri Azot ve diğer besin maddelerinin analizleri Fenolik BileĢiklerin Analizi Fenolik bileģiklerin ekstrasyonu Fenolik bileģiklerin analizi için kullanılan standartlar ve HPLC çalıģma koģulları Doku Kültürü ARAġTIRMA BULGULARI Histolojik Ġncelemeler AĢılamadan 3 ay sonraki histolojik incelemeler AĢılamadan 6 ay sonraki histolojik incelemeler v

8 4.1.3 AĢılamadan 12 ay sonraki histolojik incelemeler Bitki Besin Maddeleri Fenolik BileĢiklerin Analizi Doku Kültürü TARTIġMA KAYNAKLAR 113 ÖZGEÇMĠġ. 124 vi

9 SĠMGELER DĠZĠNĠ N K P Fe Mg Zn B Mn Azot Potasyum Fosfor Demir Magnezyum Çinkoda Bor Manganın kısaltmalar FAA RCBD HPLC WPM BA Formaldehyde acetic acid ethanol Randomized complete block design High performance liquid chromatography Woody plant medium 6-benzyladenine vii

10 ġekġller DĠZĠNĠ ġekil 1.1 Türkiye de zeytin yetiģtirilen iller. 3 ġekil 1.2 Türkiye'de yetiģtirilen bazı önemli zeytin çeģitleri... 7 ġekil 3.1 AĢı kalemleri (a) ve göz aģıların uygulama aģamaları.. 34 ġekil 3.2 Gemlik anacı üzerine göz aģısı ile aģılanan çeģitler ġekil 3.3 El mikrotomu ile kesit alınması 36 ġekil 3.4 Kesitlerin boyanması ve fotoğraf çekimi ġekil 3.5 Yaprakların besin maddesi analizine hazırlanması ġekil 3.6 (a) Mikro çelik, (b) kavanoza dikilen Domat çeģidin mikro çelikleri, (c) laminar flow içersindeki kavanozlar ve (d) iklim odasındaki büyüyen kültürler 46 ġekil 4.1 Memecik çeģidinde kallus hücrelerinin hava ceplerinde oluģumu 49 ġekil 4.2 Nizip Yağlık çeģidinde kallus hücrelerinin hava ceplerinde oluģumu.. 50 ġekil 4.3 Ayvalık/Gemlik ve Domat/Gemlik kombinasyonlarının glutaraldehyde ve osmium tetroxide-ki ile uygulanmıģ örnekler... ġekil 4.4 Memecik/Gemlik, Nizip Yağlık/Gemlik ve Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının glutaraldehyde ve osmium tetroxide-ki ile boyanmıģ örnekler ġekil 4.5 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.6 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri.. ġekil 4.7 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri. ġekil 4.8 Ayvalık /Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri ġekil 4.9 Domat/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri. ġekil 4.10 Domat/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri. ġekil 4.11 Domat/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri viii

11 ġekil 4.12 Gemlik/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri..... ġekil 4.13 Gemlik/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.14 Memecik/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.15 Memecik/Gemlik kombinasyonların ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri. ġekil 4.16 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri.... ġekil 4.17 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.18 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.19 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.20 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.21 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.22 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.23 Domat/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri ġekil 4.24 Domat/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri ġekil 4.25 Domat/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.26 Gemlik/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri ġekil 4.27 Gemlik/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri ix

12 ġekil 4.28 Memecik/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri.. 71 ġekil 4.29 Memecik/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.30 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri..... ġekil 4.31 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri.. ġekil 4.32 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri. ġekil 4.33 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri. ġekil 4.34 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri. ġekil 4.35 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri. ġekil 4.36 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri. ġekil 4.37 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri.. ġekil 4.38 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri. ġekil 4.39 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.40 Domat/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.41 Domat/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yıl, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.42 Domat/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yıl, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.43 Gemlik/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri x

13 ġekil 4.44 Gemlik/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.45 Memecik/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.46 Memecik/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yıl, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.47 Nizip Yağlık /Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.48 Nizip Yağlık /Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.49 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.50 Sarı Ulak /Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri... ġekil 4.51 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri.. ġekil 4.52 Makro besin maddelerinin, aģı kombinasyonları ile kendi kökü üzerinde Ayvalık ve Gemlik zeytin çeģitlerine etkisini belirlemek üzere, küme analizi dendrogramı ġekil 4.53 Mikro besin maddelerinin, aģı kombinasyonları ile kendi kökü üzerinde Ayvalık ve Gemlik zeytin çeģitlerine etkisini belirlemek üzere, küme analizi dendrogramı 93 ġekil 4.54 Tüm besin maddelerinin, aģı kombinasyonları ile kendi kökü üzerinde Ayvalık ve Gemlik zeytin çeģitlerine etkisini belirlemek üzere, küme analizi dendrogramı... ġekil 4.55 Fenolik madde analizinde kullanılan standartların kromatogramdakı görünüģü ve sırası... ġekil 4.56 Ayvalık/Gemlik kombinasyonuna ait fenolik bileģiklerin kromatogramı ġekil 4.57 Domat/Gemlik kombinasyonuna ait fenolik bileģiklerin kromatogramı 99 ġekil 4.58 Gemlik/Gemlik kombinasyonuna ait fenolik bileģiklerin kromatogramı xi

14 ġekil 4.59 Memecik/Gemlik kombinasyonuna ait fenolik bileģiklerin kromatogramı. 101 ġekil 4.60 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonuna ait fenolik bileģiklerin kromatogramı.. ġekil 4.61 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonuna ait fenolik bileģiklerin kromatogramı.... ġekil 4.62 Gemlik anacı in-vitroda çoğaltma aģamasında ġekil 4.63 Gemlik çeģidinde proliferasyon ġekil 4.64 Domat ve Memecik çeģitlerinde in vitroda enfeksiyon ġekil 4.65 İn vitro bakteriyel enfeksiyon xii

15 ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ Çizelge 1.1 Türkiye 'de zeytin yetiģtirilen iller ve zeytin ağacı sayıları. 4 Çizelge 1.2 Türkiye 'de bazı önemli zeytin çeģitlerinin yaygın olarak kullanılan sinonimleri, orijini ve yetiģtirildikleri alanlar... 5 Çizelge 1.3 Türkiye'de yetiģtirilen bazı önemli zeytin çeģitler ve özellikleri. 6 Çizelge 2.1 Zeytinin fenolik bileģikleri (Servili ve Montedoro 2002) Çizelge 3.1 Anaç ve kalem olarak kullanılan zeytin çeģitleri 34 Çizelge 3.2 HPLC çözücü akıģ hızı ve konsantrasyonu Çizelge 3.3 Woody Plant Medium (WPM) ortamında bulunan makro besin maddeleri, mikro besin maddeleri ve vitaminler. 45 Çizelge 4.1 Gemlik üzerine farklı çeģitlerin aģı tutma oranları Çizelge 4.2 Sürgün sayısı ve uzunluğu varyans analiz tablosu Çizelge 4.3 Sürgün sayısı ve Sürgün uzunluğunun ortalama verileri Çizelge 4.4 Bitki besin maddelerinin varyasyon analizi. 90 Çizelge 4.5 Besin maddelerin ortalama değerleri Çizelge 4.6 AĢı kombinasyonları kalemlerindeki bazı fenolik bileģiklerin miktar olarak varyasyon analizi Çizelge 4.7 AĢı kombinasyonları kalemlerindeki bazı fenolik bileģiklerin miktar olarak ortalama değerleri xiii

16 1. GĠRĠġ Zeytin (Olea europaea L.) Akdeniz havzasının ekonomik açıdan en önemli meyve türlerinden biridir. Binlerce yıl ömre sahip zeytin ağacının anavatanı Doğu Akdeniz bölgesidir ve dünyaya yayılıģı da buradan olmuģtur. Akdeniz insanları için zeytin ağacının ekonomik ve sosyolojik önemi Voyiatzi vd. (1999) ve Tsalikidis vd. (1999) gibi birçok araģtırıcı tarafından belgelenmiģtir. Bazı araģtırıcılara göre (Zohary ve Spiegel-Roy 1975) Akdeniz havzasının doğusundan yayılan kültür zeytini bu bölgenin, uzun ve sıcak yaz mevsimine sahip subtropik iklimine iyi uyum sağlamıģtır (Lavee 1977). Zeytin ağacının yüksek yaģama gücü; özel yaprak anatomisi, sektöriyel sürgün-kök iliģkisi, kök sistemlerinin çevreye uyumu ve yüksek morfogenetik yenilenme potansiyeli gibi morfolojik geliģim ile ilgili bir takım adaptasyon kabiliyetlerinden kaynaklanmaktadır. Kuraklık, tuzluluk, düģük ve yüksek sıcaklık dereceleri gibi ekstrem çevresel Ģartlara karģı zeytin ağacının gösterdiği yüksek uyum ile ilgili metabolik yolları belirlemek üzere yapılan araģtırmalar devam etmektedir (Fontanazza ve Prezziosi 1969). Zeytin ağacının verim ve kalitesini etkileyen en önemli faktörlerden biri ekolojidir. Zeytin ağacı yüksek yağıģ veya yaygın yaz sulaması yapılan nispeten ılıman bölgelerde, yüksek gövdeli ve kuvvetli vegetatif geliģmeye sahip büyük ağaçlar oluģturmaktadır. Zeytinin bilimsel adı Olea europaea L. dır. Olea nın genel tanımı zeytin ağacı ile bağlantılıdır. Linnaeus (1764) tarafından önerilen europaea ismi zeytinin Avrupa ile olan bağlantısı ve Akdeniz bölgesinin özel bir bitkisi olması nedeniyledir (Percy ve Newberry 1937). Oleaceae familyası adını Olea europaea L. dan almıģtır. Zeytin ismi Yunancada elaion (yağ) kelimesinden elde edilmiģtir, yani yağ üreten bir bitki (Benigni vd. 1962) anlamına gelmektedir. Olea europaea L., Akdeniz bölgesinde bulunabilen Olea cinsinin tek türüdür (Zohary, Hopf 1994). Aslında, bu bölge sınırları, Akdeniz iklimine en iyi uyum sağlayan zeytin ağacının doğal olarak yetiģtiği ve/veya yetiģtiriciliğinin yapıldığı alanlar olarak tanımlanabilir (Drude 1884). Bu iklimin özellikleri kıģ yağmurları, kısa süreli bir soğuk mevsim, zaman zaman meydana gelen 1

17 donlar ve yağıģsız bir yaz dönemine sahip olmasıdır. Oleaceae familyası Magnoliopsida bölümüne aittir. Türkiye nin zeytin dane üretimi tondur. Üretimin %76,73 ü ( ton) zeytinyağı, %23,27 si ( ton) sofralık zeytin için kullanılmaktadır. Üretim verilerine göre toplam meyve üretiminin %15 i dane zeytin iken, bunun da %61 i zeytinyağı için kullanılmaktadır ( 2013). Türkiye'nin toplam tarım alanının %9 u zeytin alanıdır. Türkiye, dünya toplam zeytin ağaçlarının %17 sini kapsamakta, dane zeytin üretiminin %8 ini, zeytinyağı üretiminin %5 ini ve sofralık zeytin üretiminin %14 ünü karģılamaktadır. Türkiye, zeytin üretiminde önemli ülkelerden biri olduğu için, zeytinyağı sektörü de Türk tarımında önemli sektörlerinden biridir. Zeytin bahçelerinin hektarı sofralık zeytin üretimi, hektarı zeytinyağı üretimi için kullanılmaktadır. Toplam zeytin ağacı sayısı dır. Meyve veren ağaçların sayısı (%77,3) iken verimsiz ağaçların sayısı da adede (%22,7) ulaģmaktadır ( 2013). Ülkemizin Ege, Marmara, Akdeniz, Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygın olarak yetiģtiriciliği yapılan zeytin, Karadeniz bölgesinde ise ürün deseni içinde yer almaktadır (ġekil 1.1, Özkaya vd. 2013) ve (Çizelge 1.1, ). Türkiye de en yaygın yetiģtirilen zeytin çeģitlerinden birisi Gemlik çeģididir. Bu çeģit Marmara bölgesinde geniģ bir alanda yayılmıģ olduğu halde, Türkiye nin diğer bölgelerinde de yetiģtirilen önemli bir siyah sofralık zeytin çeģididir. Diğer önemli çeģitleri ise Ayvalık, Memecik ve Domat tır (ġekil 1.2). Domat yaygın olarak yeģil sofralık olarak kullanılırken, Ayvalık yağlık özelliği olan bir çeģittir (Çizelge 1.2, Çizelge 1.3). Memecik çeģidi ise her iki amaç (yağlık ve sofralık) için kullanılmaktadır (Özkaya vd. 2010). Zeytin fidanı üretimi, çelikle ve/veya çöğür üzerine aģı ile yapılmaktadır. Özel ve kamu kuruluģları tarafından yapılan fidan üretiminde kullanılan çeģitlerin %95 inden fazlasını oluģturan Ayvalık, Gemlik, Nizip yağlık, Manzanilla gibi çeģitler çelikle, Domat, Memecik, Yamalak sarısı, Uslu, Ġzmir sofralık gibi çeģitler ise aģı ile üretilmektedir. 2

18 Çelikle üretimde köklenme yüzdesi çeģide bağlı olarak değiģmektedir. (Özkaya vd. 2010). Ancak bazı çeģitlerin köklenme yüzdesi düģük olduğu için bu yöntemde ekonomik olarak fidan elde edilmesi mümkün olamamaktadır (Grigoriadou vd. 2002). Domat zeytini Türkiyenin ekonomik öneme sahip çok önemli bir çeģidi olup, köklenme yüzdesi (%15) düģüktür (Canözer ve Özahçı 1991). Domat zeytin çeģidi gibi çelikle köklenmesi ekonomik olarak mümkün olmayan çeģitlerden fidan elde edilebilmek için aģıyla üretim yapılması gerekmektedir (Özen 1998). ġekil 1.1 Türkiye de zeytin yetiģtirilen iller (Özkaya vd. 2010) Numaralar ağaç sayısı yoğunluğunu göstermektedir. Aydın 1 numara ile en fazla zeytin ağacına sahip ildir. Kırmızı iģaretli iller projede yer alan zeytin çeģitlerinin illerdir. 3

19 Çizelge 1.1 Türkiye 'de zeytin yetiģtirilen iller ve zeytin ağacı sayıları ( 2013) Sıra Ġl Ağaç Sayısı Sıra Ġl Ağaç Sayısı 1 Aydın Mardin Manisa Bilecik Ġzmir Karaman Muğla Sakarya Hatay Artvin Mersin Trabzon Balıkesir EskiĢehir Bursa Burdur Gaziantep Kocaeli Çanakkale Sinop Antalya Batman - 12 Kilis Samsun Adana Isparta Osmaniye Kastamonu ġanlıurfa ġırnak KahramanmaraĢ Ordu Denizli Diyarbakır - 18 Tekirdağ Zonguldak Yalova Bartın Adıyaman Rize 50 4

20 5 Çizelge 1.2 Türkiye 'de bazı önemli zeytin çeģitlerinin yaygın olarak kullanılan sinonimleri, orijinleri ve yetiģtirildikleri alanlar ÇeĢit adı Ayvalık Domat Gemlik Memecik Nizip Yağlık Sarı Ulak Edremit - Trilye TaĢ arası - - Yağlık Kaplık AĢıyeli, Tekir, Sinonim ġakran Kıvırcık Gülümbe, ġehir Midilli Ada Zeytini Kara Yağlık Orijin Edremit (Balıkesir) Akhisar (Manisa) Gemlik (Bursa) Milas (Muğla) Nizip (Gaziantep) Tarsus (Mersin) YetiĢtiği alanlar Çanakkale Ġzmir Ġçel Adana K. MaraĢ Mardin Antalya Eğe deniz bölgesi Manisa Ġzmir Aydın Bursa Tekirdağ Kocaeli Bilecik Kastamonu Zonguldak Sinop Samsun Trabzon Balıkesir Ġzmir Ġçel Adıyaman Antalya Manisa Aydın Denizli K. MaraĢ Kastamonu Sinop Manisa Ġzmir Aydın Antalya Muğla Nizip K. MaraĢ Mardin Ġçel Adana 5

21 6 Çizelge 1.3 Türkiye'de yetiģtirilen bazı önemli zeytin çeģitlerinin genel özellikleri ÇeĢit adı Ayvalık Domat Gemlik Özellikler Ġyi bakım Ģartlarında kuvvetli geliģir, Ġyi bakım Ģartlarında kuvvetli geliģir, Orta kuvvette geliģir, Meyve orta büyüklükte, Orta derecede periyodisite gösterir, Mekanik hasada uygun yapıya sahip, Meyve iri, Ġyi bakım koģullarında düzenli ürün verir, Meyve orta iriliktedir, Ġyi bakım Ģartlarında düzenli ürün verir, Verimi iyi, Kendine verimli, Soğuğa kısmen dayanıklıdır, Çelikle çoğaltılır. Verimli, Erken meyveye yatar, Geç sulamalarda soğuğa karģı duyarlıdır, Verimlidir, Kısmen kendine verimlidir, Soğuğa karģı kısmen dayanıklıdır, AĢı ile çoğaltılır. Çelikle çoğaltılır. ÇeĢit adı Memecik Nizip Yağlık Sarı Ulak Özellikler Ġyi bakım Ģartlarında kuvvetli geliģir, Meyveleri iridir, Genelde Ģiddetli periyodisite gösterir, Verimli, Kısmen kendine verimli, Soğuğa ve kurağa karģı aģırı duyarlı değildir, AĢı ve çelikle çoğaltılır. Orta kuvvette geliģir, Meyveleri irili ufaklıdır genelde küçüktür, Periyodisite gösterir, Verimi iyidir, Sıcağa ve kurağa karģı aģırı duyarlı değildir, AĢı ve çelikle çoğaltılır Kuvvetli geliģir, Meyveleri orta iriliktedir, Periyodisite gösterir, Verimi orta düzeydedir, Soğuğa duyarlıdır, AĢı ve çelikle çoğaltılır. 6

22 7 Memecik Ayvalık Domat Gemlik Sarı Ulak Nizip Yağlık ġekil 1.2 Türkiye'de yetiģtirilen bazı önemli zeytin çeģitleri 7

23 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nın sertifikalı fidan ile kapama bahçe tesisi için vermiģ olduğu desteğin 2006 yılında artması ile birlikte yeni tesis edilen zeytin bahçelerinin sayısı da artmıģtır. Türkiye Büyük Millet Meclisi AraĢtırma Komisyonu Raporunda da belirtilmiģ olduğu gibi yapılan desteklemeler ile ülkenin her yerinde Gemlik zeytin çeģidi dikilmesi sorunu ortaya çıkmıģtır ( 2014). Zeytin fidanı üretiminde adventif kök oluģturma sorunu yaģanan çeģitlerde çelik yerine aģı ile çoğaltma yapılmaktadır. Ancak zeytin çeģitlerinin anaç olarak kullanılan çöğür anaçlar ile deliceler arasında her zaman aģı uyuģurluğu ile karģılaģılamamaktadır. Klonal anaç konusunda yapılan bazı çalıģmalar yanında özellikle verticillium solgunluk hastalığına karģı geliģtirilen anaçların çeģitlerle aģı uyuģması büyük önem kazanmaktadır. Ancak Türkiye de karģılaģılan daha farklı bir sorun daha vardır ki; bu da 2006 yılından beri hızlı bir Ģekilde artan sayıda Gemlik zeytin çeģidi ile kurulu bahçelerde üreticilerin çeģit değiģtirme talepleri ve aģı uyuģma durumu bilinmediğinden bu taleplere yeterli cevap verilememesidir. Özellikle Ege bölgesinde bazı üreticilerin kendi kökü üzerinde büyüyen Gemlik ağacına veya fidancıların çelikten çoğaltılmıģ Gemlik fidanı üzerine Ayvalık veya Domat zeytin çeģitlerini aģılayarak çeģit değiģtirmektedirler. Ancak bu aģılama iģleminden sonra aģı yerinde meydana gelen ĢiĢkinlikler ile üzerine aģılanan çeģitlerin zayıf geliģme göstermesi arazi çalıģmaları sırasında dikkat çekici hal almıģtır. Bu belirtilerin gecikmiģ aģı uyuģmazlığı olabileceği düģüncesiyle üzerinde durulmuģ ve araģtırmaya karar verilmiģtir. Yapılan bir ön çalıģma (Çölgeçen vd. BasılmamıĢtır) ile bu durum histolojik olarak ortaya konunca da daha detaylı bir çalıģma planlanmıģtır. Bu amaçla, Gemlik anacı üzerine Gemlik, Ayvalık, Domat, Memecik, Sarı Ulak ve Nizip Yağlık çeģitleri aģılanarak, tüm aģı kombinasyonlarının uyuģma durumları histolojik açıdan incelenmiģ, ayrıca bu kombinasyonlarda fenolik bileģikler ile besin maddeleri analizleri de değerlendirilmiģtir. 8

24 2. KURAMSAL TEMELLER VE KAYNAK ÖZETLERĠ 2.1 AĢı UyuĢmazlığı Meyvecilikte aģı uygulaması, çoğaltılması istenen bir çeģitten alınan ve üzerinde bir veya birkaç göz bulunan bir bitki parçasının diğer bir bitki üzerine yerleģtirilerek kaynaģtırılıp, tek bir bitki gibi büyüme ve geliģmesini sağlamaktır. Böylece oluģan yeni bitkinin toprak üstü kısmını yani tacını oluģturan kısmına Kalem veya ÇeĢit, kök sistemini oluģturan kısmına ise Anaç adı verilir (Özçağıran 1974, Yılmaz 1994, Ağaoğlu vd. 1995). Bitki türlerine bağlı olarak birçok belirtileri içeren, fizyolojik bir rahatsızlık olarak da ifade edilen aģı uyuģmazlığı (Yeoman 1984), esas olarak birbiri ile aģılanmıģ iki farklı bitkinin baģarılı bir birleģme meydana getirememesi ve istenilen Ģekilde tek bir bitki halinde geliģememesi olayıdır. Bu durumun tersi ise uyuģma olarak tanımlanmaktadır. Yakın akraba olan bitkiler kolaylıkla kaynaģarak tek bir bitki olarak geliģirken, akraba olmayan bitkilerde bu çoğunlukla baģarısızdır. Bazı durumlarda anaç ve kalem baģlangıçta iyi bir kaynaģma göstermekte, ancak zamanla kaynaģmadaki baģarısızlık ya da anormal bir geliģmenin ortaya çıkması nedeniyle giderek olumsuz belirtiler görülmektedir. Özellikle, ağaçların birkaç yıl geliģtikten sonra aģı noktalarından kırılmaları ve kırılma yüzeyinin pürüzlü ya da çentikli olmayıp temiz ve düzgün olması gecikmiģ uyuģmazlığın kesin belirtisi olarak ifade edilmektedir. Bu kırılma badem anaçları üzerindeki bazı kayısı çeģitlerinde olduğu gibi, kaynaģmadan bir ya da iki yıl sonra meydana gelebildiği halde, Myrobalan erik anaçları üzerine aģılanmıģ bazı kayısı çeģitlerinde ağaçlar tam olarak geliģip ürün verinceye kadar ortaya çıkmayabilmektedir (Hartmann vd. 1997). Lawes (1987) de benzer Ģekilde Provence ayvasından selekte edilen BA 29 anacı üzerine aģılı Packham's Triumph ve William's Bon Chretion armut çeģitlerinde, aģılamadan dört-beģ yıl sonra aģı yerinde kırılmalar gözlemiģ ve bu çeģitleri BA 29 anacı ile uyuģmaz olarak nitelendirmiģtir. UyuĢmazlıktan kaynaklanan olumsuz aģı kaynaģma yapısı, genellikle bazı dıģsal belirtiler ile bağlantılı olabilmektedir. Bu belirtiler: - Göz ve kalem aģılarında yüksek oranda baģarısızlık, 9

25 - Yapraklarda erken sararma ve döküm, vegetatif geliģmede gerileme, sürgünlerin uç kısımlarından geriye doğru kuruma ve genel olarak ağacın sağlığında bozulma, - AĢılı bitkilerin fidanlık koģullarında erken ölümü, - Kalem ve anacın geliģme kuvveti ya da oranında belirgin farklılıklar, Vegetasyon döneminin baģında ve sonunda geliģme zamanı bakımından anaç ve kalem arasında farklılığın gözlenmesi, aģı uyuģmazlığı belirtisi olarak ifade edilmektedir. Ancak bu belirtilerin biri ya da daha fazlasının gözlendiği bir durum, kombinasyonun mutlaka uyuģmaz olduğu anlamını taģımamaktadır (Hartmann vd. 1997). Nitekim McKenzie vd. (1988), avokadoların klonal çoğaltımında büyük bir sorun olan aģı baģarısızlığında, anaç-kalem uyuģmazlığının yanısıra, aģılama koģulları, hastalık ve zararlılar, kalem alınan ağacın ve aģı materyalinin fizyolojik durumunun da önemli olduğunu vurgulamaktadırlar. Bununla birlikte Randhawa ve Kishore (1981) aģı tutma oranı ve geliģmenin, uyuģmanın belirtileri olduğu görüģündedirler. AraĢtırıcılar elma ve armutlar üzerinde yaptıkları çalıģmalarda, Malus baccata elma anacı üzerinde Starking Delicious çeģidinin ve Pyrus Pashia armut anacı üzerinde ise Bartlett çeģidinin sırasıyla %76,8 ve %80,0 aģı tutma oranı ve iyi bir aģı geliģimi ile uyuģur kombinasyonlar olduğunu ifade etmiģlerdir. Feucht vd. (1982) de farklı Prunus cerasus, P. acida, P. fruticosa ve P. avium klonları üzerindeki Sam kiraz çeģidinde yaprak sararmasından ağaç ölümüne kadar çeģitli uyuģmazlık belirtileri gözlemiģlerdir. Kuraklık ve yüksek yağıģ arasındaki düzensiz değiģimler ile uygun olmayan toprak koģulları nedeniyle Ģiddetlenen ve hızlanan ölümler, en fazla Cer W 1, 2, 7 ve 13 klonlarının anaç olarak kullanıldığı iki yaģlı ağaçlarda, sırasıyla %42,9, 50,0, 40,0 ve 44,4 'lük oranlarda meydana gelmiģtir. Schmid ve Feucht (1985) ise Prunus cerasus klonu Cer W 14 anacı üzerinde uyuģmazlık gösteren Büttners Rote Knorpelkirsche ve Hedelfinger kiraz çeģitlerinin 17 aylık ağaçlarında, uyuģmazlığın bir görünümü olarak, yapraklarda erken sararma ve yaģlılık belirtilerinin ortaya çıktığını belirtmektedirler. 10

26 Hartmann vd. (1997) göre, aģı yerinde kalemin aģırı geliģimi bazen uyuģmazlık belirtisi olmakla beraber, bu durum uyuģur bileģenler arasında da meydana gelebildiğinden, uyuģmazlığın güvenilir bir belirtisi değildir. Bununla birlikte, Mork (1987) kaba limon anacı üzerindeki Toraango portakal çeģidinde, uyuģmazlığın aģı yerinin etrafında ĢiĢkinlik, kabuğun sıkıģarak bilezik alma etkisi göstermesi ve fotosentez ürünlerinin köklere taģınımının engellenmesi Ģeklinde meydana geldiğini ifade etmektedir. Dimitrova (1988) da GF 1869 anacı ile uyuģmaz kayısı çeģitlerinde altıncı yıla kadar aģı yerinin üzerinde gövde kalınlaģmasının yanında, uyuģmazlığın diğer bir belirtisi olarak, erken yaprak dökümünü de saptamıģ, ancak ağaçlarda ölüm olayını gözlememiģtir. Kullanılan anacın, üzerine aģılanan çeģitle uyuģması gerekir. AĢı uygulaması sonunda, anaç ve kalemin çakıģan kambiyum dokularında, meristematik hücrelerin faaliyetleri sonucunda kallus dokusu meydana gelirken, farklı iki kaynaktan oluģan bu meristematik hücreler bir hat boyunca birleģmektedirler. BirleĢme sonucu hem anaç hem de kalem tarafındaki odun ve soymuk dokuları aģı noktasından su ve bitki besin elementleri ile asimilasyon ürünlerinin geçiģine izin vermektedirler. UyuĢmaz kombinasyonlarda bu ortak doku oluģumu meydana gelmemektedir. UyuĢmazlık konusunda değiģik araģtırıcılar tarafından farklı tanımlar yapılmıģtır. Buna göre uyuģmazlık; aģılanan farklı iki bitkinin birlikte ortak tam bir doku oluģturamaması ya da yetersiz bir doku oluģturmasına, ilerleyen yıllarda bitkideki fizyolojik çabaların farklı iki parçanın karģılıklı gereksinimlerini karģılayamamaları ya da farklı nedenler sonucu birlikte yaģayamamalarına ve tek bir bitki oluģturamamalarına denmektedir (Yılmaz 1994). Feucht (1988), uyuģmazlığı, aģılı meyve ağaçlarında fizyolojik ve biyokimyasal olayların neden olduğu zamansız yaģlanma olarak tanımlamaktadır. Gülen (2000) bildirdiğine göre Moore (1984) aģı uyuģmasını veya uyuģmazlığını bir modelle Ģematize ederek açıklamıģtır. Yaralanma ve aģı bölgesi oluģumu süresince oluģan olayların moleküler zinciri hakkında veya bu olayların uyuģur ve uyuģmaz aģı bileģenleri arasında nasıl farklılaģtığı ile ilgili çok az bilgi bulunmaktadır. UyuĢma veya uyuģmazlık bir 11

27 takım kimyasal tepkimeler sonucu oluģmaktadır. Bu modelde uyuģur bir aģı bölgesinin geliģimi üç temel aģamada; Anaç ve kalemin hücreler düzeyinde birleģerek tam bir tutunma sağlaması, Kallus köprüsünü oluģturmak üzere kallus hücrelerinin farklılaģması ve AĢı bileģenleri arasında karģılıklı vasküler farklılaģma Ģeklinde açıklanmıģtır. Pek çok araģtırıcı, kallus çoğalması (anaç ve kalem), kallus köprü oluģumu, kallus hücrelerinden yeni vasküler dokuların farklılaģması ve baģarılı aģı kombinasyonlarının oluģumu için kaçınılmaz olan ikincil ksilem ve floem doku oluģumunun aģı kaynaģması esnasında meydana geldiğini bildirmiģtir (Hartmann vd. 1997). Üstelik birkaç ksilem ve floem vasküler dokusunun aģı noktası etrafında ortaya çıkması durumunda, aģı bağlantısı da mükemmel bir kombinasyon olmaktadır (Moore 1984, Gersani 1985, Gebhardt ve Goldbach 1988, Wang ve Kollmann 1996, Schöning ve Kollmann 1997). UyuĢmaz kombinasyonlar da herhangi bir dıģ belirti olmadan birkaç yıl boyunca ise, ksilem ve floem tabakaları geliģemektedir (Errea ve Felipe 1993, Hartmann vd. 1997). Bu kombinasyonlar üzerinde yapılan anatomik araģtırmalar, aģı kombinasyonlarında anormal büyüme ve geliģme olduğunu göstermiģtir. Böyle anormal gözlenen yetersiz vasküler floem ve kambiyom doku dejenerasyonu ya da aģı bölgesinde vasküler hatların kesilmesi zayıf bağlantının nedenidir, daha sonra aģı noktası bozulur (Herrero 1951, Buchloh 1960, Hartmann vd. 1997). Hartmann vd. (1997), uyuģmazlığın aģı bileģenlerinin karģılıklı fizyolojik tepkilerinden, virüs veya fitoplazma etkisinden ya da kallus köprüsünün vasküler dokularının anatomik yapı anormalliklerinden kaynaklandığını belirtmiģlerdir. AraĢtırıcılar aģı uyuģmazlığının odunsu bitkilerdeki belirtilerini; AĢı noktasında zayıf bir birleģme, Yapraklarda sararma, Sürgünlerde uçtan geriye doğru kuruma, Bir ya da iki yaģlı fidanlarda erken ölümler, Anaç ve kalem arasında belirgin büyüme farklılığı, 12

28 AĢı noktası alt veya üst kısmında belirgin ĢiĢkinlikler, AĢı noktasında düzgün yüzeyli ani kırılmalar olarak bildirmiģlerdir. Andrews ve Marquez (1993), uyuģmazlıkta içsel belirtilerin dıģsal belirtilerinden önce olduğunu açıklamıģlardır. Ġçsel olarak floem dokusu ksilemden daha fazla etkilenmektedir. Bu belirtiler; Floemde axilar parankimanın oluģmaması, Kortex hücrelerinde nekrozlar, Hem anaç hemde kalemde peroxidase aktivitesinin artması, AĢı yerinde lignin ve fenollerin birikmesi, Ġletim demetlerinin oluģumunun engellenmesi Ģeklinde sıralanabilir. Ġletimdeki bu problemlerden dolayı kalemde yüksek oranda niģasta, Ģeker bulunurken, anaçta yüksek oranda inorganik tuzlar (N, P, K, Ca, Mg) bulunmuģtur. Kabukta kalınlaģma, anormal yaprak geliģimi, sürgün kuruması, ölümler gibi dıģsal belirtiler görülebilir. UyuĢmazlık, anaç ve kalem arasındaki genetiksel farklılığın yanı sıra fizyolojik- biyokimyasal, patojenler (virüs-mikoplazma) ve anatomik gibi farklı nedenlerden de kaynaklanmaktadır (Yılmaz 1994). UyuĢmazlığın tek bir nedene bağlı olmaması, farklı nedenlerden kaynaklanması sonucundan yola çıkarak, araģtırıcılar değiģik sınıflandırmalar yapmıģlardır. Mosse (1962) uyuģmazlığı; taģınır (translocated) ve yerleģik (localized) olarak iki tipe ayırmıģ, bu sınıflandırmaya Crossa- Raynaud ve Audergon (1987), virüs enfeksiyonu nedeniyle meydana gelen uyuģmazlığı da eklemiģlerdir. Bu durumda taģınır uyuģmazlığın aģı bileģenlerinin birinden diğerine bazı toksinlerin geçmesi sonucu meydana geldiği, yerleģik uyuģmazlığın ise aģı bileģenlerinin birbirine direk teması sonucunda ortaya çıktığı bildirilmiģtir. YerleĢik uyuģmazlık, normal ve sağlıklı geliģmeye rağmen mekaniksel zayıflık nedeniyle aģı yerinden kırılma olarak da tanımlanır. YerleĢik 13

29 uyuģmazlık ara anaç kullanımı ile giderilebilirken, taģınır uyuģmazlık ara anaç kullanımı ile giderilemez. Floem dejenerasyonu, taģınır uyuģmazlıkta görünen en belirgin özellik olup, anaç ve kalem arasındaki niģasta birikimi sonucunda olmaktadır (Gülen-Sertli, 2000). Andrews ve Marquez (1993) e göreyerleģik uyuģmazlıkta floem dejenerasyonu sonucunda aģı noktasında, ölü hücreler nedeniyle meydana gelen kararmalar daha fazla görülmektedir. Dolayısıyla niģasta birikimi taģınır uyuģmazlıktaki kadar yoğun olmamaktadır. Virüslerden kaynaklanan uyuģmazlık tipinde ise aģı elemanlarından (anaç veya kalem) biri belirti göstermeden virüs taģıyabilir. Diğeri virüse hassas ise aģılanmaları durumunda duyarlı olan aģı elemanında bazı patolojik belirtiler ortaya çıkabilir. Yılmaz (1994), hastalıklardan kaynaklı uyuģmazlığa örnek olarak, turunçgillerde limon/turunç kombinasyonunun genetik uyuģmazlığında Tristeza (göçüren) nın etmeni olan virüsün öldürücü etkisini bildirmiģtir. Turunçgillerde uyuģmazlıkla ilgili olarak yapılan çalıģmalarda, Kaba limon üzerine aģılı portakallarda mart ve temmuz aylarında fidanların aģı bölgesinde yaptıkları incelemelerde, kabuk altında portakal sarısından kahverengiye dönüģmüģ floem tabakası ile yer yer dağınık çukurluklar saptamıģlardır (Grimm vd. 1955). Russo (1969), turunç üzerine aģılı Monachello limonunda, anaç ve kalem arasında görülen uyuģmazlığın, kalemin anacı örtecek Ģekilde büyümesinden kaynaklandığını belirtmiģtir. AĢılamadan 4-5 yıl sonra görülen bu büyüme sonucunda gövdenin radyal büyümesi sınırlanarak kabukta sıkıģma ve bunun sonucunda ölümler görülmüģtür. AraĢtırıcı bu durumun uygun ara anaç kullanımı ile giderilebileceğini belirtmiģtir. Bevington vd. (1978), turunçgillerde anaç kalem arasında uyuģmazlığın olup olmadığının aģı noktasının incelenmesi ile erken dönemde teģhis edilebileceğini bildirmiģlerdir. AraĢtırıcılar, uyuģmaz turunç/üç yapraklı ve limon/üç yapraklı aģı kombinasyonlarında aģı noktasında kaynaģma anormalliklerinin geliģimini incelemiģlerdir. Yaz sonunda aģılanan kombinasyonlarda uyuģmazlık belirtileri aģılamayı takip eden ilkbaharda (aģılamadan 7-9 ay sonra) kaynaģma noktalarında görülmüģtür. Anatomik çalıģmalar, uyuģmaz kombinasyonlarda aģı kaynaģmasında ilk karıģıklığın dıģtaki floem de meydana geldiğini göstermiģtir. Kambiyal bölgede ksilem 14

30 ve floem dokularında oluģan anormal yapılar, kaynaģma bölgesinde devamlılığın bozulmasına yol açmıģtır. Ünal (1983), armut/ayva uyuģmazlığında aģı bölgesindeki nekrotik tabakaları incelemiģ, bunların yoğunluğu ile uyuģmazlığın derecesi arasında iliģki kurmaya çalıģmıģtır. AraĢtırıcı yaptığı incelemelerde, uyuģmaz kombinasyonlardaki yeni nekrotik tabakalar ile anormal geliģmelerin varlığının ve miktarının armut/ayva kombinasyonunda gecikmiģ uyuģmazlığa neden olduğunu vurgulamıģtır. Pina ve Errea (2005), aģı uyumluluk mekanizmasının tamamıyla anlaģılmadığını ancak bu konuda birçok araģtırma yapıldığını bildirmektedir. Bu araģtırmalara göre aģılamanın ilk evresinde ortaya çıkan hem sitolojik hem de biyokimyasal tepkiler aģılamanın ilerleyen safhalarıyla aynıdır. AraĢtırıcılar, aģı baģarısına hücresel uyuģmazlığın kalıtım sistemi, plasmodesmanın oluģumu, vaskülar doku kaynaģması, peroksidazların ve büyüme düzenleyicilerinin bulunmasının etkisi olduğunu bildirmiģlerdir. Demirsoy ve Bilginer (2006), bazı uyuģur ve uyuģmaz Ģeftali/erik aģı kombinasyonlarında aģıdan 1, 4 ve 12 ay sonra aģı yerinin durumunu incelemiģlerdir. AraĢtırıcılar, uyuģur kombinasyonlarda kallus, kambiyum oluģumu ve vasküler farklılaģmanın aģıdan sonraki 4 ay içinde gerçekleģtiğini, 1 yıl sonra alınan örneklerde aģı yerinde ve kalemde niģasta birikmediğini saptamıģlardır. Ayrıca; uyuģmaz kombinasyonlarda ise kallus hücrelerinin önemli bir kısmının farklılaģmadığını, aģıdan sonraki 1 ay içerisinde bazı bölgelerde kambiyum oluģtuğunu ancak nekrotik tabakaların arttığını gözlemiģlerdir. AĢı kombinasyonlarında anaç ve kalemin karģılıklı etkileri arasında anacın ağaç büyüklüğünü kontrol edebilmesi önemli bir konudur. Kuvvetli bir anaç üzerine, kendi kökü üzerinde zayıf büyüme gösteren bir çeģit aģılandığında çeģidin daha kuvvetli büyüdüğü görülmektedir. Ancak, günümüzde anacın kalemin büyüme kuvveti üzerine etkisi söz konusu olduğunda daha çok büyümenin sınırlandırılması akla gelmektedir (Polat 1990). Bodur ağaçların oluģturulmasında en etkin yöntem bodur anaçlar üzerinde çeģitlerin aģılanmasıdır (Dokuzoğuz ve Özçağıran 1976). BodurlaĢtırma etkisi olan bazı 15

31 anaçların ara anaç olarak kullanılması bazı bitkilerde baģarılı sonuç vermektedir. Bodur anaç veya ara anaçların bodurluk etkilerinin köklere oksin akıģının kontrol edilmesi ile ilgili olabileceği sanılmaktadır (Simon 1987). Lockard ve Schneider (1981) e göre, köklere ulaģan aktif durumdaki oksin miktarı, kök geliģimini ve metabolizmasını, dolayısıyla da sitokinin gibi kökte sentezlenen hormonları etkilemektedir. Buna göre sürgün uçlarına ulaģan sitokinin sürgün geliģimini ve sürgünde sentezlenen oksin miktarını etkilemektedir. Sürgün ve kök geliģimi çeģitli kültürel ve çevre Ģartları altında belirli bir denge içerisindedir. Bu bilgilere göre bodur ya da ara anaç kabukları oksin akıģını kontrol ederek etkilerini göstermektedirler. Farklı genetik yapıdaki kabuklar, değiģik miktarda aktif oksin geçiģine müsaade etmektedirler. Bu da kök geliģimini, dolayısıyla sitokinin sentezini ve sürgün geliģimini engelleyerek anaç ya da ara anaç tipine bağlı olarak küçük veya büyük ağaç oluģumunu sağlamaktadır. Armutlara anaç olarak kullanılan değiģik ayva çeģitleri geliģme kuvvetleri, kurağa, kirece dayanıklılıkları ve armut çeģitleriyle uyuģma durumları yönünden farklılık göstermektedirler (Özçağıran 1982). Belirtilen bu karakterlerden özellikle de anacın geliģme kuvvetinin ve aģı uyuģma durumunun belirlenmesi uzun yıllar süren çalıģmaları gerektirmekte idi. Oysaki günümüzde izoenzim analizleri ile bu özellikler laboratuar koģullarında birkaç ay gibi kısa sürelerde belirlenebilmektedir. Ġzoenzimler, aynı bireyde bulunan benzer veya aynı göreve sahip aynı enzimin farklı varyantları olarak belirlenip tanımlanmıģtır (Markert ve Moller 1959). Organizmaların izoenzim parmak izlerinde gösterdikleri benzerlik veya farklılık bu materyallerin taksanomik ve metabolik benzerlikleri ile ilgili bilgi verebilmektedir. Ġzoenzimlerdeki bu farklılıklar elektroforez tekniği sayesinde nitelik ve/veya nicelik yönünden belirlenebilmektedir. Peroksidaz, izoenzimlerin çok geniģ bir grubunu oluģturmakta ve çok sayıdaki fizyolojik olayda doğrudan veya dolaylı olarak görev almaktadır. Bu fizyolojik olaylar yaģlanma ve ölüm, ligninleģme, tepe tomurcuğu baskınlığı, soğuk toleransı, dinlenme, meyve geliģimi ve olgunlaģması, çimlenme, büyüme ve geliģme, 16

32 yumru oluģumu, cinsiyet oluģumu Ģeklinde özetlenebilmektedir (Gaspar vd. 1982, Walter 1992). Peroksidaz izoenziminin meyvecilik yönünden aģı uyuģmazlığı ve erken anaç seleksiyonunda kullanımı Prunus avium/p. cerasus aģı kombinasyonlarında (Gebhardt ve Feucht 1982); çeģitli Prunus türlerinde (Quessada ve Macheix 1984) ve çeģitli orman ağaçları ile Çin kestanesinde (Santamour ve ark. 1986, Santamour 1988a, 1988b) yoğun olarak görülmektedir. Hudina vd. (1996) ise armut ve ayva bitkilerinin esteraz ve malat dehidrogenaz izoenzim parmak izlerini poliakrilamid jel elektroforez tekniğine göre çıkartmıģlardır. Gülen vd. (2005a), Armut/Ayva aģı kombinasyonlarında aģı uyuģmazlığı ile ilgili olarak kambiyal izoperoksidazlar üzerine yaptıkları bir çalıģmada, aģılamadan 4, 8 ve 12 hafta sonra aģı noktasından alınan örneklerin izoperoksidaz profilleri arasında büyük farklılıkların olmadığını belirtmiģlerdir. Ġki armut çeģidinde bazı ortak bantlar görülmüģse de bir anodal peroksidaz, A (Rf = 0.88); Beurre Hardy çeģidinde belirlenmiģ ancak Barlett çeģidinde görülmemiģtir. Bu izoperoksidaz, Quince A ve S.Ö. klonlarının beģ tanesinde de belirlenmiģtir. Ġzoperoksidaz B (Rf = 0.68), Beurre Hardy çeģidinde belirlenmesine rağmen Barlett ve hiçbir anaçta görülmemiģtir. AĢı noktasından alınan örnekler göz önüne alındığında ise, Beurre Hardy ile oluģturulan tüm aģı kombinasyonları A ve B bantlarını bulundururken uyuģmaz aģı kombinasyonu ( Barlett / Quince A ) her iki banttan da yoksun olmuģtur. Barlett ve beģ S.Ö. ayva klonu (35-160, , , ve ) ile ilgili olan aģı noktası örnekleri her iki izoperoksidaza da sahip olmuģtur. Sonuçlar, bu beģ S.Ö. ayva klonunun Barlett ile uyuģur aģı bölgesi oluģturabileceğini göstermiģtir. Gülen vs. (2005b) de Quince A ve armut çöğür anaçlarına aģılı armut çeģitlerinde toplam protein içeriği ve SDS-PAGE araģtırmıģlardır. Sonuçlara göre dört armut çeģidinin (Passa Crassana, Beurre Hardy, Beurre Bosc ve Bartlett) kabuk dokusundaki toplam çözünebilir protein içeriği Brarford Assay yöntemi kullanılarak saptanmıģtır. AĢı kombinasyonlarının kabuk dokusunun protein profilleri ise SDS-PAGE kullanılarak belirlenmiģtir. Genelde, Quince A üzerine aģılı çeģitler, armut çöğür anacı üzerine aģılı olanlardan daha fazla toplam protein içeriğine sahip olmuģtur. En yüksek protein içeriği Beurre Hardy/Quince A kombinasyonunda belirlenmiģtir. Fakat aģı kombinasyonlarının 17

33 toplam çözünebilir protein içerikleri arasında doğrusal bir iliģki saptanamamıģtır. SDS- PAGE de ise, dört armut çeģidinin protein profilleri benzer yapı göstermiģtir. Ancak, 63 kda protein bandı uyuģur armut çeģitlerinde (Passa Crassana ve Beurre Hardy) belirlenmiģ, orta derecede uyuģur çeģitte ( Beurre Bosc ) silik bir Ģekilde gözlenmiģ, fakat uyuģmayan çeģitte ( Bartlett ) saptanamamıģtır. Sonuçlar, bu polipeptidin armut/ayva aģı uyuģmazlığı ile ilgili olabileceğini göstermiģtir. Musacchi vd. (2002), bazı enzimlerin aktivite değiģimini, farklı armut/ayva kombinasyonlarında araģtırmıģlardır. Sonuçlara göre uyuģmaz kombinasyonlarda ( Bartlett /BA29 and Abbé Fétel /BA29) POD aktivitesinde inanılmaz bir artıģ görülürken uyumlu kombinasyonlarda (Doyenné du Comice/BA29), kendi kökü üzerinde olanlarda veya pyrus anaç klonlar üzerinde olanlarda daha düģük olduğu tespit edilmiģtir. Prunus türlerinde yüksek peroksidaz aktivitesinin aģı uyuģmazlığı ile iliģki olduğu belirlenmiģtir (Rodrigues vd. 2002). Peroksidaz konsantrasyonunun anaç ve kalem arasındaki farklılığının nedeni iletim demetlerindeki deformasyonlardır (Santamour, 1992). Zarrouk vd. (2010) hücre ve doku organizasyonu ve perokidaz aktivitesindeki değiģikliklerin ġeftali/erik kombinasyonlarının aģı uyuģmazlığını erkenden belirlemek için bir markör olarak kullanılabilirliği konusunda çalıģmalar yapmıģlardır. AĢı bölgesindeki hücrelerde meydana gelen yapısal değiģiklikler ile aģı uyuģmazlığı belirtileri arasında bir iliģki olduğu belirlenmiģtir. AĢı uyuģmazlığının ana yapısal özelliklerinin kambiyum hücrelerinin düzensizliği, iletim demetlerinin daha az farklılaģması, floem ve ksilem hücrelerinin dejenerasyonu ve aģı bölgesinde aģı geliģmesinden 5 hafta sonra fenol birikimi olduğu belirlenmiģtir. Peroksidaz incelemelerinde uyuģmaz kombinasyonlarda peroksidaz aktivitesinde önemli artıģ olduğu görülmüģtür. Ayrıca peroksidaz aktivitesi uyuģur ve uyuģmaz kombinasyonlarda önemli farklılıklar yaratmıģtır. Jel profillerinin analizine göre uyuģur anaç ve kalemlerde anot izoperoksidaz bant (Rf=0,48) verirken, diğer izoperoksidaz bantlar (Rf=0,53) sadece uyuģmaz anaçlarda bulunmuģtur. 18

34 2.2 Zeytinde AĢı UyuĢmazlığına ĠliĢkin Kaynak Özetleri Hartmann ve Whisler (1970), aģının temel etkisinin, ağaçların gücü ve büyüklüğü olduğunu bildirmiģlerdir. Hartmann vd. (1971), 'Oblonga' çeģidi anaç olarak kullanıldığında, 'Manzanillo', 'Mission' ve 'Sevillano' çeģitleri ile aģı uyuģması olduğunu değerlendirmiģlerdir. 'Oblonga' çeģidi, 'Sevillano' aģı kalemleri için anaç olarak kullanıldığı zaman, hiçbir uyumsuzluk kaydedilmemiģtir. Ağaç büyüklüğü ve verimleri diğer anaç türleri ile benzer bulunmuģtur. Ancak, 'Manzanillo' kalem olarak kullanıldığında ise bazı ağaçlarda bodurluk olduğunu belirtmiģlerdir. Fontanazza ve Rugini (1983), zeytinlerde yarma aģı tekniğini ve histolojik transformasyonu kullanarak, 60 gün içersinde yeni vasküler dokuların aģı noktasında gözüktüğünü ve anaç-kalem arasında bağlantı kurulduğunu bildirmiģlerdir.aģı bölgesindeki sklerenkima halkası ise 4 ay içerisinde ortaya çıkmıģtır. Türkiye de yapılan bir çalıģmada bazı yabani zeytin tiplerinin (D-9, D-14, D-36, D-43) ve kültür çeģitlerinin (Ayvalık, Arbequina, Gemlik, Uslu, Ġzmir Sofralık, Chemlali, Ascolano) anaçlık özellikleri araģtırılmıģtır. Ġzmir Sofralık ve D-36 üzerine aģılı Memecik çeģidi az geliģme gösterirken, Ascolano üzerine aģılı tüm çeģitler, diğer anaçlar üzerine aģılı olanlara göre daha iyi geliģmiģlerdir. UyuĢma yönünden olumsuz bir durum meydana gelmemiģtir (Usanmaz 1989). Zeytin ağaçlarında kalem/anaç iliģkisinde çeģidin verimliliği ve boyu üzerine anacın etkisi olduğu ve anaca gore değiģtiği bildirilmiģtir (Caballero ve del Rio 1990). Klonal zeytin anaçlarının dikim sonrası performansları üzerine yapılan çalıģmada; 'MsaJ70' üzerine aģılanan 'Ascolana Tenera' ve 'Giarraffa' çeģitlerinde taç geniģliğinden dolayı verim artıģı elde edilmiģtir. Buna karģın 'F917' klon anacı ilginç bir Ģekilde çok bodur kombinasyonlar oluģturmuģlardır (Baldoni ve Fontanattza 1990). Troncoso vd. (1990) çelikle çoğaltılmıģ 20 farklı zeytin anacı üzerine aģılanan 'Gordal Sevillana' 19

35 çeģidi aģı kombinasyonları ile 'Gordal Sevillana' çeģidinin kendi kökü üzerine olan karģılaģtırmada anaçların büyüme ve verime etkilerini değerlendirmiģlerdir. Anaçlar bitki boyu ve taç geniģliğine göre üç sınıfa ayrılmıģlardır: Güçlü geliģme sağlayan anaçlar: 'Acebuche', 'Morisca de Badajoz', 'Azulejo', ' Lechìn de Sevilla', 'Real Sevillana', 'Cornezuelo' ve 'Aloreña'. Normal büyüme sağlayan anaçlar: 'Cañivano', 'Carrasqueña', 'Gordal', 'Blanqueta', 'Tempranilla de la Sierra', 'Changlot', 'Manzanilla de Jaén', 'Alameño' ve 'Pico- limón'. Zayıf geliģme sağlayan anaçlar 'Redondilla de Logroño', 'Picual', 'Buidiego', 'Hojiblanca' ve 'Habichuelero'. Yüksek verim sağlayan anaçlar: 'Morisca de Badajoz', 'Cañivano', 'Acebuche', 'Manzanilla de Jaén', 'Carrasqueña', 'Gordal' ve 'Tempranilla de la Sierra'. Fabbri vd. (2004), Olea europaea L. çeģitleri arasında uyuģmazlık olmadığını ancak Phyllirea angustifolia, Oleaster (Olea europaea L. subsp. Oleaster Hoffm. Et Link) üzerine aģılandığı zaman uyuģmazlık ortaya çıktığını bildirmektedirler. Phyllirea anaçları kullanıldığında birkaç yıl içinde bozulan bitkiler ile birlikte zeytin ağaçlarının büyüklüğünde azalma ve sınırlı bir aģı uyuģması gözlenmiģtir. O. cuspidate (syn Olea ferruginea Royle) türleri bir anaç olarak kullanıldığı zaman, aģılı çeģitler bitki yaģamını etkilemeyen kısmi bir uyuģmazlık göstermiģtir (Fabbri vd. 2004). Leccino zeytin çeģidinin zayıf ve standard geliģme gösteren iki klonunun kendi kökü üzerine (bodur ve standart), benzer aģılı (bodur/bodur ve standart/standart) ve farklı aģılı (bodur/standart ve standart/bodur) kombinasyonlarının, gaz alıģ veriģi analiz edilmiģ ve kuru madde oranları incelenmiģtir. Saksıda yetiģtirilen bitkilerde %100 ve %50 transpirasyon (T100 ve T50) uygulamalarında, bodur klon, standart klon ile karģılaģtırıldığında, büyüme belirgin bir Ģekilde azalma göstermiģtir, zayıf klon anaç olarak kullanıldığı takdirde azalma daha belirgindir. Net CO 2 asimilasyon oranı ve stoma iletkenliği standart klon kalem olarak (standart/bodur ve standart/standart) kullanıldığında daha yüksek olduğu belirlenmiģtir (Di Vaio vd. 2006). Buffa vd. (2006) zeytinde anaç gücünün kuru madde ve bitki besin maddelerinin oranları üzerine 20

36 etkilerini incelemiģlerdir. Sonuçlara göre Leccino çeģidin bodur ( Leccino Dwarf ) ve standart ( Minerva ) genotipleri anaç olarak kullanıldığında kalemin büyümesini etkilemiģlerdir. Öyle ki bodur genotipi anaç olduğu zaman standart genotipin kalemlerinin büyümesini %50 oranında azaltmıģtır. Nardini vd. (2006) yaptıkları bir çalıģmada kendi kökleri üzerinde veya farklı geliģme kuvvetine sahip anaçlar üzerine aģılanan genç zeytin ağaçlarındaki su iliģkisini (hydrolic architecture) araģtırmıģlardır. Olea europeae L. cv. Leccino nun kuvvetli (Leccino Minerva, LM) veya bodurlaģtırıcı (Leccino Bodur, LD) geliģimi etkisine sahip klonlarının farklı kalem/anaç kombinasyonları (LD, LM, LD/LD, LM/LM, LD/LM ve LM/LD) üzerine çalıģmıģlardır. LD anacı üzerine aģılı bitkinin sürgünlerindeki yaprakları yüzey alanının, LM anacı üzerine aģılı sürgünlerdekinden %50 daha az olduğunu ve LD anacının hidrolik iletkenliği (K = 1/R) LM anacından 2,5 kat daha düģük olduğunu belirlemiģlerdir. Gascó vd. (2007) yaptıkları bir çalıģmada, benzer anaçlar üzerine aģılanan genç bitkilerde aģılamadan 30, 90, 360 ve 480 gün sonraki hidrolik dirençlerini ölçmüģlerdir. Bütün bitkilerde aģıdan 30 gün sonra aģı bölgesinde en yüksek (%85) oran elde edildiği tespit edildiği halde aģı kombinasyonları arasında farklılık gözlenmemiģtir. Fabbri vd. (2006) iki farklı güçlü zeytin anacının (bodur (LD) ve standart (LM) Leccino çeģidi) köklerinin anatomik özelliklerini araģtırmıģlardır. Sonuçlara göre iki Leccino klonu arasında anatomik farklılıklar gözlenmiģtir. Öyle ki ksilem iletim demetlerinin sayısı ve büyüklüğü iki anaçta da değiģmiģ ve bu da hidrolik iletkenliğini etkilemiģtir. Genel olarak, meyve özellikleri üzerine anacın etkisi olduğu gözlenmemiģtir ancak Olea ferruginea ve 0. verrucosa anaçları üzerine aģılanan zeytin ağaçlarında tacın uzunluk/geniģlik oranında azalma ve boncuklanma oranında artıģ gözlenmiģtir (Hartmann 1958). Lavee ve Schachtel (1999) faklı anaçların kuraklıkla etkileģimi, zeytin ağacı performansı ve meyve üretimi üzerine bir araģtırma yürütmüģlerdir. Üç zeytin çeģidi Souri, Muhasan ve Barnea karģılıklı aģı kalemi ve anaç olarak kullanılmıģtır. ÇalıĢma kurak ve 2 sulama seviyelerini içeren ortamda yürütülmüģtür. Dikimden 10 yıl sonra yapılan incelemelerde, anaçlar, ağaç gücü ve Ģekli ile meyve 21

37 üretimi üzerine anlamlı bir farklılıklar göstermemiģtir. Su miktarı, yağ asit kompozisyonu dâhil olmak üzere tüm büyüme ve üretim parametreleri üzerinde belirgin bir etkisi olmuģtur. Çölgeçen vd. (basılmamıģ) yaptıkları bir çalıģmada Gemlik üzerine aģılı TavĢan yüreği, Sarı ulak, Memecik, Nizip yağlık, Kilis yağlık, Yuvarlak halhali, Domat ve kontrol olarak Gemlik zeytin çeģitlerinde aģı yeri histolojik olarak Kallus geliģimini, kambiyal farklılıkları, kambiyal sürekliliğini ve iletim demetlerinin oluģumunu incelemiģlerdir. TavĢan yüreği, Sarı ulak ve Memecik çeģitlerinde aģı yerinde kallus oluģumu ve kambiyum geliģimini gözlemlemiģlerdir. AĢı yerinde hava cepleri belirlenmiģtir. Kilis yağlık, Yuvarlak halhali ve Domat çeģitlerinde ise aģı yerinde kallus oluģumu ve kambiyal geliģim sınırlı olmuģtur. AĢı yerinde zayıf hava cepleri belirlenmiģtir. Kallus dokularında lokalize olmuģ halde dağınık ve kahverenkli nekrotik tabakalar belirlenmiģtir. Yapılan boyamalarla aģı bölgesinde fenolik bileģiklerin varlıkları tespit edilmiģtir. Oysa Fabbri vd. (2004) zeytin çeģitleri arasında ve deliceler üzerine yapılan aģılarda aģı uyuģmazlığı görülmediğini bildirmiģtir. Ancak bazı anaçlar üzerine aģılanan zeytin çeģitlerinde baģlarda gözlenen bodurlaģma daha sonradan sınırlı aģı uyuģması ve birkaç yıl sonra da aģılanmıģ bitkilerin ölümü ile sonuçlanmıģtır. AĢıda uyuģma üzerine yapılan histolojik ve histokimyasal incelemeler sırasıyla fenoller ve lipid bileģiklerin yüzey-temas hücrelerinde ve hücrelerin dıģ kısmında gözlendiğini ortaya koymuģtur. UyuĢur kombinasyonlarda düzenli hücre yapısı, renkli hücre duvarı ve dayanıklı aģı bölgesi belirlenmiģtir (Errea vd. 2001). Kendi kökü üzerindeki zeytin (Olea europaea L.) çeģitleri 'Megaritiki' (M) 'Chondrolia Chalkidikis' (C), 'Amfissis' (A) 'Kalamon', 'Koroneiki', 'Agiou Orous', ve yabani zeytinler, ile kalem/anaç kombinasyonları C/C, C/M, M/M, M/A, M/C, A/A ve A/C iki ay boyunca 10 mg bor (B)/l içeren bir besin çözeltisi ile sulanmıģtır. Tüm kendi kökü üzerindeki bitkiler ve aynı çeģidin anaç-kalem kombinasyonlarında yüksek B konsantarsyonu nedeniyle kök büyüme oranı azalmıģtır. 'Kalamon' ve yabani zeytinlerin sırasıyla yaprak ve köklerinde en düģük B konsantrasyonu bulunmuģtur. 'Megaritiki' çeģidi 'Megaritiki' veya 'Chondrolia Chalkidikis' üzerine aģı kombinasyonlarında kendi kökü üzerinde olan bitkilere göre yüksek yaprak B konsantrasyonu belirlenmiģtir. Aynı çeģit kendi kökü üzerindeki bitki gibi diğer çeģitlerin anaç olarak testlerinden daha yüksek kök B konsantrasyonuna sahiptirler (Chatzissavvidis vd. 2008). 22

38 Anaç, kalemin gücünü kontrol etmek, zararlılar ve abiyotik faktörlere karģı dayanıklılığı arttırmak için kullanılır. B (Bor) alımını engelleyen anaç, bu anacın yüksek B konsantrasyonuna toleransı nedeniyle (El Motaium vd. 1994) çeģidin dayanıklılığını arttırabilmektedir. DüĢük B alımı yeteneğine sahip anacı kullanılarak, yüksek B lu toprak koģulları altında ağaç verimi muhafaza edilebilmektedir. AĢılama yolu ile B un kaleme geçiģi artabilir veya azalabilir. Syrbu ve Stoyanova (1984), badem No 206 (kontrol), Ģeftali tipi 22092, kayısı ve kiraz eriği anaçları üzerine aģıladıkları Golden Jubilee seftali çeģidinde, vegetasyon dönemi içerisinde dört farklı tarihte yaprak, sürgün ve köklerdeki Ģeker, nģasta, azot, fosfor ve potasyum kapsamlarının aģı uyuģmazlığı ile iliģkisini araģtırmıģlardır. Sonuçta, Ģeftali ve badem anaçlarının kullanıldığı uyuģur kombinasyonlarda, karbonhidrat metabolizması ve mineral maddelerde düzensiz değiģmelerin daha az olduğunu saptamıģlardır (Stiles 1994). Ksilem, çeģitli elma anaçlarında farklı konsantrasyonlarda besin maddeleri içermektedir, bunun nedeninin de anaçların farklı genetik yapıya sahip olmalarından kaynaklandığı bildirilmektedir. Ayrıca aģılanmıģ kalemlerdeki besin maddesi farklılıklarının, anaçların topraktan farklı besin maddesi alımı yeteneğinden kaynaklandığı belirtilmiģtir. Fallahi ve Rodney (1993), Güney Arizona nın kurak iklim koģullarında farklı anaçlar üzerine aģılı Fairchild mandarininin ağaç geliģi, verim, meyve kalitesi ve besin maddesi içeriklerini incelemiģlerdir. AraĢtırmada en yüksek verim ve kuru madde konsantrasyonunun, Carrizo sitranjı anacı üzerine aģılı Fairchild mandarinlerinde olduğu saptanmıģtır. Tüm incelenen faktörler göz önüne alındığı zaman Carrizo sitranjı, Taiwanica ve kaba limon Fairchild mandarini için uygun bulunmuģtur. Kaplankıran vd. (1996) Adana koģullarında killi-tmlı topraklarda dikilmiģ 9 turunçgil anacı (Yerli turunç, Taiwanica, Troyer ve Carrizo sitranjı, Kleopatra mandarini, Volkameriana, Yuzu, Sitrumelo 1452, Benecke üç yapraklı) üzerindeki Satsuma mandarinlerinde; yapraklardaki N, P, K, Na, Ca, Mg, Fe, Zn, Mn, ve Cu içeriklerini 2 yıl süreyle analiz etmiģlerdir. Ġki yıllık bulgulann ortalamasına göre, yapraklardaki P, K, Ca, Mg, Mn ve Cu in anaçlara göre farklılık gösterdiği; N, Na, Fe ve Zn nun anaçlar tarafindan etkilenmediği saptanmıģtır. Troyer sitranjının P ve K; Yuzu'nun Ca ve Mn; Carrizo sitranjının Mg ve Benecke üç yapraklının Cu yönünden en yüksek değerlere sahip oldukları görülmüģtür. Bahar vd. (2008) Hidroponik kültür ve fidanlık 23

39 koģullarında yetiģtirilen aģılı asma fidanlarının karbonhidrat ve azot içerikleri ile bağdaki tutma performansları üzerine araģtırmaları sonucuna baktığımızda arazi koģullarından elde edilen fidanlarda randımanın düģük olması, fidan özelliklerini iyileģtirirken; hidroponik sistemde sık dikim (10x10cm) ve yüksek randıman sebebiyle bu özelliklerde düģüģ saptanmıģtır. Bunun sonucu olarak fidanların bünyesinde karbonhidrat oranının artıģıyla birlikte bağ kurulacak arazide tutma oranı da artıģ göstermiģ, azot oranının artıģı ise tutma oranından ziyade sürgün uzama hızı ve sürgün uzunluğunu artırmıģtır. Özen ve Kaya (2007), Domat zeytin çeģidinin farklı anaçlar üzerine kabuk altı kalem aģısı uygulaması ile ilgili yaptıkları bir çalıģmada Domat/Gemlik aģı tutma oranını %30,83 olarak tepsi etmiģlerdir. Kaleci ve Orhan (2010) ise farklı anaçlar üzerine aģılanan Domat zeytin çeģidinin fidan özellikleri ve besin alımı düzeylerinin belirlenmesine iliģkin yaptıkları bir çalıģmada aģı tutma yüzdesinin üç yaģlı Gemlik anacı üzerine %70,00, bir yaģlı Gemlik anacı üzerine ise %61,60 olduğunu tespit etmiģlerdir. Özongun vd. (2011) elmalarda klon anaçları (M9, MM106, MM111) ve 3 aģı metodu (yongalı, dilcikli ve dilciksiz) uygulamalarında, aģı tutma oranı bakımından dilcikli aģı yönteminde %80,68, dilciksiz aģı metodunda %75,91 çıktığı halde yongalı aģı metodunda bu oran %33,58 de kalmıģtır. Özyurt ve Edizer (2012) ilk yıl Yer Elması tipi, M9 ve MM106 anaçları; MM111 anacı üzerine aģılanmıģtır. Ġkinci yıl bu kombinasyonlar üzerine yalnızca Granny Smith elma çeģidi aģılanmıģtır. Yapılan gözlemlere göre aģı tutma oranı YE/MM111 de %85, M9/MM111 de %68 ve MM106/MM111 de %45 olarak bulunmuģtur. Ġkinci yıl gözlemlerine göre GS/YE/MM111, GS/M9/MM111 ve GS/MM106/MM111 kombinasyonlarındaki aģı tutma oranları ise sırası ile %61, %81 ve %50 olarak belirlenmiģtir. Kadan ve Yarılgaç (2005) Van ekolojisinde elma ve armutlarda aģı tutma oranını belirlemiģlerdir. Elde edilen sonuçlara göre elmada Starking Delicious ve Golden Delicious çeģitlerinde sırasıyla %100 ve %99, armutta Williams ve Ankara çeģitlerinde sırasıyla %99 ve %98; oranında tutan aģılarda sürme oranı elmada her iki çeģitte de %100 ve armutta %99-98 bulunmuģtur. 24

40 Gübbük vd. (2012) farklı aģılama zamanlarının keçiboynuzunda aģı tutma ve sürme oranları üzerine deneme kurmuģlardır. Sonuçlara göre mart ayında yapılan aģılarda aģı tutma oranının %62,22 ile %75,55 ve nisan ayında yapılan aģılarda ise %64,44 ile %77,78 arasında olduğunu göstermiģtir. AĢı sürme oranı ise mart ayında yapılan aģılarda %55,55 ile %75,55 ve nisan ayında ise %11,11 ile %22,22 arasında saptanmıģtır. Nisan ayında yapılan aģılarda sürme oranının daha düģük saptanması, yaz aylarında sıcak esen kuru rüzgârların tutan aģılarda sürgünlerde geriye kurumaya neden olmasından kaynaklanmıģtır. 2.3 Fenolik Maddeler Fenolikler, bir veya daha fazla sayıda hidroksil (-OH) grubunun bağlandığı benzen halkasına sahip maddeler olarak tanımlanır (Harborne ve Dey 1989). Fenolik bileģiklerin, bitkilerde aromatik aminoasit metabolizması sırasında sentezlenen yan bileģiklerden oluģan ikincil metabolitler olduğu var sayılmaktadır (Saldamlı 1998). Fenolik maddeleri, 1. Fenoller, fenolik asitler, fenil asetik asitler 2. Sinnamik asitler, kumarinler, izokumarinler ve kromanlar 3. Lignanlar 4. Flavonoitler 5. Ligninler 6. Taninler 7. Benzofenonlar, ksantonlar ve stilbenler 8. Kuinonlar, betasiyaninler olmak üzere sekiz gruba ayırmak mümkündür (Harborne ve Dey 1989). Fenolik bilesiklerin antioksidatif etkisi fenol grubundaki OH grubu sayısı arttıkça artmaktadır (Saldamlı 1998). 25

41 Çizelge 2.1 Zeytinin fenolik bileģikleri (Servili ve Montedoro 2002) Antosiyaninler Siyanidin-3-glikozit Siyanidin-3-rutinosit Siyanidin-3-kaffeglikozit Siyanidin-3-kafferutinosit Delfinidin-3-ramnoglikozit-7-ksilosit Flavonlar Luteolin-7-glikozit Luteolin-5-glikozit Apigenin-7-glikozit Flavonoller Kuersetin-3-rutinosit Fenolik alkoller (3,4-dihidroksifenil)etanol (3,4-DHPEA) (ρ-hidroksifenil)etanol (p-hpea) Fenolik asitler Klorojenik asit, Kafeik asit p-hidroksibenzoik asit, Prokatesik asit Vanilik asit, Syringik asit p-kumarik asit, o-kumarik asit Ferulik asit, Sinapik asit Benzoik asit, Sinnamik asit, Gallik asit Sekoiridoitler Oleuropein Demetiloleuropein Ligstrosit, Nüzhenit Hidroksisinnamik asit türevleri Verbaskosit Çizelge 2,1 den de görüleceği gibi (3,4-dihidroksifenil) etanol (3,4-DHPEA) ve (ρ hidroksifenil) etanol zeytinin temel fenolik alkolleridir (Roncero vd. 1974, Dìez ve Adamos 1997). Tirozol (ρ-hpea), zeytinde hidroksitirozolden (3,4-DHPEA) sonra daha düģük miktarda bulunan bileģenlerdendir (Romani vd. 1999). Zeytinde önemli diğer fenolik alkol olan hidroksitirozolün, bazı araģtırmacılar tarafından oleuropeinin parçalanma ürünü olduğu, olgunlaģmanın ileri aģamalarında oleuropein konsantrasyonu azaldıkça hidroksitirozolün arttığı öne sürülmüģtür. Flavonoitler luteolin-7-glikozit ve rutin gibi flavonol glikozitlerin yanında siyanidin ve delfinidin glikozit gibi antosiyaninleri de içerir (Roncero vd. 1974, Marekow 1984, Mazza ve Miniati 1993). Fenolik asitler, fenolik alkoller ve flavonoitler farklı botanik familya içerisinde sınıflandırılan pek çok meyve ve sebzede bulunabilirken, sekoiridoitler sadece Olea europaea L. türünün içinde sınıflandırıldığı Olearaceae familyasında bulunurlar. Sekoiridoit sınıfı altında gruplandırılan fenolik maddeler yapılarında elenolik asit ya da 26

42 elenolik asit türevi içermeleriyle diğerlerinden ayrılır (Dìez ve Adamos 1997). Oleuropein, demetiloleuropein, ligstrosit ve nüzhenit zeytinde en fazla bulunan sekoiridoit glikozitlerdir (Roncero vd. 1974, Marekow 1984, Gariboldi vd. 1986, Mazza ve Miniati 1993, Dìez ve Adamos 1997). Heimler vd. (1992) on zeytin çeģidin yapraklarından flavonoidleri belirtmiģler. Üç flavonoid glikozit, quercitin, rutin ve luteolin-7-glucoside, bir flavonoid aglycone, luteolin, ve klorojenik asit zeytin yapraklarında bulunmuģtur. ÇalıĢmada on zeytin çeģidi kalitatif ve kantitatif farklılıklar göstermiģtir. Esti vd. (1998) inceledikleri sekiz farklı zeytin çesidinin 3,4- dihidroksifeniletanol, elenolik asit glikozit, demetiloleuropein, kuersetin-3-rutinosit, luteolin-glikozit, oluropein içerdiğini saptamıģlardır. Romani vd. (1999) ne göre polifenolik bileģikler zeytin meyveleri ve sızma zeytinyağların duyumsal özelliklerin etkilemektedir ve bir markör olarak farklı çeģitlerin meyve özellikleri ve yağ üretimi aģamalarının kontrolü için önemlidir. Romani vd. (1999) yaptıkları çalıģmada Ġtalya nın Toskana bölgesinde yetiģtirilen beģ ayrı zeytin çeģidine ait fenolik dağılımları belirlemiģler ve zeytinlerin hidroksitirozol, tirozol, vanilik asit, demetiloleuropein, oleuropein, oleuropein aglikonu, rutin, luteolin 7-O-glikozit, luteolin, apigenin 7-O-glikozit, apigenin 7-O-rutinosit, homoorientin, verbaskosit, siyanidin 3-O-glikozit, siyanidin 3-O-rutinosit içerdiğini tespit etmiģlerdir. Bouaziz ve Sayadi (2005) fenolik bileģiklerin kantitatif ve kalitatif tespiti için Chemlali zeytin çeģidin yaprakları üzerinde bir araģtırma gerçekleģtirmiģtirler. Kantitatif analize göre oleuropein daima ana bileģik olduğunu ortaya koymuģtur. Oleuropein konsantrasyonu 100 g taze zeytin yaprağı baģına 6.8 g a ulaģmaktadır, halbuki monomerik fenoller yan bileģiklerdirler. Oleuropein yanında, altı flavonoid de (luteolin 7 - O- glikozit, luteolin 7- O- rutinozid, apigenin 7- O- glikozit, rutin, luteolin ve apigenin) belirlenmiģtir. Sonuçlara göre hidroksitirosol ve hidrolizat ürünleri en yüksek antioksidan aktivitesine sahiptirler. 27

43 Oleuropein olgunlaģmamıģ zeytinlerin acı tadından sorumludur ve miktarı olgunlaģma ilerledikçe azalır. Küçük meyveler yüksek miktarda oleuropein ve düģük miktarda verbaskosit içerirken, büyük tanelerde durum tam tersidir (Boskou 2006). Bazı Suriye zeytin çeģitlerinin yaprakları ve meyvelerinde oleuropein miktarını belirlemek için yapılan çalıģmaya göre ilkbaharda yapraklarda oleuropeinin yüksek miktarı Jlott çeģidinde bulunmuģtur (9.2 mg/g kuru yapraklarda), buna karģın Dan mavi en düģük konsantrasyona sahiptir (5.6 mg/g kuru yapraklarda). Hasat zamanında da oleuropein miktarı 4.3 ile 8.2 mg/g arasında değiģmektedir. Bu dönemde de Jlott çeģiti en yüksek ve Dan mavi en düģük seviyeye sahiptirler. Zeytin meyvelerinde oleuropein miktarı mg/kg arasında değiģmektedir. Meyvelerde Jlott çeģidi en yüksek ve Kaissy çeģidi en düģük dozu içermektedir (Tayoub vd. 2012). Demetiloleuropein de yapısal olarak oleuropeine çok benzer, tek fark bu bileģikte hidroksitirozolün yerini tirozolün almasıdır. Ligstrosit, genç zeytinlerde bol miktarda bulunmasına karģın olgunlaģma ilerledikçe miktarında azalma görülmektedir. Zeytinlerin geliģme ve olgunlaģması süresince oleosit 11-metilester, tirozol, hidroksitirozol ve bunların glikozitlerinde dikkate değer bir değiģim meydana gelmektedir. Oleuropein ve ligstrositin hidrolizi ile bu maddelerin bazılarının miktarı arasında bir korelasyon belirlenmiģtir (Bianchi 2003). Zeytinde bir hidroksisinnamik asit türevi olan verbaskozit de bulunur. Verbaskozit, bir disakkarit olup, glikoz ve ramnozun, hidroksitirozol ve hidroksisinnamik asit molekülüne bağlanmasıyla oluģmuģtur (Bianchi 2003). Vinha vd. (2005) tarafından yapılan çalıģmada, kullanılan zeytin türlerinde verbaskozitin %0.02 den daha az miktarda olduğu belirlenmiģtir. Ayrıca oluropein miktarının en yüksek olduğu türlerde verbaskozit miktarının en düģük olduğu tespit edilmiģtir. Oleuropein, demetiloleuropein, verbaskosit meyvenin et, kabuk, çekirdek gibi bütün kısımlarında bulunurlarsa da yaygın olarak et kısmında yer alırlar. Nüzhenit ise sadece çekirdekte bulunur. Vinha vd. (2005) Portekiz de yetiģtirilen zeytinlerin bir kısmının hidroksitirozol, luteolin 7-Oglikozit, oleuropein, rutin, apigenin 7-O-glikozit ve luteolin gibi fenolik bileģikleri içerdiği, bir kısmının ise ayrıca 5-O-kaffeoylquinik asit, verbaskosit, kuersetin 3-O- 28

44 ramnosit, siyanidin 3-O-glikozit ve siyanidin 3-O-rutinosit içerdiğini saptamıģtır. Romero vd. (2002) ise Ġspanyol zeytinlerindeki en önemli fenolik bileģiğin hidroksitirozol-4-b-d-glikozit olduğunu, ancak tirozol, verbaskosit, luteolin-7-glikozit, rutin, demetiloleuropein ve oleuropeini de fazla miktarlarda içerdiğini belirtmiģtir. Ġz miktardaki diğer fenolik bileģikler ise katesol, vanillik asit, apigenin-7-rutinosit ve ligstrosit dir. Zeytinlerin toplam polifenol içerikleri çeģit, yetiģtirme koģulları, hasat zamanı gibi faktörlere bağlı olarak değiģiklik göstermektedir (Vlahov 1992, Esti vd. 1998). Vinha vd. (2005) Portekiz de yetiģtirilen zeytin çeģitlerinin fenolik madde miktarlarının 4364 ile mg/kg arasında değiģim gösterdiğini bildirmiģtir. Boskou vd. (2006) farklı çeģit sofralık zeytinlerden elde edilen çekirdeklerde kafeik asit cinsinden 51 ile 256 mg/100 g arasında değiģen oranlarda fenolik madde bulunduğunu bildirmiģlerdir. Amiot vd. (1989) zeytinlerin olgunlaģması sırasında oleuropeinin azalıp, demetiloleuropeinin arttığını, Boskou vd. (2006) ise oleuropeinin azalmasıyla birlikte tirozol ve hidroksitirozol miktarının arttığını bildirmiģlerdir. Mousa vd. (1996), zeytinin yetiģtiği yükseklik ile fenol içeriği arasında bir iliģki olduğunu ve daha yüksekte yetiģen zeytinlerin fenol içeriğinin daha az olduğunu belirlemiģlerdir. 2.4 Doku Kültürü Zeytin mikro çoğaltımı, sürgün ucu ve nodal (boğum) kültürü ile bazı ilerlemeler kaydedilmiģtir (i) Frantoio, Kalamata, Leccino, Pendolino ve Picholine gibi bazı önemli zeytin çeģitlerini in vitroda çoğaltmak zordur (Zuccherelli and Zuccherelli, 2000); ve (ii) aksiler tomurcukları ve sonraki sürgün uzama uyarılması yüksek konsantrasyonlarda zeatini gerektirir, ancak bu yöntem nispeten pahalı ve yüksek üretim maliyetine katkıda bulunmaktadır. Yine de zeytinde mikro çoğaltımın bazı çeģitler için uygulanmaya baģlandığı ve hatta çelik ile yapılan geleneksel çoğaltmaya göre daha uygun olabileceği bildirilmektedir (Rugini vd. 2001). Zeytinde mikro çoğaltım konusunda araģtırmalar yürütülmüģtür (Rugini ve Fedeli 1990; Cañas vd. 1992; Lambardi ve Rugini 2003). Ġlk çalıģmalar embriyo ve çöğürlerden 29

45 aksiler tomurcuğun geliģimi üzerine odaklanmıģtır (Bao vd. 1980; Garcìa-Berenguer ve Durán González 1990; Cañas vd. 1992). Olgun ağaçların açıkta veya serada yetiģtirilen bitki dokularının oksidasyonu, mikrobiyal kontaminasyon ve duyarlı olmayan çeģitler gibi birtakım sorunlar oluģturmaktadır. BaĢarılı Ģekilde sürgün ucu ve boğum eksplantı elde edilmesi, genç bitkilerin (odun veya yarı odun) kuvvetli geliģimi ile iliģkilidir. Odunsu boğum eksplantlarda yeni sürgünlerin lateral alt tomurcuklarının sürmesi zorlanmaktadır. Her alt kültürde bu tepe tomurcuğu yok edilerek etkinliği kaldırılmıģtır. Mikro aģılama mikro çoğaltım için ön bir uygulama olarak elit materyali gençleģtirme potansiyeline sahiptir. Revilla vd. (1996) seri mikro aģı ile olgun zeytin ağaçlarını ( Arbequina ) gençleģtirmeye çalıģtılar. Troncoso vd. (1999) yarık-mikro aģıyı homojen nodal eksplantları (in vitro yöntemi ile yetiģtirilen 'Cañivano' çöğürleri) in vitroda geliģen Arbequina çöğürü üzerine aģılayarak kullanmıģlardır. Ġlk kültürlerin ortamları için odunsu ve otsu boğum eksplantları (Rugini 1984) ile elit Moraiolo nün sürgün ucu (Martino vd. 1999) kullanılabilmektedir. Sürgün uçları ve apikal tomurcuklar iyi baģlangıç materyalleri olmadığı için, boğum eksplantların kullanılması ve kıģ döneminde veya erken ilkbaharda arazide yetiģtirilen bitkilerden veya seradan toplanması önerilmektedir. Dezenfekte edilmiģ boğumlar düģük konsantrasyonlu (mg/l içeren) makro elementleri içeren ortama dikilmektedir. Bu makro elementler Ģunlardır: KNO 3 500, NH 4 NO 3 100, CaC l2 2H2O 40, KH 2 PO 4 50, MgSO 4 7H2O 250, FeSO 4 13,9, sodyum etilendiamin tetra-asetik asit (Na EDTA) 18,6; Murashige ve Skoog (1962) (MS) mikro elementlerin çeyrek gücü, MS vitaminler yarı gücü, sakaroz % 2, inositol 50, riboside zeatin 0,5, tiamin 10 ve %0,6 agar. Birincil eksplantlardan geliģen sürgünler genellikle güçlü tepe tomurcuğu hâkimiyeti gösterirler ve baģlangıçta pek az genotip hariç, kuvvetli büyüme özelliğindedirler. Rugini vd. (2000), daha az duyarlı çeģitlerin birkaç alt kültür için her alt kültürdeki her sürgünün apeksi kesilerek (decapitating) eksplant eklendiğinde yeni sürgünlerin lateral bazal tomurcuklarının zorlanmıģ olabildiğini öne sürmüģlerdir. Proliferasyon ortamı (OM), açık alanda yetiģtirilen güçlü bitkilerin sürgün uçlarında ve olgun zigotik 30

46 embriyolarda ana mineral madde analizi temelinde formüle edilmiģtir (Rugini 1984). Bu diğer türlerde de (El Badaoui vd. 1996, Terrer ve Tomas 2001) takip edilmiģtir. OM ortamı değiģtirilmiģ Ca/N oranı (1:11) nedeni ile, Ca, Mg, S, P, B, Cu, Zn bakımından zengindir ve düģük azot kaynağı olarak glutamin içermektedir. Ca/N oranı sağlıklı sürgünlerin tutumunda etkili olabildiği için zeytin mikro çoğaltımında önemli bir özelliktir. (Fiorino ve Leva 1986). Zeytinde bor gereksinimi genotipe-bağlı olarak ortaya çıkar (Leva vd. 1992, Dimassi 1999). OM ortamının organik bileģimi geliģtirilmiģtir: (i) mannitol, sakaroza göre daha iyi bir karbon kaynağı dır (Leva vd. 1994), (ii) 6 -(γ, γ - dimethylallylamino) pürin, (2 - isopentenyladenine) (2iP), thidiazuron (TGB) ve zeatin dan oluģan bir karıģım yerine tek baģına yüksek konsantrasyonda zeatin; ve (iii) 57,7-115,5 µm gibberellik asit (GA3) yerleģtirilir. Kültürler 23 C sıcaklıkta ve 8 saat boyunca 40 µmol/m2/s fotoperiyotta korunurlar. Adventif kök ve sürgünlerin ilk defa çöğür eksplantlardan elde edilmesinden bu yana, bazı çalıģmalarda sürgün organogenezi yoluyla zeytin rejenerasyonu ele alınmıģtır. Olgun tohum kotiledonlarının yanı sıra (Rugini 1986), 0.05 µm NAA ve 2.5 µm BA ile desteklenmiģ, White ortamında (White 1993) doğrudan sürgün rejenerasyonu zeytin hipokotilleri üzerinde teģvik edilmiģtir (Bao vd. 1980). Maksimum sürgün organogenezi daha önce Tanche ve Picual çeģitlerinin embriyolarından çıkarılan kotiledon parçaları üzerinde indüklenen kallustan elde edilmiģtir (Cañas ve Benbadis 1988). Kallus üretimi yüksek oranda oksin/sitokinin içeren bir OM ortamında elde edilmiģtir. Sürgün organogenezi, kalluslar 2ip içeren bir ortama aktarıldığı zaman uyarılmıģtır. Maksimum sürgün rejenerasyonu, distal olanlardan ziyade embriyo eksenlerine yakın kotiledon segmentlerinden indüklenmiģ kallusta gözlenmiģtir ve bu da rejenerasyon potansiyeli eğiminin zeytin kotiledonlarının distal bölgesinin proksimalında bulunduğunu varsaymaktadır. Adventif sürgünlerin köklenmesi, bu sürgünlerin IBA veya NAA içeren bir OM ortamına aktarılması ile elde edilmiģtir. Mencuccini ve Rugini (1993), in vitro geliģen zeytin sürgünlerinin yaprak saplarından adventif tomurcuklar (Moraiolo, Dolce Agogia ve Chalkidikis çeģidler) elde etmiģlerdir. Bu çalıģmada ilginç bulgular sürgün organogenez verimliliği ile ilgilidir, büyük ölçüde 31

47 Ģunlara bağlıdır: (i) çeģit ( Moraiolo en iyidir), (ii) sürgün boyunca yaprak saplarının pozisyonu (apikal boğumlar bazal olanlardan daha iyidir), (iii) ortam/hormon kombinasyonu ve (iv) karanlık ortamda kültür. Köklenmenin ardından, rejenere olmuģ fidanlar mikro çoğaltılmıģ donör fidanlar ile karģılaģtırıldığında morfolojik farklılıklar göstermemektedir. Bao ve ark. (1980) hipokotil bölümlerden organogenik kültürler elde etmiģtir. Daha sonra, organogenez yüksek oksin (IBA)/sitokinin (2iP veya zeatin) oranı ile mom ortamındaki olgun embriyoların embriyo eksenleri proksimal kotiledon parçalarından rapor edilmiģtir (Rugini, 1986; Cañas ve Benbadis, 1988). Sürgün geliģimi kallus 19,7 µm 2iP içeren OM ortamına aktarıldığı zaman teģvik edilmiģtir. Bireysel sürgünlerin köklenmesi 4,9 µm IBA veya 5,37 µm NAA içeren OM ortamında meydana gelmiģtir. Önemli çeģitlerin olgun fazda olan eksplantların rejenerasyonu, karanlıkta MS yarı katı ortamda ve değiģtirilmiģ OM ortamında Mencuccini ve Rugini (1993) tarafından tanımlanmıģtır. En yüksek rejenerasyon doğrudan yaprak saplarının proksimal kısmından 5-40 µm TDZ veya düģük oksin konsantrasyonu olup (en fazla 2,5 µm) ya da olmadan 10 µm 2iP artı 2,2 µm BA içeren ortamda 2-3 hafta sonra elde edilmiģtir. Rejenerasyon potansiyeli toplanan yaprak saplarında apikal boğumlar bazal olanlara daha yüksektir. Daha da geliģtirilmesi için adventif sürgünler, sürgün proliferasyonu için OM ortamına aktarılmadan önce 4,5 µm zeatine ile desteklenmiģ yarı katı yarı dayanıklı MS ortamına aktarılabilir. Birkaç rejenere olmuģ sürgün köklenir ve bitkicikler serada piģkinleģmiģtir. Aksiler tomurcukların stimulasyonu tarafından üretilen bitkiler arasında morfolojik özelliklerine iliģkin hiçbir belirgin farklılık gözlenmemiģtir. 32

48 3. MATERYAL ve YÖNTEM Kolay köklenmesi ve ticari değeri yüksek olması nedeniyle üretici tarafından tercih edilen ancak adaptasyonu yapılmadan bütün zeytin bölgelerine yaygınlaģan ve daha sonra yaģanan bazı sorunlar nedeniyle üretici tarafından yerel çeģitlere dönüģtürülmek için üzerine aģı yapılmak istenen Gemlik zeytin çeģidinin diğer zeytin çeģitleri ile aģı uyuģma sorunu olup olmadığını belirlemeye yönelik planlanan bu araģtırmada ülkemizde yetiģtiriciliği yapılan önemli zeytin çeģitlerinden 5 tanesi kalem olarak seçilmiģtir. 3.1 Bitkisel Materyal Zeytinde aģı uyuģmazlığının histolojik ve biyokimyasal olarak belirlenmesine yönelik bu çalıģma Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümünde yürütülmüģtür. AraĢtırmada; Gemlik (Kontrol), Ayvalık, Domat, Memecik, Nizip yağlık ve Sarı ulak olmak üzere 6 zeytin çeģidi kalem, çelikle çoğaltılmıģ Gemlik çeģidi ise anaç olarak kullanılmıģtır. 3.2 AĢı Uygulamaları Gemlik zeytin çeģidi hariç 5 zeytin çeģidinin Gemlik anacı üzerine aģı uyuģmazlıklarının tespiti için iki yıl üst üste aģı uygulaması yapılmıģtır (Çizelge 3.1). Birinci yıl aģılaması için, 04 Mayıs 2011 tarihinde Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bornova Zeytincilik AraĢtırma Ġstasyonu nun, KemalpaĢa da bulunan Milli Zeytin Koleksiyonundan Ayvalık, Domat, Gemlik, Memecik, Nizip yağlık ve Sarı ulak çeģitlerinin kalemleri alınmıģ (ġekil 3.1.a) ve 05 Mayıs 2011 tarihinde Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Edremit Zeytincilik Üretme Ġstasyonuna nakledilmiģtir. Kontrol olarak kullanılan Gemlik zeytin çeģidi dahil 6 zeytin çeģidine ait kalemler, üretme istasyonunda bulunan ve çelikten çoğaltılmıģ bir yıllık Gemlik fidanları üzerine T göz aģısı metoduyla aģılanmıģtır (ġekil 3.1.b, c, d). Ġkinci yıl uygulamasında ise aģı kalemleri 24 Nisan 2012 tarihinde alınmıģ ve 25 Nisan 2012 tarihinde yine bir yıllık Gemlik fidanları üzerine aģılanmıģtır. 33

49 AĢı uygulamalarında her bir kombinasyondan 90 (3 tekerrür x 30 adet aģı) adet aģı yapılmıģtır (ġekil 3.2). Çizelge 3.1 Anaç ve kalem olarak kullanılan zeytin çeģitleri Anaç Gemlik Kalem Gemlik (Kontrol) Ayvalık Domat Memecik Nizip Yağlık Sarı Ulak a b c ġekil 3.1.a. AĢı kalemleri, b.c.d. ve göz aģıların uygulama aģamaları d 34

50 ġekil 3.2 Gemlik anacı üzerine göz aģısı ile aģılanan çeģitler a. Ayvalık/Gemlik, b. Domat/Gemlik, c. Memecik/Gemlik, d. Nizip Yağlık/Gemlik, e. Gemlik/Gemlik (Kontrol) ve f. Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonları. Tutan aģıların sayısını belirlemek için her iki yılda da aģılamadan yaklaģık gün sonra (30 Mayıs 2011 Ve 15 Mayıs 2012 tarihlerinde) aģılar sayılmıģ ve aģı tutma oranları belirlenmiģtir. AĢı yerinde kabuğun kararması veya yaprak sapının buruģarak kuruyup kalması aģı tutmasını belirlemede kullanılan kriterlerdir. Diğer yandan aģılamadan bir yıl sonra sürgün uzunluğu ve sürgün sayısı da belirlenmiģtir. Elde edilen veriler tesadüf blokları deneme deseninde (RCBD), SAS istatistik programı ile analiz (ANOVA) edilmiģtir. Ortalama değerler Duncan Multible Test Range yöntemi ile analiz edilmiģtir. 35

51 Gemlik üzerine aģılanan çeģitlerin uyuģmazlığını belirlemek için diğer zeytin dahil meyve türlerinde uygulanan metotlar kullanılarak, histolojik incelemeler ve biyokimyasal analizler yapılmıģtır. AĢı bölgesinde histolojik incelemeler yanı sıra, aģı bölgesinin anaç ve kalem dokularındaki fenolik bileģiklerin değiģimi ve aģı kombinasyonlarının kalemlerindeki besin maddesi düzeylerini tespit etmeye yönelik analizler de yapılmıģtır. 3.3 Histolojik Ġncelemeler Histolojik incelemeler için her yıl için (3 farklı zamanda) kesit alınmıģtır. Ġlk kesitler aģılamadan 3 ay (90 gün), ikinci kesitler aģılamadan 6 ay (180 gün) ve üçüncü kesitler ise aģılamadan 12 ay (1 yıl) sonra alınmıģ ve incelenmiģtir. ġekil 3.3 El mikrotomu ile kesit alınması Histolojik incelemeler için her aģı kombinasyonundan 3'er tane fidan alınmıģ ve aģı bölgesinin 1 cm aģağı ve yukarısından kesilen kısımlar, dokuları tespit ve koruma için, doğrudan FAA (%10 formalin, %85 ethanol, %5 glacial acetic acid) içerisine alınmıģtır. 36

52 Histolojik incelemeler, Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Fen ve Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümünde yürütülmüģtür. AĢı bölgesinin 1 er cm aģağısı ve yukarısından kesilerek hazırlanan örneklerden, hiçbir ilave uygulama yapılmadan doğrudan, el mikrotomu (Thermo Shandon Finesse 325, England) ile 30 µm kalınlığında enine kesitler alınmıģtır (ġekil 3.3). Lamlar alkol ile temizlenmiģ ve üzerine %10'luk gliserin damlatılmıģtır. Kesitler mikrotomdan alınarak gliserin damlalarının içerisine yerleģtirilmiģtir. Her aģı kombinasyonundan yaklaģık 210 kesit alınmıģtır Boyama Metodu Kesitler, mikrotom ile alındıktan sonra mikroskop altında incelemeye alınabilmesi amacıyla farklı dokular farklı boyalar ile muamele edilmiģler, kambiyum hücrelerinin oluģumunu ve geliģmesini takip etmek için kesitler safranin ve fastgreen ile boyanmıģlardır (Algan 1981; Okay ve Büyükkartal 2001). Bu amaçla; ilk aģamada kesitlerin üzerine iki damla %10 luk safranin damlatılıp 1 dakika süresince beklenmiģtir. Sonra kesitler saf su ile bir dakika suresince yıkanmıģtır (ġekil 3.4). Daha sonra kesitlere iki damla fastgreen damlatarak bir dakika boyunca bekletilmiģ ve tekrar saf su ile bir dakika boyunca yıkanmıģtır. Sonunda lamların üzerindeki kesitler %10 luk gliserin ile kaplanmıģ ve lamellerle kapatılmıģtır. Kesitler mikroskop altında incelendikten sorna seçilen preparatlara, uzun süre muhafazaları için, %50 lik gliserin damlatılmıģ ve lamellerin kenarları tırnak cilası ile kapatılmıģtır. Boyanan kesitlerde kambiyum hücreleri, trakeidler ve sklerenkima hücre ve dokularının oluģumu ve geliģmesini takip etmek için ıģık mikroskobu (Leica DM LS2) kullanılmıģtır (ġekil 3.4). AĢı bölgesindeki fenolik bileģiklerin varlığını ve yoğunluğunu belirlemek amacıyla ise, aģı kombinasyonlarına ait kesitlere glutaraldehyde (%3) ve osmium tetroxide-ki ayrı ayrı damlatılmıģ ve 2 saat boyunca oda sıcaklığında bekletilerek boyanmıģtır (Scalet vd. 1989). 37

53 ġekil 3.4 Kesitlerin boyanması ve fotoğraf çekimi 3.4 Besin Maddesi Analizleri Farklı aģı kombinasyonlarında aģı bölgesinin geçirgenliğini belirlemek için aģılanan gözlerden süren sürgünlerdeki yapraklardan örnekler alınmıģ ve makro ve mikro besin maddesi analizleri yapılmıģtır. Analize alınacak yaprak örnekleri, zeytinde yaprak örneği alma dönemlerinden biri olan Ocak ayında bitkiler dinlenme dönemindeyken toplanmıģtır. Analizlerde, Gemlik anacı üzerine aģılanan Ayvalık, Domat, Gemlik, Memecik, Nizip Yağlık ve Sarı Ulak çeģitlerinden oluģan aģı kombinasyonları yanında kontrol amacıyla kendi kökü üzerinde olan Ayvalık ve Gemlik fidanlarının yaprakları da kullanılmıģtır yılının aģı kombinasyonları ile kendi kökü üzerinde büyüyen fidanların üzerindeki sürgünlerin orta kısmındaki yapraklar besin maddesi analizi için kullanılmıģtır. Hem aģılanan çeģitlerden hem de kendi kökü üzerinde olan Ayvalık ve Gemlik çeģitlerinin fidanlarından üçer bitki tekerrür olarak kullanılmıģtır. Toplanan yapraklar saf su ile yıkandıktan sonra fırında 70 o C sıcaklıkta 12 saat süreyle tutularak kurutulmuģ ve ardından öğütülmüģtür (ġekil 3.5). 38

54 ġekil 3.5 Yaprakların besin maddesi analizine hazırlanması Öğütülen yapraklarda besin maddesi analizleri Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bornova Zeytincilik AraĢtırma Ġstasyonu nun Yaprak, Toprak, Su ve Gübre Analiz Laboratuvarında yürütülmüģtür Azot ve diğer besin maddelerinin analizleri Azot, makro kjeldahl (Gerhardt, Almanya) metodu ile belirlenmiģtir (Kacar ve Ġnal 2008). Bu yöntemin esası H 2 SO 4 ile yaģ yakılan yaprak örneklerindeki organik N u, NH 4 -N u Ģekline dönüģtürmek ve alkali ortamda yapılan destilasyon sonucu açığa çıkan ve borik asit içinde yakalanan NH 3 miktarından yaprakların toplam N içeriğini belirlemektir. Bu yöntemde kullanılan kimyasal maddeler ve analiz iģlemleri aģağıda verilmiģtir: Konsantre Sülfürik Asit (H 2 SO 4 ) %33 lük NaOH %4 lük Borik asit- indikatör karıģım çözeltisi 39

55 Kjeldahl tableti (Potasyum sülfat (K 2 SO 4 ), ve Selenyum karıģımlarını içeren tablet) 0,1 Normal sülfürik asit. Kjeldahl yöntemi ile toplam azot analizi, yakma, destilasyon ve titrasyon olmak üzere üç aģamada gerçekleģmektedir. Yakma aģamasında; öğütülmüģ ve iyice karıģtırılarak homojen hale getirilmiģ yaprak örneklerinden tartılarak alınan alikatlar kullanılmaktadır ve alınacak örnek miktarının analizi yapılacak olan materyalin N içeriğine bağlı olduğu bildirilmektedir. AraĢtırmamızda, 0,3 g yaprak örneği alınarak Kjeldahl yakma tüplerine aktarılmıģtır. Tüpler, konsantre sülfürik asit ve potasyum sülfat, bakır sülfat ve selenyum karıģımından oluģan bir tablet karıģımıyla sıcaklığı termostatla ayarlanan bir yakma bloğuna yerleģtirilmiģ ve örnekler 385 o C de 120 dakika süreyle tepkimeye sokulmuģtur. Bu aģamada örnek içerisindeki organik madde yanarak parçalanmakta ve tüm organik azot bileģiklerindeki N-NH 4 + biçiminde açığa çıkarak asidik ortamda (NH 4 ) 2 SO 4 olarak tutulmaktadır. YaĢ yakma aģamasında elde edilen amonyum sülfat ve bir miktar tepkimeye girmemiģ H 2 SO 4 karıģımı, ortama güçlü bir bazik bileģik olan sodyum hidroksit (NaOH) eklenerek, su buharı ile destile edilmiģtir. Bu iģlem sırasında bazik ortamda volatilize olarak buharla birlikte taģınan amonyak gazı Gerhart Vapodest marka destilasyon aygıtının yoğuģturucu bölümünden geçip borik asit içerisinde tutulmuģtur. Destilasyon iģlemi, aģağıdaki tepkimelerle özetlenebilir. Volatilizasyon: (NH 4 ) 2 SO 4 + 2NaOH 2NH 3 (gaz) + Na 2 SO 4 + 2H 2 0 Tutulma: NH 4 OH + H 3 BO 3 NH 4 H 2 BO 3 + H 2 O Titrasyon aģamasında, destilasyon sonucunda oluģan amonyum borat çözeltisi Brand marka otomatik mikrobüret kullanılarak 0,1 M H 2 SO 4 ile titre edilmiģ ve harcanan asit hacminden toplam azot miktarı belirlenmiģtir. Titrasyon iģlemi sırasında meydana gelen tepkimeler aģağıdaki Ģekilde özetlenebilir. NH 3 + 2H 3 BO 3 NH 4 H 2 BO 3 + H 3 BO 3 NH 3 + H 3 BO 3 NH H 2 BO 3 40

56 H + + H 2 BO 3 - H 3 BO 3 Bu üç aģamadan sonra kullanılan olan toplam azot denklemi aģağıda verilmiģtir: Yaprakta toplam AZOT (N) % = (T-B)*N*1,4 / S EĢitlikte: T : Titrasyonda kullanılan asit (ml) B : Tanık titrasyonunda kullanılan asit (ml) N : Asitin normalitesi S : Alınan örnek miktarını (gr) simgelemektedir. Diğer besin maddeleri olan fosfor (P), potasyum (K), kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg), demir (Fe), bakır (Cu), mangan (Mn), çinko (Zn) ve bor (B) analizi için: yaprak örnekleri H 2 O 2 + HNO 3 içinde olduğu halde mikro dalga (Varian 720 OES, Avusturalya) cihazında yakılmıģtır. Yakılan örneklerde besin maddelerinin analizleri ICP-OES cihazı ile yapılmıģtır (Zarcinas vd. 1987). Elde edilen veriler tesadüf blokları deneme deseninde (RCBD), SAS istatistik programı ile analiz (ANOVA) edilmiģtir. Ortalama değerler Duncan Multible Test Range yöntemi ile analiz edilmiģtir. Küme analizi dendrogramları da SPSS istatistik programı ile analiz edilmiģtir. 3.5 Fenolik BileĢiklerin Analizi Fenolik bileģiklerin ekstrasyonu Fenolik bileģiklerin ekstraksyonu için Gemlik anacı üzerine aģılanan Ayvalık, Domat, Gemlik, Memecik, Nizip Yağlık ve Sarı Ulak fidanlarından üçer adet kullanılmıģtır. AĢı bölgesinin 1 cm alt ve üst kısmındaki kabuk dokusu soyulmuģ ve bu kabuklardan 0,5 g örnek alınmıģtır. Sıvı azot ile karıģtırılıp öğütülen örneklerin üzerine 20 ml metanol (%60) eklenerek 100 ml'lik behere aktarılmıģ ve alüminyum folyo ile ıģıktan korumak için kaplanmıģtır (Meirinhosa vd. 2005). Örnekler oda sıcaklığında bir gece, çalkalayıcı üzerinde bekletilmiģtir rpm hızda 10 dakika süreyle santrifüj edilen örneklerin supernatant kısmı alınmıģtır. Katı kısımları tekrar iki kez 20 ve 10 ml metanol (%60) ile 41

57 karıģtırılıp santrifüj edildikten sonra supernatant kısımları alınmıģtır. Sonuçta toplam 50 ml ekstrakt elde edilmiģtir (Meirinhosa vd. 2005). Hazırlanan örnekler Düzen Norwest Laboratuvarında Shimadzu HPLC cihazı ile analiz edilmiģtir. Elde edilen veriler tesadüf blokları deneme deseninde (RCBD), SAS istatistik programı ile analiz (ANOVA) edilmiģtir. Ortalama değerler Duncan Multible Test Range yöntemi ile analiz edilmiģtir. Küme analizi dendrogramları da SPSS istatistik programı ile analiz edilmiģtir Fenolik bileģiklerin analizi için kullanılan standartlar ve HPLC çalıģma koģulları Fenolik bileģiklerin aģı uyuģmazlığı üzerine etkisini araģtırmak amacıyla yapılan çalıģmada; Kaffeik asit, Ferulik asit, ρ kumarik asit, Kuersetin, Vanilik asit, Kuersetin 3 β- D Glukoside, Rutin triyhydrate ve 4- Hidroksifenilasetik fenolik maddeleri standart olarak kullanılmıģtır. ÇalıĢılan HPLC cihazın özellikleri Ģöyledir: Ekipman: Shimadzu LC- 10A Pompa A: LC- 10AD vp, Pompa B: LC- 10AD vp Detektör: SPD- M10A vp DAD Örnek Enjeksiyonu: Auto sampler SIL- 10AD vp Kolon fırını: CTO- 10AS Kolon: Thermo. (250 4,5) (mm) Kolon sıcaklığı: 25 C AkıĢ hızı: 1,0 ml/dk 42

58 Çözücü A: %100 metanol Çözücü B: %2 asetik asit HPLC çözücü akıģ hızı ve konsantrasyonu ise çizelge 3.2 de belirtilmiģtir. Çizelge 3.2 HPLC çözücü akıģ hızı ve konsantrasyonu Süre (dk) Çözücü A (Metanol %100) Çözücü B (%2 asetik asit) Doku Kültürü Gemlik çeģidi anacı üzerine aģılanan Gemlik (Kontrol) Ayvalık, Domat, Memecik, Nizip yağlık ve Sarı ulak çeģitlerinin aģı uyuģma durumlarını tespit etmek üzere arazi koģullarında yürütülen çalıģmanın paralelinin in-vitro ortamında da olmasının, histolojik inceleme ve biyokimyasal analizlerinde daha kesin sonuçların elde edilmesine olanak sağlayacağı düģüncesiyle doku kültürü çalıģması yapılması da planlanmıģtır. Ancak bunun için öncelikle hem anacın hem de kalemlerin in-vitro ortamında çoğaltılması ve üretilmesi gerekmektedir. 43

59 İn vitro koģullarında yürütülen doku kültürü denemeleri Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Bitki Doku Kültürü Laboratuarında gerçekleģtirilmiģtir. ÇalıĢmanın bitkisel materyali Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bornova Zeytincilik AraĢtırma Ġstasyonu nun, KemalpaĢa da bulunan Milli Zeytin Koleksiyonundan Ayvalık, Domat, Gemlik (Kontrol), Memecik, Nizip yağlık ve Sarı ulak çeģitlerinden oluģmuģtur. Bu çeģitlerin sürgünlerinden tek boğumlu (ġekil 3,6) mikro çelikler 1-1,5 cm uzunluğunda hazırlanmıģtır. Hazırlanan mikro çelikler dikimden önce dezenfekte iģlemine alınmıģlardır. Bu nedenle mikro çelikler ilk aģamada 30 dakika suresince %1 (w/v) Benomil çözeltisinde bekletilmiģlerdir. Sonra 3 kez saf su ile yıkanmıģlardır. Ġkinci aģamada mikro çelikler 5 dakika süresince %10'luk kloroks çözeltisine alınmıģtır ve tekrar 3 kez saf su ile yıkanmıģlardır. Son olarak 30 saniye süresince %70 lik alkolde bekletilmiģlerdir. Tekrar 3 kez saf su ile yıkanarak yüzey sterilizasyonu tamamlanmıģtır. Mikro çeliklerin dezenfekte aģamaları bittikten sonra kavanozlarda çoğaltma ortamına dikilmiģlerdir. Bu çalıģmada zeytin çeģitlerin mikro çeliklerinin çoğaltılması için WPM (Lloyd ve McCown 1981) ortamı kullanılmıģtır (Çizelge 3.3). 44

60 Çizelge 3.3 Woody Plant Medium (WPM) ortamında bulunan makro besin maddeleri, mikro besin maddeleri ve vitaminler Madde Miktar mg/l Madde Miktar mg/l NH 4 NO ZnSO 4.7H 2 O 8.60 CaCl 2.2H 2 O CuSO 4.5H 2 O 0.25 Ca(NO 3 ) 2.4H 2 O FeSO 4.7H 2 O MgSO 4.7 H 2 O Na 2 -EDTA KH 2 PO myoinositol K 2 SO Thiamine HCl 1.00 MnSO 4.4H 2 O Pyridoxine HCl 0.50 H 3 B Nicotinic acid 0.50 Na 2 MoO 4.2H 2 O 0.25 Glycine 2.00 WPM ortamı hazırlanırken 20 gr sakaroz ve 7 gr agar eklenmiģtir. Ayrıca ortama 0,2 mg/l zeatin ve 1 mg/l 6-benzyladenine (BA) ilave edilmiģtir. Ortam saf su ile ml ye tamamlanmıģtır. WPM ortamın ph sı 5,8 ye ayarlanmıģtır. Ortamlar 10 ml olacak Ģekilde 50 ml lik cam kavanozlara dağıtılmıģ ve 121 o C de 1 atmosfer basınçta 20 dakika pastorize edilmiģtir. Her kavanoza 4-5 mikro çelik dikilmiģtir. Kavanozlar o C de 16 saat aydınlık ve 8 saat karanlık iklim odası koģullarında geliģme ve büyümeye bırakılmıģtır (ġekil 3.6). 45

61 A B C D ġekil 3.6. a. Mikro çelik, b. kavanoza dikilen Domat çeģidin mikro çelikleri, c. laminar flow içersindeki kavanozlar ve d. iklim odasındaki büyüyen kültürler 46

62 4. ARAġTIRMA BULGULARI Gemlik zeytin çeģidi üzerine Gemlik (Kontrol), Ayvalık, Domat, Memecik, Nizip Yağlık ve Sarı Ulak çeģitlerinin aģılanması (T- göz aģısı) 2011 ve 2012 yıllarında olmak üzere iki yıl üst üste yapılmıģtır. Elde edilen verilere göre aģı tutma yüzdesi Memecik zeytin çeģidinde yüksek oranda iken, Gemlik çeģidinde diğer çeģitlere göre daha düģük oranda olduğu görülmüģtür (Çizelge 4.1). Çizelge 4.1 Gemlik üzerine farklı çeģitlerin aģı tutma oranları (iki yılın ortalaması) Anaç Kalem AĢı tutma oranı (%) Ayvalık 67,00 Domat 68,00 Gemlik Gemlik (Kontrol) 48,00 Memecik 77,00 Nizip Yağlık 60,00 Sarı Ulak 66,00 AĢı kombinasyonlarının vejetatif geliģimine iliģkin varyans analizine göre aģı kombinasyonları aralarında sürgün sayısı ve sürgün uzunluğu bakımından anlamlı bir farklılık gözlenmemiģtir (Çizelge ). Çizelge 4.2 Sürgün sayısı ve uzunluğu varyans analiz tablosu Varyasyon Kaynağı df MS Sürgün Sayısı Sürgün Uzunluğu Tekerrür 2 0,167 53,437 Uygulama (aģı kombinasyonu) 5 1,033 ns 220,799 ns Hata 10 0, ,386 CV 55,78 31,12 47

63 Çizelge 4.3 Sürgün sayısı ve sürgün uzunluğunun ortalama verileri (iki yılın ortalaması) Kombinasyon Sürgün Sayısı (adet) Sürgün Uzunluğu (cm) Ayvalık/Gemlik 2,00 26,43 Domat/Gemlik 1,00 40,83 Gemlik/Gemlik 1,67 30,90 Memecik/Gemlik 1,00 50,33 Nizip Yağlık/Gemlik 1,00 39,33 Sarı Ulak/Gemlik 2,33 32, Histolojik Ġncelemeler 2011 ve 2012 yıllarında yapılan aģı (T göz aģısı) iģlemlerinden 3, 6 ve 12 ay sonra, aģı yerleri incelenmiģtir. AĢı kombinasyonlarının el mikrotomu ile alınan kesitlerinde farklı dokuların boyanması için safranin ve fastgreen boyaları kullanılmıģtır. AĢılama sonrası, çoğunlukla aģıların yan taraflarında (hava ceplerinde) kallus hücrelerinin oluģtuğu belirlenmiģtir (ġekil ). Kambiyum hücrelerinin, sklerenkimanın ve iletim demetlerinin oluģumu ve geliģimi de aģıların hava ceplerinde meydana gelmiģtir. 48

64 ġekil 4.1 Memecik çeģidinde kallus hücrelerinin hava ceplerinde oluģumu (100µm, cm) 49

65 ġekil 4.2 Nizip Yağlık çeģidinde kallus hücrelerinin hava ceplerinde oluģumu. (16 11 cm 100 µm) AĢı kombinasyonlarının aģı kesitlerinde fenolik bileģiklerin yoğunluğunu belirlemek için glutaraldehyde (%3) ve osmium tetroxide-ki boyaları kullanılmıģtır. Böylece kesitlerin üzerinde yoğun bir fenolik bileģik olduğu belirlenmiģtir. Hava ceplerinde ve kalem/anaç bağlantı noktalarında nekrotik bölgeler tespit edilmiģtir (ġekil ). ÇalıĢma sonucunda elde edilen iki yıllık bulgular, aģılamadan 3, 6 ve 12 ay sonra olacak Ģekilde 3 baģlık altında incelenmiģ ve her bir baģlıkta aģı kombinasyonları Ayvalık/Gemlik, Domat/Gemlik, Gemlik/Gemlik, Memecik/Gemlik, Nizip Yağlık/Gemlik ve Sarı Ulak/Gemlik Ģeklinde sırasıyla irdelenmiģtir. 50

66 Glutaraldehyde ile boyanmıģ Osmium tetroxide-ki ile boyanmıģ Ayvalık /Gemlik 100 µm Ayvalık/Gemlik 100 µm Domat/Gemlik 100 µm Domat/Gemlik 100 µm Gemlik/Gemlik 100 µm Gemlik/Gemlik 100 µm ġekil 4.3 Ayvalık/Gemlik ve Domat/Gemlik kombinasyonlarının glutaraldehyde ve osmium tetroxide-ki uygulanmıģ kesitleri 51

67 Glutaraldehyde ile boyanmıģ Osmium tetroxide-ki ile boyanmıģ Memecik/Gemlik 100 µm Memecik/Gemlik 100 µm Nizip Yağlık/Gemlik 100 µm Nizip Yağlık/Gemlik 100 µm Sarı Ulak/Gemlik 100 µm Sarı Ulak/Gemlik 100 µm ġekil 4.4 Memecik/Gemlik, Nizip Yağlık/Gemlik ve Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının glutaraldehyde ve osmium tetroxide-ki boyanmıģ kesitler 52

68 4.1.1 AĢılamadan 3 ay sonraki histolojik incelemeler Gemlik anacı üzerine Ayvalık çeģidi göz aģısının her iki yıldaki örneklerinde, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitlerde, kallus hücrelerinin çoğunlukla hava ceplerinde oluģmuģtuğu gözlenmektedir. Kambiyal zon (bölge) oluģumu sadece kalemin kambiyumu ile kallus hücrelerinin temas noktalarında meydana gelmiģtir. Kambiyum hücrelerinin 8-12 hat sayısında hava ceplerinde oluģtuğu ve her hatta 3 veya 5 kambiyum hücresinin meydana geldiği tespit edilmiģtir. Kambiyum hücrelerinin farklılaģma süreci ilerledikçe, kalem tarafında iletim demetleri oluģumu baģlamıģtır. Ayvalık/Gemlik kombinasyonunda kambiyum hücreleri birinci yıl kesitlerinde az miktarda oluģtuğu ve bu nedenle daha az miktarda iletim demetleri farklılaģtığı belirlenmiģtir. FarklılaĢma süreci muhtemelen yara yüzeyindeki nekrotik bölgelerden salınan fenolik maddelerce yavaģlatılmıģtır (ġekil ). ġekil 4.5 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri (100µm,16 12cm) 53

69 ġekil 4.6 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınankesitleri (50 µm, cm) ġekil 4.7 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri ( cm) 54

70 a ġekil 4.8 Ayvalık /Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) b 55

71 2011 ve 2012 yıllarında yapılan Gemlik anacı üzerine Domat çeģidi göz aģılarında her iki yılda aģı iģleminden 3 ay sonra alınan kesitlerde, kallus oluģumu hava ceplerinde meydana geldiği tespit edilmiģtir. Kambiyal zon, hava ceplerinde, kallus hücrelerinin kalemin kambiyum hücreleri ile temas noktalarında oluģmuģtur. Bu kombinasyonda kambiyum oluģumu dar bir alanda meydana gelmiģtir. Öyle ki kambiyum hücrelerinin diziliģleri hatta ve her hatta da en fazla 3 hücreden oluģmuģtur. FarklılaĢma süreci muhtemelen yara yüzeyindeki nekrotik bölgelerden salınan fenolik maddelerce yavaģlatılmıģtır. Ancak farklılaģma süreci Domat/Gemlik kombinasyonunda, Ayvalık/Gemlik kombinasyonuna göre daha yavaģ Ģekilde ilerlemiģtir ve iletim demetleri oluģmamıģtır (ġekil ). ġekil 4.9 Domat/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri (100 µm, cm) 56

72 ġekil 4.10 Domat/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) ġekil 4.11 Domat/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) 57

73 Gemlik anacı üzerine Gemlik çeģidi göz aģısının 2011 ve 2012 yıllarına ait ilk kesitlerde (aģılamadan 3 ay sonra) kallus oluģumunun çoğunlukla hava ceplerinde yoğunlaģtığı görülmüģtür. Kambiyal zon, hava ceplerinde, kallus hücrelerinin kalemin kambiyum hücreleri ile temas noktalarında oluģmuģtur. FarklılaĢma süreci yara yüzeyindeki nekrotik bölgelerden salınan fenolik maddelerce yavaģlatılmıģ olsa da, bu kombinasyonda kambiyum hücrelerinin, hava ceplerinde geniģ bir alanda gerçekleģtiği belirlenmiģtir. Kambiyum diziliģleri hattan, her hatta da 5 hücreden oluģtuğu gözlenmiģtir. Ġletim demetleri de bazı kombinasyonlara göre daha fazla miktarda geliģmiģtir (ġekil ). ġekil 4.12 Gemlik/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri (100 µm, cm) 58

74 ġekil 4.13 Gemlik/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) 2011 ve 2012 yıllarında yapılan Gemlik anacı üzerine Memecik çeģidi göz aģılarından alınan kesitlerde aģılamadan 3 ay sonra kallus oluģumunun çoğunlukla aģıların yan taraflarında meydana geldiği tespit edilmiģtir. Kambiyal zon oluģumu, kalemin kambiyumu ile yeni oluģan kallus dokularının temas noktalarında meydana gelmiģtir. Memecik/Gemlik kombinasyonunda hava ceplerinde kambiyum oluģumu geniģ bir alanda gerçekleģmiģtir. Kambiyum diziliģileri en az hat ve her hatta da 5-7 kambiyum hücresinden oluģmuģtur. FarklılaĢma süreci, yara yüzeyindeki nekrotik bölgelerden salgılanan fenolik maddeler tarafından yavaģlatılmıģ olsa da, farklılaģma devam etmiģtir. Oysa farklılaģmakta olan kambiyumlardan sklerenkima ve iletim demetleri dokularının oluģtuğu belirlenmiģtir. Hava ceplerinde ve aģının diğer noktalarında fenolik bileģiklerin biriktiği yerlerde nekrotik bölgeler çizgi veya nokta Ģekilde gözlenmiģtir (ġekil ). 59

75 ġekil 4.14 Memecik/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri (100 µm, cm). ġekil 4.15 Memecik/Gemlik kombinasyonların ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri ( cm) 60

76 Gemlik anacı üzerine Nizip Yağlık çeģidi göz aģısında, 2011 ve 2012 yıllarında kallus oluģumunu takiben kambiyal zon oluģumu meydana gelmiģtir. FarklılaĢma süreci muhtemelen yara yüzeyindeki nekrotik bölgelerden salınan fenolik maddelerce yavaģlatılmıģtır. AĢıların yan taraflarında oluģan hava ceplerinde kallus oluģumu ve bunu takiben kambiyum farklılaģmasının gerçekleģtiği belirlenmiģtir. Kambiyum diziliģileri 5-8 hatta ve her hatta da en fazla 3 kambiyum hücresinden oluģmuģtur. Hava ceplerinde ve aģının diğer noktalarında fenolik maddeler biriken noktalarda nekrotik bölgeler çizgi veya nokta Ģekilde gözükmüģtür (ġekil ). ġekil 4.16 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri (100 µm, cm) 61

77 a ġekil 4.17 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) b 62

78 Gemlik anacı üzerine, 2011 ve 2012 yıllarında yapılan Sarı Ulak çeģidi göz aģılarında, aģılamadan 3 ay sonra, kallus oluģumu çoğunlukla aģıların yan taraflarında meydana gelmiģtir. Kallus oluģumunu takiben kambiyal zon oluģumu da meydana gelmiģtir. Yeni kambiyal zon oluģumu kalem kambiyumu ile yeni oluģan kallus dokularının temas noktalarında farklılaģmıģtır. FarklılaĢma süreci muhtemelen yara yüzeyindeki nekrotik bölgelerden salgılanan fenolik maddeler tarafından yavaģlatılmıģ olsa da, hava ceplerinde geniģ bir alanda kambiyum hücreleri meydana gelmiģtir. Kambiyum diziliģi çok fazla hat ve her hatta en az 5 kambiyum hücresinden üretilmiģtir. FarklılaĢma ile beraber sklerenkima ve daha sonra iletim demetleri oluģmuģtur. AĢıların yan taraflarında oluģan hava ceplerinde kallus oluģumu ve bunu takiben kambiyum farklılaģmasının gerçekleģtiği belirlenmiģtir. (ġekil ). ġekil 4.18 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri (100 µm, cm) 63

79 ġekil 4.19 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 3 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) AĢılamadan 6 ay sonraki histolojik incelemeler 2011 ve 2012 yıllarında yapılan aģılamalarda Gemlik anacı üzerine Ayvalık çeģidi göz aģısı komibinasyonunda aģılamadan 6 ay sonraki kesitlerde farklılaģmanın ilerlediği gözlemlenmiģtir. FarklılaĢma özellikle hava ceplerinde meydana gelmiģtir. Ġletim demetleri ve sklerenkima hücreleri, kambiyal zon oluģum bölgesinde farklılaģmıģtır. Ancak kambiyum hücrelerinin diziliģlerinin aģı yaģı ilerledikçe daha dar alanda oluģtuğu ve her hatta en fazla üç kambiyum hücresinin dizildiği tespit edilmiģtir. Ayvalık/Gemlik kombinasyonunda belirlenen önemli bir nokta da hava ceplerinde yara dokularının bulunduğu olmuģtur. Hava ceplerinde fenolik maddelerin biriktiği yerlerde veya aģı bölgesinin tüm yüzeyinde nekrotik bölgelerin çizgi veya nokta Ģeklinde olduğu gözlenmiģtir (ġekil ). 64

80 ġekil 4.20 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri (15 12 cm) ġekil 4.21 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) 65

81 ġekil 4.22 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri (16 14 cm) Gemlik anacı üzerine Domat çeģidi göz aģısının 2011 ve 2012 yılı kesitlerinde, aģılamadan 6 ay sonra farklılaģmanın ilerlediği tespit edilmiģtir. FarklılaĢmanın özellikle hava ceplerinde meydana geldiği, iletim demetlerinin ve sklerenkima hücrelerinin kambiyal zon bölgesinde oluģtuğu belirlenmiģtir (ġekil 4.23). Ancak kambiyum hücrelerinin diziliģleri aģı yaģı ilerledikçe, aģılamadan 3 ay sonraki kesitlerde olduğu gibi dar alanda oluģmamıģtır. Diğer önemli bir nokta da aynı Ayvalık/Gemlik kombinasyonu gibi hava ceplerinde yara dokularının (kallus hücrelerin) bulunması olmuģtur. Hava ceplerinde ve aģının diğer noktalarında fenolik bileģiklerin birikme yerlerinde nekrotik bölgelerin çizgi veya nokta Ģeklinde olduğu gözlenmiģtir (ġekil ). 66

82 ġekil 4.23 Domat/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) ġekil 4.24 Domat/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) 67

83 a ġekil 4.25 Domat/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) b 68

84 2011 ve 2012 yıllarındaki Gemlik anacı üzerine Gemlik çeģidi göz aģısının ikinci kesitlerinde (aģılamadan 6 ay sonra) farklılaģmanın daha hızlı ilerlediği gözlenmiģtir. Kambiyal zon bölgesinde sklerenkima ve iletim demetleri geniģ bir alanda meydana gelmiģtir. Ayrıca kambiyum hücrelerinin hava ceplerinde çoğalmasının devam ettiği gözlenmiģtir. Kambiyum hücrelerinin hava cepleri dıģında diğer kısımlarda da mevcut olduğu ve geniģ bir alanda aģı bölgesinde dağıldığı belirlenmiģtir. Hava ceplerinde halen kallus hücrelerinin bulunduğu da ayrıca tespit edilmiģtir. Hava ceplerinde ve aģının diğer noktalarında fenolik maddelerin biriktiği ve buralarda oluģan nekrotik bölgelerin çizgi veya nokta Ģekilde olduğu gözlenmiģtir (ġekil ). ġekil 4.26 Gemlik/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri ( cm) 69

85 cm a ġekil 4.27 Gemlik/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri (16 14 cm) b 70

86 Ġki yıl (2011 ve 2012) üst üste yapılan aģılamalarda, Gemlik anacı üzerine Memecik çeģidi göz aģısında aģılamadan 6 ay sonra farklılaģmanın kambiyal zon oluģum bölgesinde geniģ bir çapta ilerlediği tespit edilmiģtir. Memecik/Gemlik kombinasyonu hava ceplerinde farklılaģmanın geniģ bir alanda ilerlemesi sonucunda kallus bölgesinin (aģının yan taraflarındaki hava ceplerinde) Ayvalık/Gemlik ve Domat/Gemlik kombinasyonlarına göre daha küçük olduğu veya 2012 kesitlerinde görüldüğü gibi hiç olmadığı saptanmıģtır. Ġletim demetlerinin ve sklerenkima dokularının daha geniģ alanda yoğunlaģtığı gözlenmiģtir. Hava ceplerinde ve aģının diğer noktalarındaki fenolik maddelerin birikimi nedeniyle oluģan nekrotik bölgelerin çizgi veya nokta Ģeklinde olduğu belirlenmiģtir (ġekil ). ġekil 4.28 Memecik/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri ( cm) 71

87 a ġekil 4.29 Memecik/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri ( cm) b 72

88 2011 ve 2012 yıllarında Gemlik anacı üzerine Nizip Yağlık çeģidi göz aģısında aģılamadan 6 ay sonra, hava ceplerinde geniģ çapta kambiyal zon oluģumu tespit edilmiģtir (ġekil 4.30). Ancak iletim demetleri farklılaģmasının tamamlanamadığı, sadece birkaç sklerenkima hücresinin özelleģtiği, 2012 yılı kesitlerinde ise iletim demetleri ve sklerenkima hücrelerinin küçük çapta oluģtuğu belirlenmiģtir. Hava ceplerindeki kallus hücrelerinin de (yara dokusu) yoğun miktarda farklılaģmamıģ Ģekilde bulunduğu saptanmıģtır. Hava ceplerinde ve aģının diğer bölgelerinde, fenolik madde biriken yerlerde nekrotik bölgelerin yine çizgi veya nokta Ģeklinde olduğu gözlenmiģtir. Ancak 2012 yılı kesitlerinde daha fazla miktarda nekrotik bölge olduğu gözlenmiģtir. (ġekil ). ġekil 4.30 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri ( cm) 73

89 ġekil 4.31 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri ( cm) ġekil 4.32 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri ( cm) 74

90 2011 ve 2012 yılı Gemlik anacı üzerine Sarı Ulak çeģidi göz aģısının aģılamadan 6 ay sonraki kesitlerinde hava ceplerinde kambiyal zon bölgesinin geniģ çapta meydana geldiği tespit edilmiģtir. Ayrıca iletim demetleri ve sklerenkima hücrelerinin, hava ceplerinde yoğun miktarda farklılaģtığı belirlenmiģtir. Diğer yandan farklılaģma ve özelleģmenin devam etmesi nedeniyle hava ceplerinde kallus dokularının olmadığı gözlenmiģtir. Hava ceplerinde ve aģının diğer noktalarında yine fenolik maddelerin biriktiği nekrotik bölgelerin çizgi veya nokta Ģeklinde olduğu gözlenmiģtir (ġekil ). ġekil 4.33 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri ( cm) 75

91 ġekil 4.34 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) ġekil 4.35 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) 76

92 ġekil 4.36 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 6 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) AĢılamadan 12 ay sonraki histolojik incelemeler Gemlik anacı üzerine Ayvalık çeģidi göz aģısında 2011 ve 2012 yıllarında, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitlerde farklılaģma ilerlemiģtir. FarklılaĢma özellikle hava ceplerinde meydana gelmiģtir. Ġletim demetleri ve sklerenkima hücreleri, kambiyal zon teģekkülü bölgesinde farklılaģmıģtır (ġekil ). Ancak kambiyum hücrelerinin diziliģleri aģı yaģı ilerledikçe daha dar alanda (ince hatta) oluģtuğu ve her hatta da en fazla üç kambiyum hücresi dizildiği gözlenmiģtir (ġekil 4.38). Ayvalık/Gemlik kombinasyonunda önemli bir nokta hava ceplerinde yara dokularının bulunmasıdır ve aģılandıktan 12 ay sonra hava ceplerinde kallus hücrelerinin bulunduğu tespit edilmiģtir. Hava ceplerinde ve aģının diğer bölgelerinde fenolik bileģiklerin birikmiģ olduğu yerlerde nekrotik bölgelerin çizgi veya nokta Ģeklinde olduğu gözlenmiģtir. (ġekil 4.39). 77

93 ġekil 4.37 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) 78

94 ġekil 4.38 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) ġekil 4.39 Ayvalık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) 79

95 2011 ve 2012 yıllarında yapılan aģılamalarda, Gemlik anacı üzerine Domat çeģidi göz aģısında aģı iģleminden 12 ay sonraki üçüncü kesitlerde farklılaģmada ilerleme devam etmiģtir. FarklılaĢma özellikle hava ceplerinde meydana gelmiģtir. Domat/Gemlik kombinasyonunda, iletim demetlerinin ve sklerenkima hücrelerinin kambiyal zon bölgesinde özelleģtiği gözlenmiģtir. Ancak kambiyum hücrelerinin diziliģleri aģı yaģı ilerledikçe ilk kesitlerdeki (aģılamadan 3 sonra) gibi dar alanda meydana gelmiģtir. Domat/Gemlik kombinasyonunda önemli bir nokta da, hava ceplerinde yara dokularının (kallus hücrelerin) bulunması olmuģtur. Hava ceplerinde ve aģının diğer noktalarında fenolilk maddelerin biriktiği yerlerde, nekrotik bölgeler çizgi veya nokta Ģekilde gözlenmiģtir (ġekil ). ġekil 4.40 Domat/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) 80

96 ġekil 4.41 Domat/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yıl, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri ( cm). ġekil 4.42 Domat/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yıl, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri ( cm) 81

97 2011 ve 2012 yıllarındaki Gemlik anacı üzerine Gemlik çeģidi göz aģısı kombinasyonlarında aģılamadan 12 ay sonraki üçüncü kesitlerde, farklılaģma hızlı Ģekilde ilerlemiģtir. Kambiyal zon bölgesinde sklerenkima ve iletim demetlerinin geniģ bir alanda meydana geldiği tespit edilmiģtir. Ayrıca kambiyum hücrelerinin yoğun miktarda hava ceplerinde oluģtuğu saptanmıģtır. Kambiyum hücreleri hava ceplerinde ve diğer kısımlarda bulunduğu ve geniģ bir alanda aģı bölgesinde dağılımı gözlenmiģtir. Kambiyum hücrelerinin çoğalması hava ceplerinde devam etmiģtir. Hava ceplerinde ve aģının diğer noktalarında fenolik bileģiklerin biriktiği yerlerde nekrotik bölgeler çizgi veya nokta Ģekilde gözlenmiģtir (ġekil ). ġekil 4.43 Gemlik/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri ( cm) 82

98 ġekil 4.44 Gemlik/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri ( cm) 2011 ve 2012 yılları Gemlik anacı üzerine Memecik çeģidi göz aģılarında, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitlerde farklılaģmanın kambiyal zon oluģum bölgesinde geniģ bir çapta meydana geldiği belirlenmiģtir. Memecik/Gemlik kombinasyonu hava ceplerinde farklılaģmanın geniģ bir alanda ilerlemesi nedeniyle kallus hücrelerinin bulunduğu bölgenin Ayvalık/Gemlik ve Domat/Gemlik kombinasyonlarına göre, daha küçük bir alanı kapsadığı belirlenmiģtir. Ġletim demetleri ve sklerenkima dokularının daha yoğun üretildiği de belirlenmiģtir. Hava ceplerinde ve aģının diğer noktalarında fenolik bileģiklerin biriktiği yerlerde nekrotik bölgeler çizgi veya nokta Ģekilde gözlenmiģtir (ġekil ). 83

99 ġekil 4.45 Memecik/Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri ( cm) ġekil 4.46 Memecik/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yıl, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri ( cm) 84

100 2011 ve 2012 yıllarında yapılan aģılamalarda, Gemlik anacı üzerine Nizip Yağlık çeģidi göz aģısında aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitlerde, hava ceplerinde geniģ alanda kambiyal zon oluģtuğu tespit edilmiģtir. Ġletim demetleri farkılılaģtığı halde, sadece birkaç sklerenkima hücrelerinin özelleģtiği belirlenmiģtir. Ancak 2012 yılı kesitlerinde iletim demetleri hücreleri farklılaģmamıģ iken, sadece birkaç sklerankima hücrelerinin farkılılaģtığı gözlenmiģtir Hava ceplerinde yoğun miktarda kallus hücrelerinin (yara dokusu) farklılaģmamıģ Ģekilde bulunduğu tespit edilmiģtir. Hava ceplerinde ve aģının diğer noktalarında fenolik maddelerin biriktiği yerlerde nekrotik bölgelerin çizgi veya nokta Ģeklinde olduğu belirlenmiģtir (ġekil ). ġekil 4.47 Nizip Yağlık /Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) 85

101 ġekil 4.48 Nizip Yağlık /Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) ġekil 4.49 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) 86

102 Gemlik anacı üzerine Sarı Ulak çeģidi göz aģısında, 2011 ve 2012 yılında aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitlerde hava ceplerinde geniģ bir çapta kambiyum zon bölgesi meydana geldiği belirlenmiģtir. Ayrıca iletim demetleri ve sklerenkima hücreleri yoğun miktarda hava ceplerinde farklılaģmıģtır. Diğer yandan farklılaģma ve özelleģmenin ilerlemesi nedeniyle hava ceplerinde kallus dokusuna rastlanmamıģtır. Hava ceplerinde ve aģının diğer noktalarında fenolik bileģiklerin biriktiği yerlerde nekrotik bölgelerin çizgi veya nokta Ģeklinde olduğu gözlenmiģtir (ġekil ). ġekil 4.50 Sarı Ulak /Gemlik kombinasyonlarının birinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) 87

103 ġekil 4.51 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonlarının ikinci yılı, aģılamadan 12 ay sonra alınan kesitleri (16 12 cm) 4.2 Bitki Besin Maddeleri Gemlik zeytin çeģidinin anaç, Ayvalık, Domat, Gemlik (Kontrol), Memecik, Nizip Yağlık ve Sarı Ulak zeytin çeģitlerinin kalem olarak kullanıldığı aģı kombinasyonları ile kendi kökü üzerinde Ayvalık ve Gemlik zeytin çeģidinin yapraklarındaki besin maddesi miktarlarının belirlenmesine ve bunun aģı kombinasyonlarının uyuģma durumları ile iliģkilendirilmesine çalıģılmıģtır. AĢı kombinasyonlarının ve kendi kökü üzerinde Ayvalık ve Gemlik zeytin çeģitlerinin yapraklarında yapılan bitki besin maddesi analizleri sonuçlarına göre, bütün bitki besin maddelerinin oran ve miktarları açısından, Gemlik ve Ayvalık çeģitleri dahil Gemlik üzerine aģı kombinasyonlarının hepsi arasında anlamlı farklılıklar tespit edilmiģtir. Fosfor ve mangan miktarları açısından farklılıklar %5 seviyesinde anlamlı olmuģtur. Azot, potasyum ve kalsiyum, bor, demir, magnezyum ve çinko miktarlarında ise farklılık %1 seviyesinde anlamlı olmuģtur (Çizelge 4.4). 88

104 Ortalama değerlerine göre Gemlik çeģidi ile Gemlik/Gemlik kombinasyonu arasında yaprakların fosfor, magnezyum ve çinko miktarları açısından farklılık önemli olmuģtur. Gemlik/Gemlik aģı kombinasyonunun yapraklarındaki fosfor, magnezyum ve çinko miktarları kendi kökü üzerinde Gemlik ten yüksek olarak tespit edilmiģtir. Ayvalık/Gemlik aģı kombinasyonunun yapraklarındaki kalsiyum ve magnezyum miktarları kendi kökü üzerinde Ayvalık tan yüksek olduğu halde, demir miktarı açısından tersi bir durumun olduğu yani kendi kökü üzerinde Ayvalık ın demir miktarının daha yüksek olduğu belirlenmiģtir (Çizelge 4.5). AĢı kombinasyonları içinde Gemlik/Gemlik kombinasyonunun azot, fosfor, kalsiyum, bor, magnezyum ve çinko miktarları açısından en yüksek değere sahip olduğu belirlenmiģtir. Gemlik/Gemlik kombinasyonunun besin maddesi içeriğinin yüksek olması iletimin de yüksek olduğunu göstermesi açısından önemlidir. Bu besin maddelerinin en düģük olduğu aģı kombinasyonları ise; sırasıyla Domat/Gemlik, Memecik/Gemlik, Ayvalık, Nizip Yağlık/Gemlik ve Nizip yağlık/gemlik olmuģtur. Nizip yağlık/gemlik aģı kombinasyonu potasyum, bor, mangan ve çinko açısından, Domat/Gemlik Azot, Memecik/Gemlik fosfor, Ayvalık/Gemlik demir açısından en düģük miktarları göstermiģtir. Histolojik inceleme sonucu uyuģmaz olarak belirlenen aģı kombinasyonlardan Domat/Gemlik in potasyum ve çinko miktarı açısından Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonuna göre daha yüksek değere sahip olduğu tespit edilmiģtir. Ancak uyuģmaz kombinasyonları Gemlik/Gemlik kontrol kombinasyonu ile karģılaģtırdığımızda; yaprakların azot, fosfor, kalsiyum, bor, magnezyum ve mangan içeriklerinin Gemlik/Gemlik kombinasyonuna göre daha düģük olduğu gözlenmiģtir. UyuĢur kombinasyonları Gemlik/Gemlik kontrol kombinasyonu ile karģılaģtırdığımızda ise; yaprakların potasyum, kalsiyum, bor, demir ve çinko miktarlarının aynı seviyede oldukları belirlenmiģtir (Çizelge 4.5). 89

105 90 Çizelge 4.4 Bitki besin maddelerinin varyasyon analizi Varyasyon Kaynağı df MS N (%) P (%) K (%) Ca (%) B (ppm) Fe (ppm) Mg (ppm) Mn (ppm) Zn (ppm) Tekerrür 7 0,086 0,0005 0,017 0,0365 0, ,448 0, ,48 14,588 AĢı Kombinasyonları 2 0,277 ** 0,0013* 0,0404 ** 0,163 ** 6,754 ** 525,154 ** 0,0015 ** 43,14* 71,340 ** Hata 14 0,050 0,0003 0,007 0,015 1, ,902 0, ,88 13,677 C.V 12,11 11,46 7,46 12,92 6,70 15,18 9,71 31,43 27,89 * %5 ve ** %1: düzeyinde önemli farklılıklar gösterilmiģtir 90

106 91 Çizelge 4.5 Farklı aģı kombinasyonlarında belirlenen besin maddelerinin ortalama (tekerrürlerin) değerleri Uygulama N (%) P (%) K (%) Ca (%) B (ppm) Fe (ppm) Mg (ppm) Mn (ppm) Zn (ppm) Kombinasyon Ayvalık 1,75 bc 0,15 bc 1,22 ab 0,49 c 18,69 abc 79,43 ab 0,05 c 10,68 bc 11,10 bc Gemlik 2,14 ab 0,16 bc 1,22 ab 1,23 a 19,59 ab 95,43 a 0,11 b 15,06 abc 9,92 c Ayvalık/Gemlik 1,81 bc 0,16 bc 1,11bc 0,96 b 19,24 ab 50,72 c 0,10 b 9,70 bc 12,28 bc Domat/Gemlik 1,67 c 0,17 bc 1,27 a 0,83 b 18,23 bc 62,28 bc 0,10 b 10,48 bc 17,60 ab Gemlik/Gemlik 2,47 a 0,20 a 1,10 bc 1,20 a 20,80 a 78,86 ab 0,13 a 15,56 ab 23,33 a Memecik/Gemlik 1,61 c 0,14 c 1,20 ab 1,07 ab 19,35 ab 79,12 ab 0,10 b 18,91 a 18,03 ab Nizip Yağlık/Gemlik 1,63 c 0,15 bc 0,96 c 0,90 b 16,71 c 75,01 ab 0,10 b 7,69 c 8,93 c Sarı Ulak/Gemlik 1,69 c 0,18 ab 1,21 ab 1,02 ab 18,87 abc 77,35 ab 0,10 b 10,13 bc 17,88 ab Aynı sütun içinde farklı harflerle gösterilen ortalamalar arasındaki fark Duncan multiple- Ģelinde önemlidir (P<0.05) 91

107 Makro besin maddelerinin, aģı kombinasyonları ile kendi kökü üzerinde Ayvalık ve Gemlik zeytin çeģitlerine etkisini belirlemek üzere küme analizi yapılmıģtır. Küme analizi dendrogramı 10 birim öklid mesafesinden kesildiğinde, Gemlik çeģidi ve Gemlik/Gemlik kombinasyonun bir grup oluģturduğu belirlenmiģtir. Bu durumun, Gemlik çeģidi ile Gemlik/Gemlik kombinasyonunun azot, kalsiyum ve magnezyum besin maddelerinin yüksek miktarlarda içermesinden kaynaklandığı tespit edilmiģtir. Ayvalık/Gemlik, Domat/Gemlik, Sarı Ulak/Gemlik, Memecik/Gemlik, Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonları ise ayrı bir grupta yer almıģlardır. Bu grubun özelliği ise Ayvalık çeģidinden daha yüksek miktarda kalsiyum içermesidir. Bu nedenle kendi kökü üzerinde Ayvalık zeytin çeģidi kendi baģına bir grup oluģturmuģtur (ġekil 4.52). ġekil 4.52 Makro besin maddelerinin, aģı kombinasyonları ile kendi kökü üzerinde Ayvalık ve Gemlik zeytin çeģitlerine etkisini belirlemek üzere, küme analizi dendrogramı 92

108 Mikro besin maddelerinin aģı kombinasyonları ile kendi kökü üzerinde Ayvalık ve Gemlik zeytin çeģitlerine etkisini belirlemek amacıyla da küme analizi yapılmıģtır. Küme analizi dendrogramı 10 birim öklid mesafesinden kesildiğinde, Ayvalık/Gemlik ve Domat/Gemlik kombinasyonlarının bir grup oluģturduğu belirlenmiģtir. Bu durumun her iki kombinasyonun mikro besin maddesi içeriklerinin düģük seviyede olmasından kaynaklandığı tespit edilmiģtir (Çizelge 4.5). Tek baģına bir grup oluģturan kendi kökü üzerinde Gemlik çeģidinin yapraklarındaki demir içeriğinin yüksek miktarda olduğu belirlenmiģtir. Hsitolojik olarak uyuģur olduğu belirlenen Memecik/Gemlik, Sarı Ulak/Gemlik ve kontrol Gemlik/Gemlik aģı kombinasyonları da ayrı bir alt grup olarak dendrogramda yer almıģtır (ġekil 4.53). ġekil 4.53 Mikro besin maddelerinin, aģı kombinasyonları ile kendi kökü üzerinde Ayvalık ve Gemlik zeytin çeģitlerine etkisini belirlemek üzere, küme analizi dendrogramı 93

109 Makro ve mikro besin elementleri yanısıra, ayrıca tüm besin maddelerinin, aģı kombinasyonları ile kendi kökü üzerinde Ayvalık ve Gemlik zeytin çeģitlerine etkisini belirlemek amacıyla da küme analizi yapılmıģtır. Küme analizi dendrogramı 10 birim öklid mesafesinden kesildiğinde, mikro besin maddelerinin küme analizi dendrogramı ile aynı gruplandırmaların oluģtuğu belirlenmiģtir (ġekil 4.54). Bu durumun, mikro besin maddelerinin rakamsal olarak yüksek değerlere sahip olması nedeniyle küme analizi etkilemesinden kaynaklandığı düģünülmektedir. ġekil 4.54 Tüm besin maddelerinin, aģı kombinasyonları ile kendi kökü üzerinde Ayvalık ve Gemlik zeytin çeģitlerine etkisini belirlemek üzere, küme analizi dendrogramı 94

110 4.3 Fenolik BileĢiklerin Analizi AraĢtıramnın basamaklarından birisi de, aģı uyuģma durumunun belirlenmesi için anaç ve kalemlerdeki fenolik bileģiklerin durumlarının tanımlanmaya çalıģılmasıdır.. Bu kapsamda, zeytinde yoğun olarak bulunan bazı fenolik bileģiklerin anaç-kalem kombinasyonlarındaki miktarları belirlenmiģtir. Gemlik zeytin çeģidi üzerine aģılı Ayvalık, Domat, Gemlik (Kontrol), Memecik, Nizip Yağlık ve Sarı Ulak zeytin çeģitlerinden oluģan aģı kombinasyonlarında aģı yerinin alt (anaç) ve üst (kalem) kabuk dokularındaki fenolik bileģiklerinin miktarları analiz edilmiģtir. Elde edilen sonuçlara göre, her bir aģı kombinasyonunda anaçtaki fenolik bileģik miktarları açısından farklılık gözlenmemiģtir. ÇalıĢmada analizi yapılan fenolik bileģiklerden; 4-Hidroksifenilasetik asit, Vanilik Asit, Ferrulik Asit, Rutin Trihidrate, Kafeik Asit, P-Kumarik Asit ve Kuersetin e ait standartların kromatogramdaki görünüģleri ve zamana göre sıraları Ģekil 4.55 de verilmiģtir. ġekil 4.55 Fenolik madde analizinde kullanılan standartların kromatogramdakı görünüģü ve sırası 95

111 AĢı kombinasyonlarında kalemin fenolik bileģik miktarlarına iliģkin verilerin varyasyon analizi sonuçlarına göre çeģitler arasında 4-Hidroksifenilasetik asit, Vanilik Asit, Ferrulik Asit ve Rutin Trihidrate içeriği açısından toplam miktara göre anlamlı farklılıklar bulunmuģtur. Ancak Kafeik Asit, P-Kumarik Asit ve Kuersetin fenolik bileģikleri açısından çeģitler arasındaki fark anlamlı bulunmamıģtır (Çizelge 4.6). Ortalama değerlerine göre 4-Hidroksifenilasetik asit miktarı Ayvalık çeģidinde en yüksek (46,036 mg/l) değerde iken Gemlik çeģidinde 7,256 mg/l ile ikinci sırada yer almıģtır. Vanilik asit ise Nizip Yağlık (28,17 mg/l) ve Sarı Ulak (31,97 mg/l) çeģitlerinde yüksek miktarda iken, Ayvalık (3,379 mg/l) ve Memecik (0,88 mg/l) çeģitlerinde düģük seviyede bulunmuģtur. Ferrulik asit, Domat çeģidinde 10,69 mg miktar ile yüksek seviyede iken diğer çeģitlerde düģük miktarda olduğu tespit edilmiģtir. Rutin trihidrate fenolik bileģiği ise Gemlik çeģidinde yüksek miktarda iken Domat, Nizip Yağlık ve Sarı Ulak çeģitlerinde daha düģük miktarlarda ölçülmüģtür (Çizelge 4.7). Fenolik bileģiklerin varlığı açısından değerlendirildiğinde ise, aģı kombinasyonlarının anaç ve kalemleri arasında hiç bir iliģki bulunamamıģtır. Ayvalık, Domat, Gemlik (Kontrol), Memecik, Nizip Yağlık ve Sarı Ulak çeģitleri Gemlik üzerine aģılandığında her kombinasyonun kalem ve anaç fenolik bileģik varlığı aynı bulunurken, bazı fenolik bileģiklerin miktarları açısından kalem ve anaç arasında farklılıkların olduğu tespit edilmiģtir (ġekil ). 96

112 97 Varyasyon Kaynağı df Çizelge 4.6 AĢı kombinasyonları kalemlerindeki bazı fenolik bileģiklerin miktar olarak varyasyon analizi 4- Hidroksifenilaseti k asit Vanilik Asit Kafeik Asit MS Kuersetin P-Kumarik Asit Ferrulik Asit Rutin Trihidrate Tekerrür 2 0, ,5619 0,100 3,687 6,521 0, ,958 Uygulama ,156 ** 476,440 ** 0,200 ns 247,536 ns 35,420 * 416,386 ** 126,668 ns Hata 10 3, ,361 0,369 85,713 8,614 2,475 77,023 C.V 21,568 26,67 88,47 51,67 72,53 12,96 26,01 Ns anlamsız, * %5 ve ** %1 düzeyinde önemli farklılıklar gösterilmiģtir AĢı Kombinasyonu Kalemi Çizelge 4.7 AĢı kombinasyonları kalemlerindeki bazı fenolik bileģiklerin miktar olarak ortalama değerleri. P- Kumarik Asit (mg/l) Rutin Trihidrate (mg/l) Kuersetin (mg/l) 4-Hidroksifenilasetik asit (mg/l) Vanilik Asit (mg/l) Kafeik Asit (mg/l) Ferrulik Asit (mg/l) Ayvalık 46,036 a 3,379 c 0,9022 a 0,653 b 1,924 b 12,787 b 31,653 ab Domat 0,000 c 14,395 b 0,1880 a 22,158 a 10,691 a 4,236 c 42,665 a Gemlik 7,256 b 14,953 b 0,8507 a 15,482 ab 2,863 b 34,799 a 24,464 b Memecik 0,000 c 0,876 c 0,6758 a 20,492 a 1,656 b 12,068 b 31,233 ab Nizip Yağlık 0,000 c 28,173 a 0,7841 a 25,059 a 2,387 b 4,088 c 39,572 ab Sarı Ulak 0,000 c 31,970 a 0,7204 a 23,657 a 4,757 b 4,873 c 32,868 ab Aynı sütun içinde farklı harflerle gösterilen ortalamalar arasındaki fark önemlidir (P<0.05) 97

113 ġekil 4.56 Ayvalık/Gemlik kombinasyonuna ait fenolik bileģiklerin kromatogramı 98

114 ġekil 4.57 Domat/Gemlik kombinasyonuna ait fenolik bileģiklerin kromatogramı 99

115 ġekil 4.58 Gemlik/Gemlik kombinasyonuna ait fenolik bileģiklerin kromatogramı 100

116 ġekil 4.59 Memecik/Gemlik kombinasyonuna ait fenolik bileģiklerin kromatogramı 101

117 ġekil 4.60 Nizip Yağlık/Gemlik kombinasyonuna ait fenolik bileģiklerin kromatogramı 102

118 ġekil 4.61 Sarı Ulak/Gemlik kombinasyonuna ait fenolik bileģiklerin kromatogramı 103

119 4.4 Doku Kültürü Doku kültürü çalıģmasında amaç, çeģitleri in vitro ortamında çoğaltmak ve daha sonra Gemlik anacı üzerinde mikro aģılama yapıp aģı uyuģmazlığını in vitro koģullarında izlemektir. Doku kültürü çalıģmalarında WPM (Woody Plant Medium) ortamı kullanılmıģtır. Ortam ph sı da 5,80 olarak ayarlanmıģtır. Bu çalıģmalarda yoğun bir Ģekilde enfeksiyon ortaya çıkmıģtır. ÇalıĢmada bakteri enfeksiyonuna karģı en duyarlı çeģitlerin Ayvalık ve Domat çeģitleri olduğu tespit edilmiģtir. ÇeĢitler arasında sadece Gemlik çeģidi doku kültürüne yanıt vermiģtir (ġekil ). Ozkaya vd. (2003) Kalamata ve Koroneiki zeytin çeģitlerinin doku kültürü yöntemi ile çoğaltılmasına yönelik çalıģmalarında enfeksiyon nedeniyle oldukça fazla sorunla karģılaģtıklarını bildirmiģlerdir. Sonuçta enfeksiyon kontrolünde baģarı sağlanamadığı için çalıģmanın devam etmesi söz konusu olamamıģtır. ġekil 4.62 Gemlik anacı in-vitroda çoğaltma aģamasında 104

120 ġekil 4.63 Gemlik çeģidinde proliferasyon ġekil 4.64 Domat ve Memecik çeģitlerinde in vitroda enfeksiyon 105

121 ġekil 4.65 İn vitro bakteriyel enfeksiyon. 106