Haftanın Ortası. Güncel konularla her Çarşamba. 1 Mart Dünyada demokrasiden otokrasiye bıçak sırtı

Transkript

1 Haftanın Ortası Güncel konularla her Çarşamba İktidar açısından çekişmeli geçmekte olan referandum geri sayımı, kara delik misali; ekonomi gibi gündemdeki tüm diğer konuları içine çekip yok ediyor. Dolayısıyla bu hafta Trump ın Kongre ye yaptığı ilk konuşmanın verdiği ilhamla küresel politika dinamiklerinde olan biteni büyük resimde anlamaya yönelik bir yazı hazırlamak iyi bir egzersiz gibi göründü. ABD gibi hukukun üstünlüğünün çok önemsendiği, demokrasiye doğrudan askeri veya sivil müdahalenin yaşanmadığı bir ülkede Trump ın başa gelmesiyle demokrasi ile ilgili derin sorular günlük politikanın merkezine taşınmış durumda. Dünyada demokrasinin evrimi yükseldiği ve alçaldığı dönemler halinde üç evreye bölünüyor. Günümüzün politika teorisyenleri 2000 lerin başında ABD nin Teröre Karşı Savaşı ile ömrünü tamamlayan bu üçüncü demokratikleşme dalgasının etkilerinin artık iyice azaldığı; 2016 itibarıyla demokrasiden geri düşüş dönemine girildiği konusunda neredeyse hemfikir. Demokrasilerde hasar yaratmanın askeri darbeler ötesindeki yolları ise bu durumda çok daha tartışmaya değer bir konu. Dünyada demokrasiden otokrasiye bıçak sırtı Uzun ve zorlu bir kışın ardından, Mart ayının ne kadar çetin geçeceğini biliyor olmak bahar sevincini biraz kursağında bırakıyor insanın. İktidar açısından çekişmeli geçmekte olan referandum geri sayımı, kara delik misali; ekonomi gibi gündemdeki tüm diğer konuları içine çekip yok ediyor. Yüksek petrol gelirlerinin yardımıyla ihracatta izlenen hareketlenme, turizmdeki kötü gidişatın cari denge üzerindeki olumsuz etkisini kapatacak kadar kuvvetli değil henüz. Diğer yandan TL nin değerini istikrara kavuşturma çabası içinde likiditeyi kısarak faiz yükselten merkez bankası yan etki olarak da ekonomideki cansızlığı perçinlemiş durumda. Üstelik Godot yu bekler gibi referandumu bekliyor olmak zaten işleri iyice ağırlaştıran bir önemli etken. Suriye kazanı ise kaynamaya devam ediyor. Amerikan Merkez Kuvvetler Komutanlığı CENTCOM un dün dünyaya Twitter dan ilan ettiği üzere; ABD Savunma Bakanlığı Başkan Trump a sunduğu dosyada Rakka Operasyonu nda tercihini, Suriyeli Kürtlerin (PYD/YPG) yoğunlukta olduğu Suriye Demokratik Güçleri (SDG) ile ortaklıktan yana 1

2 Şekil 1: 16 Nisan Referandum Anketleri (Kararsızlar dağıtılarak) Tarihi Evet (%) Hayır (%) Şubat 2017 Themis Şub.17 AKAM Şub.17 Gezici Şub.17 Konsensus - 52,0 48,0 9.Şub.17 Sonar Şub.17 Gezici Ocak - 1 Şubat 2017 Anketi Yapan Katılımcı sayısı MAK ,0 48, Ocak 2017 GENAR - 55,0 45, Ocak 2017 ORC ,0 38,0 6.Oca.17 GENAR , Ocak 2017 Optimar Oca.17 AKAM Oca.17 Mak Ara.16 Gezici - 42,0 58, Aralık 2016 SONAR Kasım 2016 A&G Ekim 2016 ORC Kaynak: Çeşitli, Egeli & Co. yaptı. Menbiç yolu ise hem Esad hem ABD tarafından zaten Türk ordusuna kapandı. Musul Operasyonu benzeri, uzun ve kanlı olacağı beklenen Rakka Operasyonu konusunda son sözü önümüzdeki hafta Trump söyleyecek. Bu da YPG ile asla yan yana yer almak istemeyen Türkiye açısından önümüzdeki bir hafta boyunca, ya kenara çekilip beklemek ya da Rakka yı IŞİD den kurtarmaya tamamen talip olduğu konusunda Trump ı ikna etme seçeneklerini bırakıyor geriye. 10 Mart ta bu kararın verilip, Nisan başlarında operasyonun başlayacağı beklentisi düşünüldüğünde, kritik bir ay içine girdiğimiz zaten çok net. Rakka Operasyonu ve referandum bağlantısına geçen hafta detaylıca değinmişken (Rakka Operasyonu, anayasa referandumunu iptal ettirir mi?); geri sayım içinde olduğumuza göre anketler konusunda kısa bir güncelleme yapmak önemli. Son gelen anketler ışığında, referandum sonucunun halen net olmadığı görülüyor. Hayır ya da evet tarafında birikmiş net bir fikir 2

3 birliği henüz seçmen açısından izlenmiyor. AKP ve Cumhurbaşkanı Erdoğan ın saha çalışmalarına başlamış olmasına rağmen. Kararsızların oranı da hala %13-15 ler civarında yüksek. Dolayısıyla bu hafta Trump ın Kongre ye yaptığı ilk konuşmanın verdiği ilhamla küresel politika dinamiklerinde olan biteni büyük resimde anlamaya yönelik bir yazı hazırlamak iyi bir egzersiz gibi göründü. Şekil 2: Dünyada Demokrasiye Müdahaleler Kaynak: Freedom House, Egeli & Co. Son 100 yılın demokratikleşme dalgaları Trump ın iktidarı sahiplenmeye başlamasının ardından yazılan yüzlerce yazıdan ABD de devam eden şaşkınlık çok net izlenebiliyor. Kimileri demokratik düzene karşı yapılan sistematik ataklar dönemine girildiğinden ve bundan sonra artık başkanın mutlu edilmesinin diğer tüm hedeflerin aşama aşama önüne geçeceğinden şüpheleniyor. Kimileri bir terör saldırısı olması haline, saldırganlık dozunu iyice yükseltmesi beklenen Trump ın önünde kimsenin duramayacağından, Cumhuriyetçilerin de tamamen bu yeni akıma teslim olacağından ve ABD de demokrasinin ölümcül yara alacağından ciddi anlamda korkuyor. Cumhuriyetçiler Demokratları abartılı endişeleri 3

4 nedeniyle suçlarken, Demokratlar da Cumhuriyetçileri anayasal demokrasiden geriye düşüşün yolunu döşemekle suçluyor. ABD gibi hukukun üstünlüğünün çok önemsendiği, demokrasiye doğrudan askeri veya sivil müdahalenin yaşanmadığı bir ülkede Trump ın başa gelmesi işte bu cevabı bilinmez soruları günlük politikanın merkezine taşımış durumda. Politik kurumlar üzerinde otorite kabul edilen Linz in genel kabul gören görüşü, demokrasi eğer zenginleşen/zengin bir ülkede başarılı şekilde uygulanabilmişse; demokratik kurumların sabit hale geleceği. Hâlbuki tarihsel olaylar bu görüşün pek de gerçekçi olmadığını gösteren kanıtlarla dolu. Çok geriye gitmeye bile gerek yok lerin başından bu yana bakınca dünyanın birçok ülkesinde Şekil 3: Üçüncü Demokratikleşme Evresinde Rejim Şekilleri Kaynak: Freedom House, Egeli & Co. 4

5 anayasal demokrasiden geriye düşüşün hangi yollardan geçerek ilerlediğini tespit etmek mümkün. Mihenk taşlarını da seçimler, hukukun üstünlüğü ve ifade özgürlüğü oluşturuyor. Geçmişlerine göre zenginleşen ülkelerde; varlık artışlarına rağmen demokrasiden geriye düşüşün nedenlerini anlamak ise önemli. Batı Avrupa da Macaristan-Polonya; Latin Amerika da Venezuela- Bolivya örnek olarak ele alınabilecek ülkeler. Rusya ve Çin de vaatlere rağmen gerçekleşmeyen demokratik açılımlar; Arap Baharı diye başlayıp, Arap Savaşı na dönen Orta Doğu ülkeleri de ele alınabilir. Bu resim içinde, Türkiye de son 15 yılın ilk ve ikinci yarısı kıyaslamalarını yapanlar da var. Diğer yandan, Medeniyetler Savaşı isimli teziyle/kitabıyla tüm dünyada dikkat çeken politika uzmanı Huntington a göre dünyada demokrasinin evrimi yükseldiği ve alçaldığı dönemler halinde üç evreye bölünüyor. İlk evre 19.yy başlarından 1922 de İtalya da Mussolini nin iktidara gelmesine kadar sürüyor ve bu ilk dalgada 29 ülke demokrasiyi seçiyor arasında iyice aşınan bu dalga dünyadaki demokratik ülke sayısının 12 ye düşmesiyle taban yapıyor. Demokrasinin yeniden yükselmeye başladığı ikinci evre, tahmin edilebileceği gibi II. Dünya Savaşı sonrası. 20 uzun yıl boyunca demokratik kavramların değerli olduğu bu dönemin etkileri 1970 lerin ortalarına kadar devam ediyor de 36 olan demokratik ülke sayısı, dönemin sonunda 30 a kadar geriliyor. Arada fakat çok ilginç örnekler de var. İlk dalgada demokratikleşmeye başlayan İsviçre mesela ancak 1971 de kadınlara seçme hakkını veriyor. Üçüncü dalga demokratikleşmenin başlangıç noktası olarak da Portekiz deki Devrimin gerçekleştiği 1974 yılı alınıyor lerde Latin Amerika daki askeri rejimlerin çökmesi, Filipinler, Güney Kore, Tayvan gibi ülkelerde demokratikleşmenin hızlandığı 1980 lerin sonları, SSCB nin çökmesiyle Doğu Avrupa ülkelerinde yaşananlar ve aynı zamanda Güney Afrika Cumhuriyetinde izlenen demokrasi isteği hep bu üçüncü demokratikleşme dalgasının içinde. Bu dönemin sonunda dünyada 100 den fazla ülke demokrasi kategorisine sokulabiliyor. Fakat haliyle dünyada demokratik ülke sayısı bu kadar artınca, demokrasilerin kalitesi de aynı olamıyor. Seçim sistemleri hemen hepsinde olsa da, demokratik kültür politik 5

6 sistemin içine eşit ölçüde nüfuz edebilmiş değil. Ekonomik istikrarsızlıklar, sürekli elit kitlenin iktidarı koruması, askeri darbeler ve/veya sosyal huzursuzluklar demokrasilerin kırılganlığını artırıyor. Şekil 4: Politik Sisteme Göre Dünya Nüfusu Kaynak: Our W orld Data, Egeli & Co. Günümüzün politika teorisyenleri ise 2000 lerin başında ABD nin Teröre Karşı Savaşı ile ömrünü tamamlayan bu üçüncü demokratikleşme dalgasının etkilerinin de artık iyice azaldığı; 2016 itibarıyla demokrasiden geri düşüş dönemine girildiği konusunda neredeyse hemfikir. Arap Baharı diye başlayan ve hızla Arap Kışı olduğu anlaşılan dönemi demokratikleşmenin dördüncü evresi olarak adlandırmaya çalışanlar olduysa da; bugün artık böylesi bir uyanışın yaşanmadığı çok net. Fakat bugün üçüncü evre demokratikleşme dalgasının dünyada bittiğinden emin olunsa da; içinde bulunduğumuz sürecin, demokratikleşmenin tam bir ters dalgası mı (dedemocratization) yoksa ilk ve ikinci dalganın ardından gelen gibi demokratikleşmeden geçici bir geri düşüş mü (back-sliding) olduğu konusu tartışılıyor. İçinde bulunduğumuz geçiş döneminin niteliğini anlamaya çalışırken; tarihsel açıdan demokratikleşmeden geriye 6

7 düşüşlerin I. ve II. Dünya Savaşlarına denk geldiğini kalın bir çizgiyle vurgulamakta da fayda var haliyle. Konunun başına dönersek; dünyada uzunca bir süredir olan bitenin şimdilerde Trump ın politikaları ekseninde ABD nin de başına gelmekte olduğu; demokratikleşmede bir gerileme döneminin başladığı ve iç politikada 1920 lerden beri kullanılan Amerika nın istisnai halinin artık geçerliliğini kaybedişinin korkusu tüm bu tartışmaların odağında. Korkulardan bir tanesi de arası 135 ülkede kullanılan OHAL halinin; olası bir terör saldırısı sonrası ABD de Trump ın dünya görüşü eşliğinde devreye girebilecek oluşu. ABD de demokrasi yerine ise yavaş çekim bir otokratik düzenin yükselmesi olasılığı, özellikle bizim gibi ülkeler açısından dikkat çekici. Keza, 2013 Mısır, 2014 Tayland ve 2016 Türkiye örneklerini kenara koyarsak; dünyada artık askeri darbeler ile demokrasiye ara verilmesi/rafa kaldırılması yerine; demokrasi kalitesinin aşınması çok daha sık gözlemlenen bir durum de Şikago Üniversitesi nde yapılan bir araştırma son 10 yılda dünyada izlenen 53 demokratik gerileme olayından sadece beş tanesi askeri darbe niteliğinde olduğunu gösteriyor. Şekil 5: Dünyada Demokratik Düşüler ve İlerlemeler Kaynak: Freedom House, Egeli & Co. 7

8 Üçüncü demokratikleşme evresinin dünyada sona erdiği ve demokrasiden geriye düşüş döneminin başladığı dünyada artık kabul gören bir durum. Demokrasilerde hasar yaratmanın askeri darbeler ötesindeki yolları ise çok daha tartışmaya değer bir konu bu durumda zaten. Yine çeşitli makalelerde ortaya konulduğu üzere, otokratlar yasaların izin verdiği araçları kullanarak demokrasinin bilinen üç bacağını sakatlamayı hedef alıyorlar. Trump ın da geçmiş ve günümüz örneklerinden faydalanarak aynen bu üç yerden ABD demokrasisini vurmayı deneyeceği düşünülüyor (How to Lose a Constitutional Democracy). Demokrasinin olmazsa olmazları arasında seçimler var. Fakat Rusya ve Çin örnekleri seçimler olsa da, sınırlı sayıda tercih sunulmasıyla seçimlerin tek başına demokrasi için yeterli olmadığını gösteren güncel örnekler. İkinci önemli ayak da çarpıtılmaya çok müsait bir kavram olan, ifade özgürlüğü. Ve tabi sadece güçlünün veya çoğunluğun değil hukukun üstünlüğünün hâkim kılınabilmesi. Bu üç ayaktan bir tanesi zedelendiğinde hukukçular demokrasinin sallanmaya başlayacağını; üçünün de yara alması halinde ise demokrasinin kolayca yıkılabileceğini çok çeşitli örneklerle anlatıyorlar. Trump ın potansiyel olarak ABD demokrasisine, dünyada demokrasi kavramına verebileceği zararlara uyanık kalmak açısından da demokrasilerinde kayda değer düşüşler yaşamış ülkelerde yöneten kesimin basını hedef alarak nasıl bir hikâye yarattıklarına dikkat çekiyorlar. Putin in basında hakkında çıkan ağır eleştirileri son birkaç sene içinde nasıl hakaret suçu haline döndürdüğünü örneklerden biri. Yine aynı çalışmada Trump açısından seçilebilecek yollardan bir tanesi de, ulusal güvenlik endişeleri yaratarak basını hedef almak; basını yeterince milliyetçi olmamakla, ülke çıkarlarını savunmamakla suçlamak. Otokrasiye sapmak istemesi halinde Trump ın hukuksal kurumları ve bu kurumlardaki hukukçuları denenmiş, yorgun, azınlık bir elit sınıf olarak göstermesi olasılığı da vurgulanıyor örneklere bakılarak. Yargıya, kamuya yapılan atamalarda yeterlilik kıstası yerine lider yakınlık aranması ABD yi bekleyen potansiyel tehlikelerden bir diğeri çalışmanın yazarlarına göre. Yine Putin in siyasi rakiplerini yolsuzluk veya terör suçlarından içeri attırması da verilen örnekler 8

9 arasında. Çalışmada son olarak da otokrat liderlerin yeni dönemde seçim sistemini değiştirerek geçici sağladıkları çoğunluklarını nasıl kalıcı hale getirmeyi hedefledikleri konusunda uyarılar yapılıyor. Şekil 6: Sistem Değişikliği Öncesinde Demokrasinin En Uzun Sürdüğü Ülkeler Tüm bu anlatılanlara birebir örnek olarak Kaynak: Polity I V Database, Egeli & Co. da yakın tarihten Polonya ve Macaristan verilmekte. Her iki ülkede de hükümetlerin popülist söylemlerle bağımsız yargıya nasıl ayar verdikleri, demokrasi kontrol ve denge mekanizmalarını nasıl kademe kademe parçaladıkları, kanunlar yoluyla basını nasıl baskı altına alıp destekçileri ile doldurdukları ve Suriye den gelen mülteci akınını nasıl bir güvenlik tehdidi olarak gösterip gücü merkezileştirdikleri detaylıca anlatıyor. Trump söz konusu olduğunda dikkat çekilen nokta zaten, demokrasiyi güçsüzleştirmek için olası adımları aynı örnek verilen ülkelerde olduğu gibi sistemin içinde kalarak, yönetimsel taktiklerle atılabileceği uyarısı. Demokrasinin tek bir vuruşla yok edilmesi yerine, binlerce küçük yara alarak zaman içinde içinin tamamen boşaltılması. 9

10 Tüm bu yazılanlardan anlaşılan, üçüncü evresinde olan demokratikleşme eğiliminin dünya ölçeğinde 2000 lerin başından beri zayıfladığı; Trump in ABD Başkanı olması ile demokraside eksilmenin tescillendiği bir döneme girildiği. Önümüzdeki aylarda ve yıllarda başta Fransa ve Almanya olmak üzere Avrupa demokrasilerinde seçimleri izlerken; Rusya dan Putin den yayılan otokrasi dalgasını değerlendirirken; Orta Doğu nun yeniden çizilen haritalarını anlamaya çalışırken hep bu açıdan da değerlendirmekte fayda var. Tabi, bu olgular Şekil 7: Medeniyetler Savaşı nda Taraflar-Huntigton a Göre Kaynak: WP, Egeli & Co. çerçevesinde Türkiye içindeki dinamiklerin de ne şekilde etkilenmekte olduğu, geleceğin nasıl şekilleneceği hep dünyadaki ana eğilimden bağımsız değil. Tarihin 100 yıldan fazla bir sürede gösterdiği, demokratikleşme süreçlerinin, geri çekilme dönemlerinin ardından bir musibet bin nasihatten iyidir misali bir olayla daha güçlenerek geri döndüğü. Bu açıdan dünyanın önemli ekonomisi ve demokrasisi olan ABD nin Trump deneyimi küresel ölçekte çok belirleyici olabilir. Artık genel kabul görüldüğü şekliyle içinden geçmekte olduğumuz bu gerileme döneminde demokrasi ışığının yeniden ne 10

11 zaman, hangi olayın ardından görüleceği hepimizin hayat kalitesi adına çok önemli. Dikkat çekici bir nokta ise otokrasi eğilimleri ile ekonomik sıkıntılar arasında kurulabilecek ilişki. Finansal küreselleşmenin ardından gelir dağılımdaki keskin bozulmayla paralel ulus milliyetçiliğinin yükselmekte oluşu; demokratikleşmede sert düşüşlerin 2008 finansal krizi ve sonrası uzayan finansal sıkıntılarla eş zamanlı yaşanmakta oluşu rastlantısal olmasa gerek. Dolayısıyla da, keskin gelir dağılımı adaletsizliğinde, IMF nin bile vurguladığı şekilde vahşileşen kapitalizmin ehlileştirilmesinde, nüfus artışı ve beraberinde bozulan çevre ile artmakta olan beslenme/istihdam sorunlarına çareler yaratıldıkça yeni bir demokratikleşme evresine alan açılması mümkün görünüyor. Böylesi bir gelişmenin zamanını ise bugün kestirebilmek gerçekten çok zor. İletişim: Güldem Atabay Şanlı Direktör, Araştırma ve Strateji Bu doküman Egeli & Co. Aile Ofisi Yönetim Danışmanlık ve Destek Hizmetleri A.Ş. ( Egeli & Co. Aile Ofisi Mersis No: ) tarafından hazırlanmıştır. Egeli & Co. Aile Ofisi ailelere, varlıklarının sürdürülebilirliği için aile üyeleri ile koordineli oluşturduğu yatırım felsefesi ve hedefler doğrultusunda farklı alanlardaki uzmanların koordinasyonunu sağlayan; objektif ve profesyonel yaklaşımla tek bir merkezden servet yönetimi, ilişki yönetimi ve varlık optimizasyonu hizmetleri veren ve aile içindeki tüm nesiller ve paydaşlar için yol gösterici olan bağımsız ve butik bir danışmanlık şirketidir. YASAL UYARI: Bu rapor ve yorumlardaki yazılar, bilgiler ve grafikler, ulaşılabilen kaynaklardan iyi niyetle ve doğruluğu, geçerliliği, etkinliği velhasıl her ne şekil, suret ve nam altında olursa olsun herhangi bir karara dayanak oluşturması hususunda herhangi bir teminat, garanti oluşturmadan, yalnızca bilgi edinilmesi amacıyla derlenmiştir. Bu belgedeki bilgilerin doğruluğu, güvenirliliği ve güncelliği hakkında gerekli özeni göstermekle birlikte bu bilgilerin güvenirliliği, doğruluğu, güncelliği ve eksiksizliği hakkında hiçbir garanti vermemektedir. (Varsa) Yürürlükteki herhangi bir yasa veya düzenleme ile sorumluluğun sınırlandırması ölçüde tasarruf olarak, Egeli & Co., yöneticileri, çalışanları, temsilcileri ve ajansları bu belgenin içeriği, hatası veya eksiklerinden ya da bu bilgilere dayanılarak yapılan işlemlerden doğacak her türlü maddi/manevi zararlardan (ihmal olup olmadığı ya da başka bir şekilde olursa da) ve her ne şekilde olursa olsun üçüncü kişilerin uğrayabileceği her türlü zararlardan dolayı sorumlu tutulamaz. Herhangi bir şirket, sektör, hisse veya yatırım için detaylı ve tam bir analiz değildir. Egeli & Co. her an, hiçbir şekil ve surette ön ihbara ve/veya ihtara gerek kalmaksızın söz konusu bilgileri, tavsiyeleri değiştirebilir ve/veya ortadan kaldırabilir. İşbu araştırma raporu, ticari iletişim ve ticari elektronik ileti olmayıp sadece ekonomik konjonktür ile ilgili bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. Bu rapor hangi amaçla olursa olsun çoğaltılamaz, dağıtılamaz ve yayınlanamaz. 11