İSMAİL GASPIRALI BEY. Rakiye Ergin Muş Alparslan Üniversitesi Tarih Bölümü Öğrencisi. Muş Alparslan Üniversitesi

Transkript

1 34 Rakiye Ergin Tarih Bölümü Öğrencisi İSMAİL GASPIRALI BEY

2 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 35 Bu makalede Türk düşünürlerden olan İsmail Gaspıralı nın hayatı, eserleri, faaliyetleri ve fikirlerinden bahsedeceğiz. İsmail Gaspıralı Rusya daki Türkçülük ve yenileşme hareketinin en önde gelen temsilcisidir. İsmail Gaspıralı Kırımlı fikir adamı, gazeteci, eğitimci, yayıncı ve yazardır. İsmail Gaspıralı bütün hayatını Rusya da yaşayan Türk- Müslüman kardeşlerine bir yol göstermek için harcamıştır. Sadece Rusya da değil bütün Müslümanlar ve Türkler için çalışmıştır. Yenilikçi fikirleriyle hareket etmiştir. Yaptığı çalışmalarla birlikte düşünceleri ile de insanlara yol göstermiştir. İsmail Gaspıralı açtığı okullar ve yazdığı yazılar ile Türklerin hayatına yön vermiştir. Yaşadığı dönem itibariyle Osmanlı İmparatorluğunda oluşan fikir akımlarından etkilenmiş ve bu doğrultuda çalışmalar yapmıştır. Bu fikir akımlarının etkisi ile hareket etmiş ve gelecek nesillere aktarılmasını istemiştir. İsmail Gaspıralı siyasi bağımsızlıktan çok milli bilinci oluşturma gayesindeydi. Kaynaklara baktığım kadarı ile çok fazla kişi Kırım Mirzalarından olan İsmail Gaspıralı Bey i pek fazla tanımıyor. Bunun nedeni belki de Türkiye dışında Kırım da bulunmasından da kaynaklanıyor. Belki de İsmail Gaspıralı nın ölümünden sonra faaliyetlerini devam edecek kimsenin olmaması ve yine onun ölümünden sonra yaşanılan Kırım dan Anadolu ya göçler ve göçlerin getirdiği olaylar olabilir. Ama daha sonraları onun için anıt mezar yaptırdılar ve önemini anladılar. A. İSMAİL GASPIRALI NIN HAYATI İsmail Gaspıralı, Mustafa Ağa ve Fatma Sultan Hanım ın ilk oğludur Mart 1851 yılında Kırım da Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy de dünyaya geldi. 2 İsmail in Gaspıralı soyadını doğduğu veya babasının doğduğu yere dayanarak almıştır. İsmail Gaspıralı nın babası Mehmet Ağa 1844 ile 1854 yılları arasında Kafkasya Genel valiliği yapmış olan prens M.S. Varontsov un himayesine girmiş ve Odessa da Dük dö Rişevyö Lisesinde eğitim görmüş ve tercüman olarak prensin hizmetine girmiştir. Daha sonra 1848 de görevinden istifa ederek Kırım a dönmüş. Mustafa Ağa nın ilk eşi öldükten sonra 1849 yılında Kırım asillerinden İlyas Mirza Kaytazov un kızı Fatma Sultan Hanım ile evlenmiştir. 3 Mustafa Ağa Çarlık ordusunda emekli bir teğmendi. 4 İsmail Gaspıralı nın doğumundan sonra ailesi Kırım Harbi sırasında Bahçesaray a yerleşmiştir. İsmail Gaspıralı hayatının ilk on yılını Bahçesaray da geçirmiştir. İsmail Gaspıralı Zincirli Medresesi nde hocası İsmail Efendi den bir iki yıl eğitim almıştır. 5 Daha sonra Akmescit Erkek Gimnazyumu nda eğitimini sürdürdü. Buradan mezun olduktan sonra önce Voronej de bir askeri okula daha sonra Moskova daki Harp Okuluna gitmiştir. Moskova daki tahsil yıllarında dönemin önemli Rus fikir 1 Nadir Devlet, İsmail Bey (Gaspıralı), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları Başbakanlık Basımevi, 1988, s Hakan Kırımlı, Gaspıralı, İsmail Bey Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 13, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996, s Devlet, a.g.e., s Kırımlı, a.g.m., s Devlet, a.g.e., s.15. Popüler Tarih Dergisi

3 36 hayatını ve aydınlarını yakından tanıma imkanı buldu. Tanıştığı Rus aydınlarına saygı duymakla birlikte okuldaki Panslavist hava onda aksi tesir yaptı. Zihninde Rusya İmparatorluğu ndaki Türkleri uyandırma düşüncesi oluşmaya başladı. Girit isyanında Rum asilerine karşı mücadele eden Osmanlı askerlerine katılmak için yakın arkadaşı Litvanya Tatarı Mustafa Mirza Davidoviç ile birlikte gizlice Osmanlı İmparatorluğu na geçmek istediyse de Odesa da yakalandılar. Çarlık Rusya sındaki askeri öğrencilik hayatı da böylece sona erdi. 6 İsmail Gaspıralı nın babası asker olduğu için o da bu doğrultuda eğitim almak istedi ama yaşadıkları ve düşünceleri daha farklı bir hayat yaşaması gerektiğini gösterdi. Moskova bu devirde Slavcılığın aşırı Rusçuluğun merkezi idi. Özellikle Türk düşmanlığını gaye edinen Slavcılık İsmail Gaspıralı ve Mustafa Mirza Davidoviç iki yakın arkadaş yapmıştır. Onların yaklaşımlarına ve düşünce dünyalarına milliyetçilik fikrini filizlendirmiştir yılında daha altıncı sınıfta iken bu düşünceler oluştu. 7 Kırım da, Rus boyunduruğu altın yaşamanın zorluğu hissetmişler. Moskova da kalmaları ve diğer halktan farklı bir ortamda bulundukları için çok farklı etkilendiler. İsmail Gaspıralı nın okulu bırakmasındaki en büyük neden bu sıralarda Moskova da hüküm süren İslâv milliyetçiliği olmuştur. Moskova bu devirde İslâvcılığın müfrit Rusçuluğun merkezi idi. Türk düşmanlığını gaye edinen İslâvcılık (Slavcılık) Türklere karşı dini, milli, kuvvetli bir taassup cereyanını canlandırıyordu. Bu tarihten sonra İsmail Gaspıralı okuduğu okula dönmedi yılında henüz 17 yaşında iken 400 ruble maaş ile alfabeyi öğrendiği Bahçesaray a dönerek Zincirli Medrese de Rusça muallimliğine başladı yılında 600 ruble maaş aldığı Yalta da Dereköy mektebinde muallimliği devam ettirdi. Burada iki sene çalıştıktan sonra tekrar Zincirli Medrese ye 6 Kırımlı, a.g.m., s Mustafa Toker, İsmail Gaspıralı ve Dilde Birlik Fikri Üzerine İsmail Gaspıralı ve Türk Fikir Hayatındaki Yeri, Konya: yy, 2001, s. 32. (2 Kasım 2001 de Karapınar da yapılan İsmail Gaspıralı ve Türk Fikir Hayatındaki Yeri konulu panelde okunan bildiridir.)

4 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 37 Popüler Tarih Dergisi

5 38 döndü. Bu arada Türkçe dersler de vermeye başladı. Böylece kendisine karşı düşmanlıklar oluştu. İsmail Gaspıralı da buradaki görevinden istifa etmek zorunda kaldı. 8 Kendini yoğun bir şekilde Rus edebi ve felsefi eserlerini okumaya verdi. 9 Rus okullarında aldığı eğitim onu milli duygulara yöneltmiş ve Rus Çarlığı ndaki Türk karşıtlığı İsmail Gaspıralı da milli bilincin uyanmasına vesile oldu. 10 Moskova da kaldığı süre boyunca milli duygularının güçlenmesi ile birlikte Rusya İmparatorluğu ndaki Türkleri ve Müslümanları uyandırma fikri ön plana çıktı. İsmail Gaspıralı bu hedefine ulaşmada Fransızcanın önemli bir rol oynayacağını düşündü ve dilini geliştirmek için Paris e gitmeyi düşündü. 11 İsmail Gaspıralı 1872 de Kırım dan ayrılarak İstanbul, Viyana, Münih ve Stuttgart üzerinden Paris e gitti. Paris te geçirdiği iki yıl içerisinde ünlü Rus yazarı Ivan Turgenyev e asistanlık yaptı. Burada çeşitli işlerde çalıştı yılında eskiden beri içinde yatan Osmanlı zabiti olma hayali ile İstanbul a gitti. Ancak burada geçirdiği bir yıla yakın sürede başvurusu olumlu sonuçlanmadı ve tekrar Kırım a geri döndü. 12 İsmail Gaspıralı İstanbul da bulunduğu zaman Şemseddin Sami, Mehmed Emin, Ahmed Mithat ve Necip Asım Beylerin yenilikçi fikirleri ile tanışmıştır. Ama İsmail Gaspıralı Bey üzerinde özellikle Namık Kemal, Şinasi Efendi ve Ziya Paşa nın önderliğindeki Genç Osmanlılar (Jön Türkler) akımı derin etkiler bıraktı. 13 İsmail Gaspıralı 1878 yılında Bahçesaray belediye başkan yardımcısı ve bir yıl sonra da belediye başkanı oldu. Bu görevi de dört yıl sürdürdü. 14 İsmail Gaspıralı 1882 yılında Zühre Hanım ile evlenmiştir ve bu sayede Yusuf Akçura ile akraba olmuştur. Zühre Hanım, Yusuf Akçura nın halasıdır. 15 Zühre Hanım İsmail Gaspıralı nın en büyük destekçisi idi. 8 Ahmet Toksoy, XX. Yüzyıla Girerken Türk Dünyası ve İsmail Gaspıralı, Okun Dergisi, Sayı: 45 (Kasım 2001), Sayı: 46 (Aralık 2001), s Kırımlı, a.g.m., s Murat Duran, Dilde Fikirde İşte Birlik: İsmail Gaspıralı 21. Yüzyıl Dergisi, Sayı: 34, (Ekim 2011), s Nizamettin Parlak, İsmail Gaspıralı nın Dârürrahat Müslümanları Adlı Eserindeki Endülüs Algısı Üzerine», Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDER), Erzincan, (2015), s Kırımlı, a.g.m., s Toker, a.g.m., s Parlak, a.g.m,, s Duran, a.g.m., s. 102.

6 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 39 İsmail Gaspıralı bundan sonra hız kesmeden faaliyetlerine başladı. İsmail Gaspıralı bu yoğun faaliyetleri sırasında rahatsızlandı, sağlığı giderek bozuldu. İsmail Gaspıralı 24 Eylül 1914 yılında Bahçesaray da hayatını kaybetti. Cenazesi Rusya nın çeşitli bölgelerinden gelen 6000 i aşkın kişinin katıldığı büyük bir tören ile Bahçesaray ın Salaçık mevkiinde Kırım Hanlığı nın kurucusu olan Hacı Giray Han ın türbesi yakınlarında toprağa verildi. Ölümü Türk dünyasında büyük üzüntü yarattı ve gerek Rusya da gerekse Türkiye de basın aylarca onun hizmetlerini anlatan yazılar yazdılar. İsmail Gaspıralı nın mezarı uzun süre Kırım Tatarları tarafından ziyaret edildiyse de 1944 yılında Kırım Tatarları nın topyekun vatanlarından sürülmelerinden sonra sayısız diğer eser ve abide gibi İsmail Gaspıralı nın mezarı da tamamen ortadan kaldırıldı yılında Kırım a dönen Kırım Tatarları İsmail Gaspıralı nın tahmini mezar yerini yeniden belirleyerek buraya bir anıt taş diktiler. 16 Bu da İsmail Gaspıralı nın unutulmayacak kadar önemli işler yaptığını ve bunun için de döndüklerinde tekrar onun için bir anıt dikilmesi gerektiğini düşündüler. İsmail Gaspıralı nın kızı Şefika Gaspıralı nın babasını anlattığı eserde bize babası hakkında bilgiler veriyor. İsmail Gaspıralı nın şen, konuşkan ve güleç yüzlü olduğunu, eğlenceyi sevdiğini, yaz aylarında kendi bahçelerinde şenlikler tertip ettiğini, çalgı, oyun ve dans ile misafirlerini ağırladığını söylüyordu. Bize İsmail Gaspıralı nın en sevdiği türkünün Demirciler demir döver...» olduğunu aktarır. Bahçesini çok severdi, doğayı çok sevdiği için sık sık piknikler tertip ettiğini söylerdi. Şefika Gaspıralı nın aktardıkları ile babasının çocukların eğitimine özellikle kız çocuklarının eğitimine önem verdiğini anlatır ve evlerinde her vakit iki üç besleme kızın olduğunu ve bu kızların zamanı geldiğinde onların çeyizlerini hazırlayıp evlendirdiğini söylerdi. Çocuklarına eğitimin önemimden bahsederdi ve okuyacakları kitapları dergileri de bizzat İsmail Gaspıralı nın seçtiğini ve bu eserlerin hepsinin de manidar ve milletseverlik duygusu telkin eden cinsten olduğunu aktarmıştır. 17 Şefika Gaspıralı babasının izinden gittiğini yazdığı metinden anlaşılıyor. İsmail Gaspıralı nın kızların okumasına önem verdiğini kendi kızlarının eğitimi için yaptığı çalışmadan da görebiliyoruz. B. İSMAİL GASPIRALI NIN FAALİYETLERİ VE FİKİRLERİ İsmail Gaspıralı nın gerek Kırım da gerekse dış ülkelerde geçirdiği yıllarda ona kendi kabuğuna çekilmiş Kırım Tatarlarından farklı tecrübeler kazandırmıştır. Bu da problemleri yakından görme imkanı bulmuş ve yabancı hakimiyeti altında yaşayan soydaş ve dindaşlarını uyandırmak, onların seslerini duyurmak için faaliyetlere geçmek istemiştir. İsmail Gaspıralı bu amaçla 1881 yılında Akmescid de çıkan Rusça Tavrida gazetesinde Rus Müslümanları başlığı ile sonradan risale halinde de yayımlanan bir dizi yazı yazdı. Ancak Türkçe bir yayın organına ihtiyaç duydu. Bunu için bazı girişimleri oldu. 18 Bir de İsmail Gaspıralı dilde birlik için üç hususa dikkat çekmiştir; Türk dilini yabancı unsurlardan temizlemek, Okuyana da yazana da anlaşılmayan Arapça ve Farsça tabirlerden vazgeçmek Mahalli tabirler yerine Osmanlıcadakini kullanmak. 19 Artık İsmail Gaspıralı eskiden beri düşündüğü faaliyetlerini gerçekleştirmek için ilk adımını atmıştı. Bu ilk adımı ise bir Türkçe gazete çıkartmak olmuştur. Bunu Tercüman Gazetesi başlığı altında açıklayacağım. Daha sonra ikinci düşüncesi olan eğitim ile ilgili adımlar atmaya başladı. Eğitim faaliyetlerini Usul-u Cedid başlığında ele alacağım. Eğitim faaliyetlerinden sonra İsmail Gaspıralı nın bundan sonraki faaliyetleri siyasi faaliyetlerdi. Bu da Rusya daki Türkçülük ve 16 Kırımlı, a.g.m., s Şefika Gaspıralı, Babamdan Hatıralar Emel Dergisi, Sayı: 12, (Eylül 1962), s Kırımlı, a.g.m., s Devlet, a.g.e., s. 56. Popüler Tarih Dergisi

7 40 İslamcılık hareketlerinin tarihiyle paralellik gösterir. 20 İsmail Gaspıralı hem Tercüman ı hem de diğer bazı eserleri rahatça basabilmek için Bahçesaray da Arap harfleri ile yayın yapabilecek bir matbaa kurdu. Özellikle başlangıçta gazetenin her işini tek başına ve aile fertlerinin yardımı ile yürütmeye çalıştı. 21 İsmail Gaspıralı Rus Çarlığının baskılarını dikkate alarak siyasi bağımsızlıktan ziyade millet bilincini oluşturan kültür ve dilin korunmasına, geliştirilmesine büyük önem vermiştir. İsmail Gaspıralı Tatar diye bir milletin olmadığı itirazı ile onların aslında Türk olduklarını ifade etmiştir. 22 Milli bilincin oluşması ilk etap olarak görünüyor. İsmail Gaspıralı milli bilinç ile insanların uyanmasından yanaydı. İnsan kimliği üzerinde her şey oluşuyordu. İsmail Gaspıralı Tercüman gazetesinde yayımladığı fikirleri; Avrupai manada okullarda eğitimin yapılması Türkler için ortak bir yazı meydana getirilmesi Kadının esaretten kurtarılması Rusya Türklerinin iktisadi hayata katılması Dini idarelerin düzeltilmesi Yardımlaşma cemiyetlerinin kurulması vb. 23 Bunları maddeler halinde değil, ayrı ayrı yazılarından görebiliyoruz. 1. Tercüman Gazetesi Rusya Müslümanları arasında ilk Türkçe gazete 1875 yılında Bakü de Hasan Melikzade Zerdabi tarafından Ekinci adıyla çıkarılmıştır. Ekin ve ziraat ile ilgili haberler yazıyordu ve sade bir Türkçe ile yayımlandığından milli önem taşımaktaydı. İlk defa hürriyet, demokrasi, kadın hukuku ve millet ile ilgili fikirler verdi. Daha sonra Sait ve Celel Ünsizade nin 1879 da çıkardığı Ziya gazetesi çıkarıldı yılında Sait Bey Ziya-yı Kafkasiye yi, Celal Beyise 1883 te Keşkül gazetesini çıkarmıştır. 24 Daha sonra artık İsmail Gaspıralı gazete çıkartmak için faaliyete geçmiştir. Rusya Türklerinin uyanışında önemli yere sahip olan İsmail Gaspıralı Rusya Türklerinin- Müslümanlarının çağdaş bir yaşam tarzına ulaşabilmeleri için en önemli aracın basın-yayın faaliyetleri olduğunu düşünmüş ve hayatını bu faaliyetlere adamıştır. İsmail Gaspıralı Bey in Türk dünyası adına gerçekleştirdiği en önemli faaliyet çıkardığı Tercüman gazetesi olmuştur. 25 Tercüman gazetesi İsmail Gaspıralı tarafından Kırım da yayımlanan Türkçe-Rusça gazetedir. Kırım ın Bahçesaray şehrinde 22 Nisan 1883 ve 23 Şubat 1918 tarihleri arasında genellikle haftada bir gün dört sayfa halinde yayımlanmıştı. Gazetenin Rusça adı Perevodçik idi yılından sonra düzensiz biçimde iki, üç veya beş defa çıktığı da olmuştur. 26 İsmail Gaspıralı Türkçe gazete çıkartmak için birkaç defa Rus yönetiminden izin istemiş, yönetim izin vermeyince hayal kırıklığına uğramıştı. İsmail Gaspıralı gazete faaliyetlerinden önce 1881 de Tavrida gazetesinde Rusça iki makale yayımlamış ve bir süre sonra da bu makaleleri birleştirip Akmescit te Russkoe Muslumanstvo (Rusya Müslümanları) adıyla basmıştır. İsmail Gaspıralı bu eserle bütün hayatı boyunca yapacak olduğu faaliyetlerinin bir programını ortaya koymuş ve Türklerin geri kalma nedenlerini araştırarak dil birliğinin gelişmesi için gerekli olduğunu vurgulamıştır. Rusya Müslümanlarının geleceği onun için önemliydi. İsmail Gaspıralı 20 Kırımlı, a.g.m., s Kırımlı, a.g.m., s Duran, a.g.m., s Devlet, a.g.e., s Berrin Kalsın, İsmail Gaspıralı ve Tercüman Gazetesi, Uluslararası Hakemli İletişim ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı: 2, (2014), s Kalsın, a.g.m., s Yavuz Akpınar, Tercüman Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 40, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011, s. 492.

8 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan den itibaren Tunguç, Şafak gibi birçok küçük süreli yayın çıkarmış. Ama onun asıl amacı Rusya Türklerinin-Müslümanlarının sesi olabilecek bir gazete çıkarmaktır. İsmail Gaspıralı Tercüman gazetesinin yayınına başlamadan önce Bahçesaray da bir matbaa kurmuş ve burada çeşitli eserler basmıştır. 27 Tiflis te her biri değişik adlarla bastırdığı bazı varaklar neşretti. Volga boyundaki Müslümanlar arasında dolaşarak da aboneler bulmaya çalıştı. 28 İsmail Gaspıralı bir matbaa kurup Tercüman ı yayımlamaya başlamadan önce annesinden ve eşinden maddi- manevi yardım görmüştür. Kırım, İdil-Ural ve Kafkasya bölgelerinden de abone bulmaya çalışmış, gazete yayımladıktan sonra da zaman zaman bu bölgelere giderek ileri gelen kimselerle görüşmüş bunu çıkartmadaki amacını anlatmış ve onlardan yardım istemiştir. Bazı din alimleri, aydınlar, Tatar ve Azerbaycan zenginleri İsmail Gaspıralı ya yardım etmiştir. 29 Gaspıralı İsmail Bey in Türk dünyası gerçekleştirdiği en önemli faaliyet çıkardığı Tercüman gazetesi olmuştur. Daha önce Tonguç ve Mirat-ı Cedid adında bazı mahalli dergiler çıkarmasına izin verilmiş olmakla birlikte İsmail Gaspıralı nın gazete çıkarmak için Çar hükümetine yaptığı tüm müracaatlar sürekli reddedildi. Nihayet Petersburg da Türkçe olarak yayımlanacak gazetenin Rusça tercümesiyle birlikte basılması koşuluyla gerekli izinler 1883 yılında şöhreti tüm Türk-İslam dünyasına yayımlanacak olan ve en önemlisi de Rusya Türklerinin uyanışında çok önemli bir yer tutan Tercüman gazetesi yayımlanmaya başlamıştır. 30 Tercüman gazetesinin çıkarılması için izin verilme nedeni ise Kırım ın Rusya ya bağlanmasının 100. yıl dönümü dolayısıyla izin verilmiştir. Tercüman gazetesinin adı ise 1905 yılında Tercümân-ı Ahvâl-i Zamân şeklinde değiştirilmiştir. İç ve dış haberlerle maarif ve edebiyata dair yazılarıyla Rusya daki Müslüman Türklerin modernleşmesinde büyük ölçüde etkili olmuştur. Türkçe ve Rusça sayfalarının birbirinin aynı olduğu ileri sürülmüş ise de her iki dilde yayımlanan metinler farklılık göstermektedir; bazı yazılar birinde varken diğerinde yer almamış, bazen de bir yazı bir dilde daha hacimli diğerinde ise daha kısa tutulmuştur. İlk başta Rusya ile anlaşma yapıldığında gazetenin bir bölümünün Rusça yazılması yönünde karar alındı. İsmail Gaspıralı on yıl kadar uğraşmış ve nihayet istediği izni alarak 20 Aralık 1907 den sonra Rusça kısmını kaldırmış 27 Kalsın, a.g.m., s Kırımlı, a.g.m., s Akpınar, a.g.m., s Kalsın, a.g.m., s Popüler Tarih Dergisi

9 42 yine de gerekli görüldüğü yerde Rusça yazılara da gazetede yer verilmiştir. 31 Tercüman gazetesinde 17 Ekim 1905 manifestosundan sonra Dilde, Fikirde, İşte Birlik! sloganı ile çıkmaya başlamıştır. 32 İsmail Gaspıralı Dilde, fikirde, işte birlik düsturu ile çıkarttığı ve tüm dünya Türklüğüne hitap eden Tercüman Gazetesi ortak bir dil oluşturma amacının bir ürünüdür Âlem-i Nisvan ve Âlem-i Sıbyan Âlem-i Nisvan, yılları arasında yayımlanmıştır. Türk ve İslam aleminde yayımlanan ilk kadın dergisidir. Âlem-i Nisvan Kırımlı gazeteci ve yazar Gaspıralı İsmail Bey in çıkardığı Tercüman-ı Ahval-i Zaman gazetesinin ilave yayını olarak, liseyi yeni bitirmiş kızı Şefika Gaspıralı nın idaresinde yazılmaya başlandı. 34 Rusya daki Türklerin ilk çocuk dergisi olan Âlem-i Sıbyan da ilk defa Mart 1906 yılında Tercüman Gazetesinin ilave eki olarak okuyucuya sunulmaya başlandı. Derginin yayımı düzensiz aralıklarla 1915 yılına kadar sürdü. Birinci sayısı Nisan 1906 yılında yayımlanan mizah dergisi Ha Ha Ha ise ilginç muhtevasına rağmen uzun ömürlü olmadı ve muhtemelen beş sayı çıkarabildi. 35 Âlem-i Nisvan başlığı altında bulunan Müslimelere mahsus edebi ve tedrisi haftalık mecmuasıdır. ibaresi derginin özelliğini açıklamakta ise de ilk sayısı Türkiye de henüz ele geçmediğinden program ve amacı 28 Nisan 1906 yılında Tercüman gazetesinden yayınlanan iki ilandan öğrenilmektedir. Alem-i Nisvan yani hanımlar dünyası, hanımlara mahsus haftalık edebi ve fenni resmi mecmuadır. 36 İsmail Gaspıralı kadınların hayatın her alanında olması gerektiğini ve bu doğrultuda çalışmalar yapmıştır. Gerek kadınların gerek ise de kız çocuklarının eğitimi için önemli adımları atmıştır. Kadınların geleceği şekillendirdiğinin farkındaydı. Alem-i Nisvan dergisi ile gelecek nesillerin kadın eliyle kurtulacağını düşünüyordu. İsmail Gaspıralı gazete çıkardığında en önemli destekçileri annesi Fatma Sultan Hanım, eşi Zühre Hanım, dergi çıkardığında kız kardeşi Pembe Hanım, ve Alem-i Nisvan dergisini çıkardığında da kızı Şefika Gaspıralı idi. 3. Usul-u Cedit 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında Rusya da yaşayan Türk kökenli halkın en önemli fikir hareketi olan ceditçilik farklı dönemlerde değişik ilim adamlarınca farklı şekillerde algılanmıştır. Ceditçiler denildiğinde çoğu zaman Rusya Türkleri arasında yeniliğe açık ve yenilik taraftarı aydınlar kastedilmektedir. Başka bir anlamı ise yeni olana karşı mesafeli ve şüphe ile yaklaşan kimselere de ceditçi denirdi. Ceditçi denilen kişiler Batıdaki gelişmelerden az çok haberdar oldukları kendi toplumlarındaki gerilikten rahatsızlık duydukları ve bu durumu değiştirmek için gayret içinde olurlardı. Cedidcilik kelimesinin ilk defa ortaya çıkışı Kırım mirzalarından İsmail Gaspıralı nın 1884 te açtığı usul-i cedit mektebi ile olmuş, usul-i cedit taraftarları veya kısaca ceditçiler tanımlaması bu tarihten sonra yaygınlaşmıştır. 37 Bu dönemde Rusya Türkleri arasında eğitim-öğretim faaliyetleri kısmen modernleşme yoluna gitmişse de bu faaliyetlere canlılık kazandırmak ve onları belirli sistematik bir hale getiren ve yaygınlaştıran kişi İsmail Gaspıralı olmuştur Akpınar, a.g.m., s Nazım Muradov, Gaspıralı İsmail Bey in Stratejik Öngörü ve Hedefleri Üzerine Eleştirel Bir Söylem Analizi International Journal of Humanities and Education, KKTC., yy., s Duran, a.g.m., s Ziyad Ebüzziya, Âlem-i Nisvan Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 2, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989, s Kırımlı, a.g.m., s Ebüzziya, a.g.m., s Ahmet Kanlıdere, Sovyet ve Türk Tarih Yazıcılığında Rusya Müslümanlarının Düşünce Tarihi, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 2, İstanbul: Sayı: 1, (2004), s Yılmaz Özkaya, «İsmail Gaspıralı nın Kıraat-ı Türki Adlı Eseri», Türkbilig, İzmir: Sayı: 22, (2011), s.

10 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 43 Cedidcilik eğitim ve kültür alanında yapılan yeniliktir. Batıdaki aydınlanma felsefesinin İslam dünyasına yansıması ve usul-i cedid adlı eğitim hareketinin etkisi ile ortaya çıkmıştır. Rusya Müslümanlarında ilköğretim şehirlerde medreselerde, köylerde ise camilerin yanında bulunan mekteplerde geleneksel yöntemler ile yürütülerek sadece okuma-yazma ve ilmihal bilgisi öğretiliyordu ayrıca Kur an dan bazı surelerin ezberletilmesi ile yetiniliyordu. Usul-i kadim denilen bu usule karşı çıkarak yerine usul-i cedid adı metodu getirilmiştir. 39 İsmail Gaspıralı eskiden beri düşündüğü maarif reformunun ilk uygulamasını 1884 yılında Bahçesaray ın Kaytaz Ağa mahallesinde ilkokul seviyesinde açtığı mektep ile yaptı. İsmail Gaspıralı nın yaptığı bu uygulamanın başka bir örneği olmadığı için mali kaynağın bulunması, muallim yetiştirilmesi, program hazırlanması, araç-gereç temini gibi işleri kendisi üstlendi. Bu girişimi başlangıçta şüphe ile karşılayan Bahçesaray halkına yeni mektebi benimsetebilmek için burada kırk günde Türkçe okuma-yazma öğreteceğini ilan etti. Gerçekten de usul-i savtiyye adını verdiği yeni bir metot ile kırk gün sonra eşrafın ve halkın bulunduğu açık bir imtihan ile talebenin bunu başardığını gösterdi. İsmail Gaspıralı nın bu ilk denemesi ileride daha da geliştireceği maarif sistemini Rusya İmparatorluğu içindeki Müslüman mekteplerine yayacak bir inkılap mahiyetini taşıyordu. Usul-i cedid adını verdiği bu sistem kısa sürede çok yaygınlaştı ve bu döneme damgasını vurmuştur yılına kadar bu tarzda eğitim verilmiştir. 40 İsmail Gaspıralı eğitim-öğretim için gittiği İstanbul da Genç Türklerden, Paris te iken de sosyalist ve liberalistlerden etkilenmiş bu şekilde Batıdaki eğitim sistemini tanıma imkanı bulmuştur. Kırım daki ve Rusya daki diğer Türk beldelerinde halkın içinde bulunduğu gerilikten kurtulması için öncelikle eğitim ve kültüre önem verilmesini istiyor. 41 İsmail Gaspıralı daha önce Rusya Müslümanları adlı eserinde sunmuş olduğu faaliyet programını 1883 yılında yayımlamaya başladığı Tercüman Gazetesi ile daha geniş bir çevreye duyurmuş ve bu yolla Rusya Türklüğüne Taha Akyol, Cedidcilik Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, s Kırımlı, a.g.m., s Akyol, a.g.m., s Popüler Tarih Dergisi

11 44 seslenmiştir. İsmail Gaspıralı nın bu faaliyetleri sadece okul açmaktan ibaret değildir. İsmail Gaspıralı öğrencileri medrese tarzı eğitimden yani usul-i kadim eğitiminden kurtararak okuma yazmaya dayalı dini bilgilerin yanı sıra pozitif bilimlerin hatta ana dil ve yabancı dil öğreniminin de içerisinde bulunduğu yeni tarz bir eğitim sistemi ortaya koymakla kalmamış, daha da ileriye giderek öğrencilere yeni metot ile çeşitli ders kitapları da yazmıştır yılında Kırım da Dilde, Fikirde ve İşte Birlik alt başlığı ile çıkarmaya başladığı Tercüman gazetesinde usul-i cedid ile ilgili fikirlerini dile getiriyor ve ilköğretimdeki sistemi eleştiriyor. İsmail Gaspıralı ya göre mektepler medreseden ayrılmalı, ilkokulların özel öğretmenleri olmalı, öğretmenler aylık almalıdır. Bu dönemde ilkokullarda okumanın yanında yazma da öğretilmeli ve coğrafya, matematik, hayat bilgisi gibi dersleri de içine alan bir program uygulanmalıdır. Kızlar için ayrı okullar açılmalı ve eğitim-öğretimin her seviyesine uygun kitaplar hazırlanmalıdır. Bundan sonra usul-i cedid mektepleri açılmaya başlandı. Bu okulları yaygınlaştırmak için belli başlı Türk merkezlerine seyahat etti. İlk başlarda ilgi görmeyen bu okullar mezun olan öğrencilerin başarıları halkın dikkatini çektikçe okula ilgi arttı. Bunun üzerine Kafkasya, Kazan ve Türkmenistan ın uzak bölgelerinden usul-i cedidi tanımak ve öğrenmek için öğretmenler ve mollalar Bahçesaray a akın ettiler Özkaya, a.g.m., s Akyol, a.g.m., s. 211.

12 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 45 İsmail Gaspıralı Müslüman Türk kızlarının eğitiminde de öncülük yaptı. İlk usul-i cedid kız mektebini ablası Pembe Hanım Bolatukova ya 1893 yılında Bahçesaray da açtırdı. Bu diğer bölgelerde de kısa süre içinde uygulanmaya başlandı. İsmail Gaspıralı medreseleri de usul-i cedidin üst dereceli eğitim kurumları haline dönüştürecek şekilde ıslah etmeyi planlamış ve bunun programlarını hazırlamıştı. Ancak medreselere hakim bulunan mutaassıp çevrelerin şiddetli tepkileri ve İsmail Gaspıralı nın da diğer çalışmalarına öncelik vermesi, onun buralardaki başarısının usul-i cedid mekteplerine göre daha sınırlı kalmasına neden olmuştur. 44 İsmail Gaspıralı toplum ihtiyacına göre hareket ederdi. Bu dönemde herkes her şeye açık değildi. Bir de toplumun eskiden beri bildiği ve kabul ettiği doğruları vardı. Bunları yıkıp yerine yenilikçi fikirler koymak çok da kolay değildi. İsmail Gaspıralı insanların nabzını ölçerek kendi düşüncelerini ortaya koyuyordu. Toplumda belli bir katı düşünce ve baskı da bulunuyordu. Medreselerin de köklü bir geçmişi vardı. Usul-i cedide göre: Okul medreseden ayrılacak, İlkokulun ayrı öğretmenleri olacak, Öğretmen «sadaka» değil, aylık alacak, Okuma yazma öğretimi usulsüz yolsuz heceleme ile değil yeni Elifba kitaplarında gösterilen usul-ü savtiye veya usul-ü meddiye ile başlayıp kolayca okuma yoluna devam edilecek, Yalnız okumaya değil, aynı zamanda yazı öğretimine önem verilecek, Kız çocukları için de ayrı ilkokullar açılacak ve kızlar da yazı yazmayı öğrenecek Öğretim bir programa göre yapılacak her yaşa göre ders kitapları kullanılacak idi. 45 C. İSMAİL GASPIRALI NIN ESERLERİ İsmail Gaspıralı altmış üç yıllık hayatında birçok eser kaleme almış ve tercüme eserler yayımlamıştır. 46 İsmail Gaspıralı yazarak, üreterek halkına vatanına yaşadığı topluma katlı sağlayacağını düşünmüştür. Yazmanın değerini, bilginin kıymetini çok iyi bilmiştir. Yazdığı eserlerde toplumun kanayan yarasına değinmiş ve bu yarayı iyileştirmek istemiştir. Eserlerinde Türklerin ve Müslümanların sesini duyurmak onun tek gayesiydi. Russkoe Musulmanstvo. Misli, zametki i nablyudeniya musulmanina İsmail Gaspıralı Rusya İmparatorluğundaki Müslüman halkının durumu, Müslüman okullarının,eğitim sisteminin modernleştirilmesi, Tatarca nın okullarda ders olarak okutulması, Müslüman yayın ve basınına konulan kısıtlamaların kaldırılması gibi konuların işlendiği eserde bu kadar çok sayıdaki Müslüman nüfusu barındıran Rusya nın bir Ortodoks Hristiyan devleti olduğu kadar bir Müslüman devleti sayılmasının da gerekli olduğunu anlatıyor. Salname-i Türki İsmail Gaspıralı bu eserde tarihi, coğrafi olaylar, basın ve sağlık konularında bilgiler vermektedir. Mir at-ı Cedid Salname-i Türki ile birlikte halk kesimine basit bilgiler vermek amacıyla hazırlanmış bir eserdir. On dört bir broşürdür. Eserde hayvanlar alemi, Rusya Müslümanları için hac yolu, çay yetiştirme, İstanbul un kısa bir tarihçesi gibi konular yer almaktadır. Hace-i Sıbyan birkaç defa basılan bu eser usuli cedit mektepleri için temel ders kitabı olarak hazırlanmış, İsmail Gaspıralı nın Hindistan da bulunduğu sırada Urduca ya da tercüme edilmiştir. Avrupa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvâzene Bu eser İsmail Gaspıralı nın Avrupa medeniyeti hakkındaki görüşleri yanında sosyalizme karşı takındığı tavrı görülmektedir. Sonuç kısmında ıslahat ve terakkiye ihtiyacı olan İslam aleminin taklitçiliğe sapmadan kendine göre bir ilerleme ve medeniyet yolu araması gerektiğini belirtmiştir. Medeniyet-i İslâmiyye, Kırâat-i Türkî, Arslan Kız, Atlaslı Cihannâme, Mektep ve Usul-i Cedid Nedir, 44 Kırımlı, a.g.m., s Devlet, a.g.e., s Duran, a.g.m., s Popüler Tarih Dergisi

13 46 Russko-vostoçnoe Soglaşenie Mısli zametki i pojelaniya İsmaila Gasprinskago bu eserde Rusya İmparatorluğu nun Müslüman halkına yönelik muamelesinin Rusya nın Şark ile münasebetlerinde belirleyici rol oynayacağı fikri savunulmaktadır. Rehber-i Muallimin Usul-i Cedid mektepleri öğretmenleri için hazırlanmış metot kitabıdır. Türkistan Uleması, Usul-i Edeb, Mebadi-i Temeddüni İslamiyyan-ı Rus, Beden-i İnsan, Darü r-rahat Müslümanları, Müslüman Kongresi: Mü temer-i İslam-i Âm İsmail Gaspıralı nın toplamaya çalıştığı dünya Müslümanları kongresi ile ilgili faaliyetlerini anlattığı bir risaledir. 47 İsmail Gaspıralı nın eserleri üç cilt halinde basılmıştır. Prof. Dr. Yavuz Akpınar ın hazırladığı ve yayımladığı İsmail Gaspıralı nın Seçilmiş Eserleri 1, 2, 3 şeklinde basılmıştır. Eserlerin alt başlıkları da şu şekilde ciltlenmiştir: İsmail Gaspıralı: Seçilmiş Eserleri: 1 Roman ve Hikayeleri, Hzl: Yavuz Akpınar, Bayram Orak ve Nazım Muradov İsmail Gaspıralı: Seçilmiş Eserleri: 2 Fikri Eserleri, Hzl: Yavuz Akpınar İsmail Gaspıralı: Seçilmiş Eserleri: 3 Dil - Edebiyat - Seyahat Yazıları, Hzl: Yavuz Akpınar Şimdi bu eserleri size tanıtmaya çalışacağım: Birinci Cilt Roman ve Hikayeleri elimde bulunan bu eser 3. baskıdır ve 476 sayfadan oluşuyor. Yavuz Akpınar ve diğerleri hazırlamıştır. Kitap önsöz ile başlıyor. İki bölümden oluşuyor. 1. bölümde İhmal Edilmiş Bir Yazar diye devam ediyor. 1. bölümün ilk başlığında İsmail Gaspıralı nın hayatı, ikinci başlıkta ise roman ve hikayeleri hakkında genel bilgi veriliyor. 2. bölümde ise İsmail Gaspıralı nın roman ve hikayelerine değiniliyor. Yavuz Akpınar metinlerin hazırlanması hakkında açıklamalar yapıyor. Eserde Frengistan Mektupları, Dârürrahat Müslümanları, Sudan Mektupları, Kadın Ülkesi, Molla Abbas Frensevi ye Tesadüf: Gülbaba Ziyareti, Arslan Kız, Gün Doğdu, Ahmet Bey Taşkesenli ve Bedros Ağa Karakaşyan, İvan ve Süleyman, Belâ-yı İslam gibi roman ve hikayeler yer alıyor. 48 İkinci Cilt Fikri Eserleri elimde bulunan bu eser 3. baskıdır ve 422 sayfadan oluşuyor. Yavuz Akpınar hazırlamıştır. Kitap önsöz ve giriş ile başlıyor. Bu cilt üç bölümden oluşuyor. Girişten sonra İsmail Gaspıralı nın faaliyetlerine genel bir başlık, alt başlık olarak a)gazeteciliği, b) Sosyal ve siyasi faaliyetleri, c) Eğitim faaliyetleri, usul-i cedid uğrunda mücadele ve ortak dil ideası olarak sıralamıştır. 1. bölümde Rusya ve Avrupa İlişkileri diye devam ediyor. Fikri eserleri olarak Bahçesaray Mektupları, Rusya Mektupları, Rus-Doğu Anlaşması, Şark-ı Ekber Meselesi, Avrupa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene, Sosyalizm Yaki Mezheb-i İştirakiyyûn, Mezheb-i İştirakiyyûn, Rusya nın Siyaset-i İslamiyesi, gibi. 2. bölümde Rusya Türklerinin- Müslümanlarının Modernleşme Problemleri diye de devam ediyor. Bu başlık altındaki fikri eserler Rusya da Matbuât ve Neşriyât-ı İslâmiye, Mebadi-i Temeddün-i İslamiyan-ı Rus, Kadimcilik- Ceditçilik, Kadınlar, Zulüm Kaydan Geliyor gibi. 3. bölümde ise Rusya ve Dünya Müslümanlarının Kongreleri başlığı var. Bu başlık altında da Zamanın Meseleleri, Üçüncü Şura-yı Ümmet, Umumî Mütemer-i İslami Yani Müslümanlar Kongresi ve Tarihçe-i Zaman adlı fikri eserleri yer alıyor. 49 Üçüncü Cilt «Dil - Edebiyat - Seyahat Yazıları» elimde bulunan bu son cilt 1 baskıdır ve 512 sayfadır. Yine Yavuz Akpınar hazırlamıştır. Metin önsöz ile başlar ve metin neşir prensipleri diye devam eder. Bu cilt üç bölümden oluşuyor. 1. bölümde Dil Yazıları yazılmış. 2. bölümde Edebiyat Yazıları diye genel bir başlık alt başlık olarak a) Edebiyat Nazariyesi, Tenkit Yazıları b) Yazarlar, Eserler, Yayınlar: 3. bölümde ise Seyahat Yazıları ve alt başlık olarak a) Türkiye Seyahatleri b) Kafkasya - Azerbaycan Seyahatleri c) Türkistan Seyahatleri, 1. Bahçesaray dan Taşkent e Seyahat, 47 Kırımlı, a.g.m., s İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri: 1 Roman ve Hikayeleri, (Hzl: Yavuz Akpınar, Bayram Orak ve Nazım Muradov), İstanbul: Ötüken Neşriyat A. Ş., 2007, ss İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri: 2 Fikri Eserleri, (Hzl:Yavuz Akpınar), İstanbul: Ötüken Neşriyat A. Ş., 2008, ss

14 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan Buhara da Ne Gördüm, d) Rusya- Polonya Seyahatleri e) Mısır ve Hindistan Seyahatleri, 1. Mısır Seyahatleri, 2. Hindistan Seyahati gibi dil, edebiyat ve seyahat yazılar yer alıyordu. 50 Yavuz Akpınar ın hazırlamış olduğu bu üç ciltlik eser İsmail Gaspıralı nın eserlerine toplu bir şekilde elde etmemize olanak sağlıyor. Yavuz Akpınar eserleri hazırlarken içinde bulunan yabancı veya eski Türkçe kelimelerin karşılığını parantez içinde yazmıştır. Bu da okuyucuya kolaylık ve anlaşılırlık sunuyor. Bazen de dikkatin dağılmasına ve kopukluğa neden olabiliyor. SONUÇ Sonuç olarak Kırım Mirzalarından İsmail Gaspıralı yenilikçi fikirleri ile Türk ve Müslüman halkı tarafından tanınıyor. İsmail Gaspıralı bu yenilikçi fikirlerini nasıl ve ne şekilde yapacağını da iyi biliyor. Modernleşme için basın-yayının önemini çok iyi biliyordu. Basın yayın ile gazete, dergi, kitap yayımlamıştır. Bunun ile birlikte eğitim-öğretimin önemini de iyi kavramış olmalı ki yenilikçi düşüncelerini eğitim yoluyla yaymak istemiştir. Yayımladığı yazıların yanında yeni okullar yeni müfredat uygulaması geliştirmiştir. Eğitim öğretim ile okullar açmıştır. Batının gelişimleri ile Osmanlı İmparatorluğunda oluşan Türkçülük, İslamcılık gibi fikirlerden etkilenmiş ve modernliğin verdiği düşünceler ile kendi özümüzden kopmadan ilerlememiz gerektiğini dile getirmiştir. Seyahatlerinde yeni bilgiler edinip bunu uygulamaya koymuş ve bu doğrultuda hareket etmiştir. İsmail Gaspıralı bir milletin söyleyen dili, gören gözü, işiten kulağı, düşünen aklı, ve tüm yükü taşıyan kahramanı olmuş. Eğer insan bir şeyler kapmak isterse bunu akıl ve hisler ile yapar. Aldığı eğitim ile yaptıkları aynı doğrultuda değil. Yaptığı seyahatler ile birlikte bir bilgi birikimi elde etmiştir. Basının gücünü kullanarak daha çok kişiye hitap etmiştir ve en büyük silahın da bu olduğunu biliyordu. Eğitim alanında yenilikler yapmış ama bozulan eğitim sistemini düzeltmemiş, kökten değiştirmek istemiş. Bu da büyük bir kargaşaya sebebiyet vereceğini düşünmemiş. Çünkü eski ve yeni her zaman bir çatışma halindedir. Bunun doğrultusunda da yapmak istedikleri kalıcı olmamış. İsmail Gaspıralı nın ölümünden sonra bunu kimse devam ettirmemiş. İsmail Gaspıralı nın sözleri; Dilde, fikirde, işte birlik Milletine hizmet etmek istiyorsan bildiğin işten başla Bindiğiniz gemiler, Karadeniz in coşkun merhametsiz dalgalarını zor aşacaktır. Karşılaşacağınız hastalıklar ve zorluklara, bulacağınız çareler ehemmiyetsiz kalacaktır.gideceğiniz yerlerin tabiat ve iklim şartları başka olacaktır. Oralarda ki hazırlıklar kifayetsiz kalacaktır.», Aziz kardeşler! Satmak kolay, almak zordur. Gitmek kolay, dönmek zordur. Yıkılmak kolay, kalkmak zordur. İsmail Gaspıralı bu sözleri ile milletine hizmet etmenin ne kadar önemli ve kutsal bir şey olduğunu, işgal altında bulunan memleketlerini terk etmemeleri gerektiğini, Osmanlı İmparatorluğuna sığınmanın yerine yerlerinde kalmaları gerektiğini, Osmanlı nın bu göçler yaptığı hazırlıkların insanların iyiliği için değil aksine zararına bir çaba olduğunu bize anlatıyor. Bu dönemde Osmanlı çok fazla toprak kaybetmiş. Kaybettiği topraklardan da çok sayıda göç almıştır. Bunun neticesinde İsmail Gaspıralı vatan savunması için bir şeyler yapılması gerektiğini söylüyordu, kaçmanın çare olmadığını da. KAYNAKÇA AKPINAR, Yavuz, Tercüman Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 40, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011, ss AKYOL, Taha, Cedidcilik Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, ss İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri: 3 Dil - Edebiyat - Seyahat Yazıları, (Hzl: Yavuz Akpınar), İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş., 2008, ss Popüler Tarih Dergisi

15 48 DEVLET, Nadir, İsmail Bey (Gaspıralı), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları Başbakanlık Basımevi, DURAN, Murat, Dilde Fikirde İşte Birlik: İsmail Gaspıralı 21. Yüzyıl Dergisi, Sayı: 34, (Ekim 2011), ss EBÜZZİYA, Ziyad, Âlem-i Nisvan Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 2, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989, ss GASPIRALI, İsmail, Seçilmiş Eserleri: 1 Roman ve Hikayeleri, (Hzl: Yavuz Akpınar, Bayram Orak ve Nazım Muradov), İstanbul: Ötüken Neşriyat A. Ş., GASPIRALI, İsmail, Seçilmiş Eserleri: 2 Fikri Eserleri, (Hzl:Yavuz Akpınar), İstanbul: Ötüken Neşriyat A. Ş., GASPIRALI, İsmail, Seçilmiş Eserleri: 3 Dil - Edebiyat - Seyahat Yazıları, (Hzl: Yavuz Akpınar), İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş., GASPIRALI, Şefika Babamdan Hatıralar Emel Dergisi, Sayı: 12, (Eylül 1962), s. 1. KALSIN, Berrin, İsmail Gaspıralı ve Tercüman Gazetesi, Uluslararası Hakemli İletişim ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı: 2, (2014), ss KANLIDERE, Ahmet, Sovyet ve Türk Tarih Yazıcılığında Rusya Müslümanlarının Düşünce Tarihi, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 2, İstanbul: Sayı: 1, (2004), ss KIRIMLI, Hakan, Gaspıralı, İsmail Bey Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 13, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996, ss MURADOV, Nazım, Gaspıralı İsmail Bey in Stratejik Öngörü ve Hedefleri Üzerine Eleştirel Bir Söylem Analizi International Journal of Humanities and Education, KKTC., yy., ss ÖZKAYA, Yılmaz, «İsmail Gaspıralı nın Kıraat-ı Türki Adlı Eseri», Türkbilig, İzmir: Sayı: 22, (2011), ss PARLAK, Nizamettin İsmail Gaspıralı nın Dârürrahat Müslümanları Adlı Eserindeki Endülüs Algısı Üzerine, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDER), Erzincan, (2015), ss TOKER, Mustafa, İsmail Gaspıralı ve Dilde Birlik Fikri Üzerine İsmail Gaspıralı ve Türk Fikir Hayatındaki Yeri, Konya: yy, 2001, ss TOKSOY, Ahmet, XX. Yüzyıla Girerken Türk Dünyası ve İsmail Gaspıralı, Okun Dergisi, Sayı: 45 (Kasım 2001), Sayı: 46 (Aralık 2001), ss. 1-5