bilig, K /2007, say 40

Transkript

1 Mâverâünnehr de Ali Tegin O ullar : Kutlug Ordu Devleti ( ) Dr. Ömer Soner HUNKAN Özet: Türk Hakanl (Karahanl lar) hanedan n n bir mensubu olan Ali Tegin, 393/ de Mâverâünnehr de Sâmânîlerin ortadan kald r lmas olaylar nda ilk defa tarih sahnesine ç km t r. Bölgede kurnaz bir politikac olarak tan nan Ali Tegin, 411/ de Buhârâ y ele geçirdi Y l bahar nda Debûsiye de Gazneli ordusunu yenilgiye u ratarak, Kutlug Ordu da müstakil bir devlet kurmay ba ard. Türk Hakanl - ve Gazneliler aras nda bir denge unsuru olan Ali Tegin in devleti, onun ölümünden sonra o ullar taraf ndan uzun süre ya at lamad. Böylece, Orta Asya da dengeler birden bire bozuldu. Türk Hakanl, Do u ve Bat olmak üzere ikiye ayr ld. Selçuklular Horasân a geçmek zorunda kald lar ve Gaznelileri buradan ç kararak, k sa sürede Akdeniz e kadar uzanan Büyük Selçuklu devletini kurdular. Anahtar Kelimeler: Mâverâünnehr, Karahanl lar, Ali Tegin, Buhârâ, Selçuklular, Gazneliler Giri X.yüzy l n ortalar ndan itibaren muhtelif Türk boylar, siyasî artlara ba l olarak yava yava slam n en do usundaki, her yönden zengin bölgesi Mâverâünnehr 1 e s zmaya ba lad lar. Ayn yüzy l n sonlar na do ru ise kalabal k O uz gruplar, ba ta Semerkand ve Buhârâ çevresi olmak üzere Mâverâünnehr e yerle erek aktif roller üstlendi. Bu s rada Seyhûn ötesinde, slam dairesinde siyasî birli ini tesis etmi olan Türk Hakanl 2 (Karahanl lar), öteden beri elde etmeye çal t Mâverâünnehr i Sâmânîlerden almak için son bir te ebbüs daha gerçekle tirdi ve nihayet bölgeyi ele geçirerek Sâmânîlere son verdi (1005). Böylece Mâverâünnehr, birkaç as r sonra yeniden Türklerin nüfuzu alt na girerken, buna ba l demografik hareketlilikler sonucunda bölge, Utbî (ö.1036 veya 1040) nin ifadesi ile, Türk denizi haline geldi. te bu çerçevede bizim yapmak istedi imiz, XI. yüzy l n ba lar nda kaynaklar n zekas na ve kurnazl klar na s kça vurgu yapt s rad bilig K /2007 say 40: Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Ba kanl

2 bilig, K /2007, say 40 meydana getirdi i önemli sonuçlar n ve b rakt mirasa sahip ç kmaya çal - an çocuklar n n faaliyetlerini, slamî metinler ve son nümizmatik veriler - nda derinlemesine incelemeye çal maktan ibarettir. Ali Tegin ve çocuklar na dair muas r kaynaklar aras nda en geni bilgiler, Gazneliler devrine ait güvenilir bir kaynak olan Târîh-i Beyhakî de yer almaktad r. Eserin müellifi Ebu l-fazl Beyhakî (1077), Gazneli Sultan Mesûd un tarihini ele al rken, onun, Ali Tegin ve o ullar ile ili kilerini devlet ar ivlerine dayanarak ayr nt l olarak anlat r. Sultan Mesûd öncesine dair baz önemli kay tlar ise, Zeynü l-ahbâr da bulunmaktad r. Gerdîzî nin y llar aras nda yazd bu eserde, bilhassa aban 389/Haziran-Temmuz 999 tarihinden sonraki olaylara bizzat gözleri ile ahitlik etti ini söylemesi çok önemlidir (Gerdîzî 1363: 379). Bu nedenle, Ali Tegin in Horasân istila te ebbüsleri ve Gazneli Mahmûd ile ili kilerine dair kaydetti i bilgiler oldukça önemli olmaktad r. Horasân istila te ebbüslerine dair ayr nt l bilgiler ise, Utbî (ö veya 1040) nin Kitâbü l-yemînî sinde kay tl d r. Muahhar kaynaklardan Târîh-i Beyhak n müellifi bn Funduk (ö.1170) un, lig Han (Ali Tegin) n vezirli ini yapt n belirtti i e - eyhü r-reis el-vezîr Ebu l-abbâs el-anberî hakk nda verdi i bilgiler ba ka hiçbir kaynakta yoktur ( bn Funduk 1361: 182). Ali Tegin den bahseden muahhar kaynaklar, genellikle devrin muas r kaynaklar nda yer alan bilgileri aynen ya da özetle kaydetmekle birlikte, bazen k sa orijinal kay tlara da yer vermektedir. Bu çerçevede bnü l-cevzî (ö. 1201), Fahrü d- Dîn Râzî (ö.1210), bnü l-esîr (ö.1233), Cüzcânî (ö.1266 dan sonra), Re îdü d- Dîn (ö.1318), Zehebî (ö.1347), ebânkâreî (ö.1358), Tagrîberdî (ö.1470), Mirhond (ö.1498) ve Müneccimba (ö.1702) n, Ali Tegin den bahseden muahhar müellifler aras nda saymak gerekir. Ali Tegin, hem kurnaz politik ki ili i dolay s yla hem de Türk Hakanl, Selçuklular, Hârizm âhlar ve Gazneliler tarihinde oynad rolün önemine binaen baz ara t rmac lar taraf ndan özel bir ilgi görmü tür. Bu çerçevede O. Pritsak, Karachaninidsche Streitfragen 1-4 (Oriens, III/2 1950: ) adl makalesinde yer alan Wer war Ali Tegin? (Ali Tegin Kimdir?) ba l alt nda Ali Tegin in eceresi, isim ve unvan te hisleri üzerinde durarak, slam kaynaklar ile mevcut nümizmatik verileri kar la t rm ve baz görü ler ortaya atm t r. Bu paralelde onun siyasî rolünü Die Karachaniden (Der slam, XXX, 1952: 17-68) de (Türkçesi, slam Ansiklopedisi VI, stanbul, MEB, 1953/1997: ) özetlemi tir. slam Ansiklopedisi ( A, I, 1997: 358) nde Ali Tegin maddesini V. V. Barthold kaleme alm t r. M. A. Köymen Büyük Selçuklu mparatorlu unun Kurulu u I (DTCF, XV, sa.1-3, Ankara, 1957: ) de Ali Tegin e özel bir ba l k ay rm t r. Son y llarda Ali Tegin hakk nda yap lan ara t rmalara Türk Hakanl nümizmat B. D. Koçnev de kat lm t r. Histoire d Ali Tegin, souverain qarakhanide de 36

3 Hunkan, Mâverâünnehr de Ali Tegin O ullar : Kutlug Ordu Devleti ( ) Boukhara (XI.siecle) vue a travers les monnaies (Cahiers d Asie Centrale n.5-6, Ta kent-aix-en-provence, 1998:19-36) ad n ta yan makalesinde yeni nümizmatik veriler nda Ali Tegin in eceresi ve unvanlar üzerinde durarak, onun Mâverâünnehr deki rolünü ele alm t r. Bu çal mas n biraz daha geni leterek, Maverannahr Nakanune Sozdaniye Zapadnogo Karahanidskogo Kaganata (V Svete Numuzmatiki) (Özbekistan Maddî Medeniyeti Tarihi Dergisi, sa. 31, Semerkand, 2000: ) ad ndaki makalesini yay nlam ve burada Türk Hakanl n n ikiye ayr lmas öncesi olaylar kapsam nda Mâverâünnehr de, Ali Tegin ve o ullar na ait nümizmatik verileri de erlendirmi tir. Ali Tegin in eceresi Meselesi Beyhakî, 423/ tarihinde Mâverâünnehr in durumunu de erlendirmek üzere Gazneli veziri Ahmed Hasan el-meymendî ile Sultan Mesûd aras nda geçen diyalogda, vezirin u sözünü nakleder: Ali Tegin e gelince, o, hilekar ve sahtekar biridir. Otuz y ld r da orada (Mâverâünnehr) bulunuyor (1982: 358). u halde Ali Tegin 393/ den beri Mâverâünnehr de idi. Pritsak, tam bu tarihlerde Mâverâünnehr ve Horasan daki faaliyetlerini kayna n zikretti i lig Nasr b. Ali nin akrabas Suba Tegin in, Ali Tegin olabilece i ihtimaline de inmi tir ( A VI: 257). Bu tahmini destekleyen nümizmatik bilgiye sahip de iliz. Ancak kaynaklarda Ali Tegin hakk nda verilen bilgiler de erlendirildi inde, bunun isabetli bir tahmin oldu una hükmedilebilir. Beyhakî, Ali Tegin in, Kad r Han Yûsuf ile mücadele içinde olan Togan Han (Muhammed b. Hasan) n karde i oldu unu söylemektedir (1982: 93-94). bnü l-esîr in, 1043 tarihinde hanedan n do u kolunda yap lan aile toplant s nda Togan Han Muhammed b. Hasan dan, Ali Tegin in çocuklar n n amcas diye bahsetmesi bunu do rulamaktad r ( bnü l-esîr IX: 397). Cüzcânî ise, onun, Afrasyab hanlar ndan Buhârâ hakimi oldu unu kaydeder (Cüzcânî I 1363: 247). Fahru d-dîn Râzî de onu Buharâ valisi olarak zikreder (1346: 59). Di er taraftan 414 tarihli Buhara paralar nda Ali b. Hasan ad na rastlanmaktad r (Koçnev 2000: 189, n.19). Bu durumda Kad r Han Yûsuf b. Harun/Hasan ve Togan Han Muhammed b. Harun/Hasan n Ali Tegin in karde oldu u anla l yor. slamî ad Hasan olan babalar Bu ra Han Hârûn, Türk unvan n ta yordu ( anhanov ve Koçnev 1979: 146). Yaz l metinlerde bu unvan ile Kad r Han Yûsuf gibi, Suba Tegin de zikredilmektedir (Cüzcânî II 1363: 230; Gerdîzî 1363: 388). Bu ra Han Hârûn/Hasan a ait Melikü l-ma r k (do unun hükümdar ) unvan, hem Kad r Han Yûsuf a hem de Togan Han Muhammed e babalar ndan miras kald gibi, Türk unvan da Kad r Han Yûsuf a ve Suba Tegin e ayn ekilde intikal etmi olmal d r. Suba Tegin den önce Türk unvanl sadece Bu ra Han Hârûn/Hasan dan haberdar olunmaktad r. Öyleyse, kayna n Nasr b. Ali nin akrabas diye tavsif etti i (Menînî II 1286: 76) Suba Tegin, hanedan n Hasan 37

4 bilig, K /2007, say 40 kolunun ba mümessili Bu ra Han Hârûn un o ullar ndan biri olmas mümkündür. Suba Tegin ve Ali Tegin in faaliyetleri kar la t r ld nda, aralar ndaki ili ki daha da netle mektedir. Kaynaklar Ali Tegin in bilhassa iki yönüne vurgu yapmaktad r: Tecrübe sahibi oldu u ve Horasân a her an sald rmaya haz r konumu ya da bölgeye olan tecavüzleri (Beyhakî 1982: 474; Gerdîzî 1363: 404). u halde Ali Tegin siyaset ve askerlikteki yüksek tecrübesini, lig Nasr n Mâverâünnehr ve Horasân mücadelelerinde Suba Tegin Türk unvan ile kazand y llar aras nda Horasan i gali ve Gazneli ordusunun takibi kar s nda ehir ehir dola arak Mâverâünnehr e geri çekili maceras, bölgeyi iyice tan mas na f rsat verdi ve buradan edindi i kazan mlar, hayat n n sonuna kadar ba ar ile kulland. Sonuç olarak Ali Tegin, kaynaklar n Afrâsyâb men eine dayand rd Türk Hakanl hanedan n n bir mensubu ve Bu ra Han Harûn/Hasan b. Süleymân lig b. Satuk un o lu idi. Buna göre, Bu ra Han Hârûn un di er o ullar Togan Han Muhammed, Kad r Han Yûsuf, Süleymân ve Hüseyn onun karde leri olmaktad r. Suba Tegin Türk (Ali Tegin) ün Horasân stilas Buhârâ y alarak Sâmânî devletine son veren Türk Hakanl, Sâmânîlerin Ceyhûn bat s nda kalan topraklar n n da tek varisinin kendileri oldu unu ve buran n, daha önce davranan Gazneliler taraf ndan gasp edildi ini dü ünüyorlard. Bununla birlikte Türk Hakanl n n bat s n yöneten lig Nasr, Sultan Mahmûd ile dost geçinmenin yolunu arad ve Horasân a sahip olmas ndan dolay ona bir tebrik mektubu yazd (Menînî II 1289: 26-27; Curfâdekânî 1374: 249; Re îdeddîn II/ : 142). lig Nasr taraf ndan gönderilen elçi, Gazneliler ile bir güven anla mas yapmaya muvaffak oldu ve Ceyhûn nehri iki taraf aras nda s n r kabul edildi (Cemâdiyelevvel 391/Mart 1001) (Gerdîzî 1363: 382; Râvendî I 1999: 86). Tamamen görünü e dayal bu güven anla mas, Sultan Mahmûd un Hindistân vilayetlerinden Multân a, Bât niye mezhebine giren valiyi tedip için sefere ç kt s rada bozuldu (396/ ). Zira, Horasân, ileri gelen Gazneli komutanlardan mahrum kalm t ve Türk Hakanl n n Ceyhûn un bat s na geçmesi için gerekli artlar olu mu tu. lig Nasr bu f rsat de erlendirmek için, 393/ den beri Mâverâünnehr de bulunan akrabas Suba Tegin Türk ü Horasân bölgesine ve karde i Cafer Tegin i büyük bir ordu ile Belh e ahne olarak gönderdi. Böylece, Gazneliler ile dört-be y ld r yürürlükte olan anla may ve dostlu u bozmu oldu (Menînî II 1286: 76; Curfâdekânî 1374: 281; bnü l-esîr IX: 154; Re îdeddîn II/ : 148; Kazvînî 1363: 393; Mirhond IV: 591). Cafer Tegin, itaate yana mayan Belh halk ndan bir ço unu öldürdü. ehri ya malay p haraca ba lad (Beyhakî 1982: 601). Sultan Mahmûd böyle bir sald r y bekliyor olacak ki, Tûs valisi 38

5 Hunkan, Mâverâünnehr de Ali Tegin O ullar : Kutlug Ordu Devleti ( ) Arslan Câzib e her hangi bir sald r ya da iç kar kl kta Gazne ye çekilmesini ve oray muhafaza etmesini emretmi ti. Bu nedenle Arslan Câzib, Türk Hakanl ordu komutan Suba Tegin Türk Horasân a sald r ya geçti inde, bulundu u Herât tan Gazne ye çekildi. Onun ehri terk etmesinden sonra Suba Tegin Türk kolayl kla Herât ele geçirdi. Sultan Mahmûd dan bir haber alamayan Horasân ayan n n bir ço u Türk Hakanl taraf na geçti. Suba Tegin Türk, Horasân ayan ndan Hüseyn b. Nasr vergi i lerinin idaresi, tahsili ve oran n düzeni için Nî âbûr a sahib-i divan olarak gönderdi (Menînî II 1286: 76-77; Curfâdekânî 1374: 281; Gerdîzî: 1363: 388; Re îdeddîn II/ : ; bnü l-esîr IX: 154; Mirhond IV: 591). Ayr ca taraftar çok olan ve Sultan Mahmûd yanl s oldu undan üphe edilen ulema s n f ndan baz lar n bir mesele ç karmamalar için tutuklat p gözlem alt na ald. 3 Horasân n art k Türk Hakanl hakimiyetine girdi ini göstermek için de, bu vilayetin idarî merkezleri Herât ve Nî âbûr da, Nâs ru l-hakk Togan Han ve lig Nasr ad na alt n (dinar) para darp ettirdi (396/ ) (Fedorov ve Ilisch 1996: 26-28). 4 Türk Hakanl n n Horasân ele geçirmesini önleyemeyen Gazne yönetimi, devletin merkezini korumak üzere baz tedbirler ald. Gazneli vezir Ebu l- Abbâs Fazl b. Ahmed, Sultan Mahmûd a durumu bildirmek için derhal süratli bir haberciyi Multân a gönderdi. Sultan Mahmûd olanlar ö renince, mola vermeksizin h zla Gazne ye döndü. Emrindeki bütün memûrlara hediyeler vererek onlar n gönlîem ald 39

6 bilig, K /2007, say 40 l klar n ta makta güçlük çekti inden dolay bunlar n bir k sm n burada b rakmak zorunda kald. Arslan Câzib, Nesâ ya yakla nca, o da, Cürcân taraf na hareket etti. Hiç bilmedi i da l k, ormanl k ve dar geçitlerde pek çok zayiat verdi. Binek hayvanlar kalmayan adamlar n n bir k sm Büveyhî emsü l-meâlî Kâbûs b. Va migîr e iltica etti. Bu durumda Suba Tegin, çaresiz olarak Dehistân yolundan tekrar Nesâ ya döndü. A rl klar ndan ne varsa toplad. Bunlar ve bitkin olan yayalar n, Hârizm âh Ebu l-hüseyn Ali b. Memûn a gönderdi. Ayr ca bir mektupla, bu ganimetlerin lig Nasr n oldu unu ve bunlar muhafaza ederek el sürmemesi yönünde onu uyard. Oradan Merv e hareket etti. Sultan Mahmûd, Arslan Câzib den haber beklemek için Tûs da ikamet etmekte idi. lig Nasr da, Suba Tegin Türk ü bu amans z takipten kurtarmak için karde i Cafer Tegin i yakla k alt bin ki ilik bir atl birli i ile bir kez daha Belh e gönderdi. Ancak, Sultan Mahmûd bu Türk Hakanl birli ine ehemmiyet vermedi. Suba Tegin Türk ün çöl yolu ile Merv e gitmekte oldu unu haber al nca, yolunu kesmek için derhal o tarafa yöneldi ise de, yeti emedi. Emrindeki bir Arap beyi Ebû Abdullah Muhammed b. 40

7 Hunkan, Mâverâünnehr de Ali Tegin O ullar : Kutlug Ordu Devleti ( ) b. Ali ye ait Han el-ecell yaz s n n yer ald n tesbit eden Koçnev, 407 tarihli Semerkand fülüsünün ise, B. Dorn ve onun da F. Sore yi refarans alan kayna n n meçhul olup kontrol edilemedi ini ve gerçekte böyle bir sikkenin bulunmad n, Semerkand bölgesinde yer alan Köyçilitepin hazinesindeki / devresini içeren 1990 adet paradan tesbit edilen 407/ tarihli 61 adet sikkenin 16 adedinin net okunabildi ini, ancak, bunlar aras nda da F. Sore nin tasvir etti i Ali Tegin e ait Bahaü d- Devle lakapl bir sikkeye rastlanmad n ortaya koydu (2000: 180). Koçnev, 404/ tarihli a dirhemlerinde geçen Ali ad ile 410/ tarihli a paralar ndaki Tonga Ukâ unvan n n Ali Tegin e ait olabilece ini, onun 421/1030 tarihli tihan fülüsünde yer alan K l ç Ukâ unvan na dayand rmaktad r (2000: 180). Buna göre, Ali Tegin / tarihleri aras nda sadece â a sahipti. Ali Tegin in Buhârâ y Almas : Kutlug Ordu Devleti nin lk Kurulu Devresi Mâverâünnehr fatihi lig Nasr b. Ali nin 403/ y l ndaki ölümü, bölgede büyük bir otorite bo lu una sebep oldu ve Türk Hakanl hanedan mensuplar aras nda iç siyasî çeki meler birden bire h z kazand. Buhârâ, Semerkand, Ke ve Hocend gibi önemli merkezlerde lig unvan, imdiye kadar muhtemelen hapiste bulunan ve lig Nasr n ölümü ile serbest kalan Mansûr b. Ali ye geçti. Bu durum fazla sürmedi. Ayn y l 403/ de Togan Han Ahmed b. Ali üstün gelerek onu bölgelerinden mahrum etti ve bu yerler en geç 404/ de lig olan Muhammed b. Ali ye geçti. Mücadeleyi b rakmayan Mansûr b. Ali güçlenerek 405/ ten geç olmamak üzere Ahsiket, Hocend ve Tarâz da kendini Arslan Han ilan etti (Koçnev 1993: 25). 6 Ahmed b. Ali ve Mansûr b. Ali aras ndaki mücadeleden en fazla yararlanan di er bir karde 41

8 bilig, K /2007, say 40 vard. Böylece d müdahale, birden bire iç mücadelenin bir süre için ertelenmesine neden oldu. Anla maya göre, Horasân a sald r gerçekle tirilecek ve al nan yerler aralar nda payla lacakt. Ancak, Türk Hakanl birle ik kuvvetleri Belh de Gazneli Mahmûd taraf ndan hezimete u rat ld (410/ ) ( bnü l-esîr IX: 233). te, bu olaylar n ya and s rada Tonga Ukâ unvan ile a da bulundu u tahmin edilen Ali Tegin harekete geçti, ancak, 411/ de â da lyas el-haccâc ad nda Türk Hakanl kökeninden gelmeyen bir yerel idarecinin Arslan Han Mansûr b. Ali nin tâbii oldu una bak l rsa, bnü l-esîr in kaydetti i Ali Tegin in esareti, bu s ralarda gerçekle ti ve â, elinden al nd (Koçnev 2000: 180). Bununla birlikte Ali Tegin, yine Belh yenilgisinin sebep oldu u hengameden yararlanm olmal ki, Arslan Han Mansûr un hapsinden kaçarak Buhara ya geldi ve ehri ele geçirdi. Selçuklu Arslan b. Selçuk ile ittifak yapan ve bunu Arslan Yabgu nun k z n alarak s hrî akrabal k ile de güçlendiren Ali Tegin ( bnü l-cevzî VIII 1358: 233; Tagrîberdî V: 29), Arslan Han Mansûr ve karde i lig Muhammed b. Ali ye kar kendini koruyabildi. Bu geli meler kar s nda lig Muhammed b. Ali, Buhârâ ya yürüdü. Ancak, Ali Tegin ve müttefiki Selçuklu Arslan, yap lan sava ta lig i ma lup ettiler ve böylece Ali Tegin, Buhârâ ya iyice yerle ti ( bnü l-esîr IX: ). Ali Tegin, 411/ tarihli Buhârâ sikkesine göre 8 metbû olarak Kad r Han Yûsuf u tan d. Ad na bast rd sikkelerde Bahaü d-devle (devletin övüncü) Yanga/Ya an Tegin unvan ta yan Ali Tegin, ayn y l 9 içinde Arslan Han Mansûr ile uzla maya vard (Koçnev 2000: 188). Böyle bir uzla maya belki de, Ali Tegin in müttefiki Selçuklulardan Kad r Han Yûsuf un duydu u rahats zl k ve Arslan Han Mansûr un lig Muhammed in gücünü kontrol etme arzusu neden oldu. Çünkü, art k Ali Tegin / y llar aras nda yani Arslan Han Mansûr un ölümüne kadar kesintisiz olarak onun metbûluk haklar n tan d ve hakimiyet sahas n geni leterek lig Muhammed b. Ali yi Buhârâ vahas ndaki haklar ndan mahrum b rakt (Koçnev 2000: 188). Ali Tegin in karde i Muhammed b. Hasan, 412/ Semerkand fülüslerine göre, / y llar aras nda sahip oldu u, ancak, lig Muhammed e kapt rd Semerkand a Y nal Tegin unvan ile tekrar hakim oldu. Di er karde Ahmed b. Hasan / de Semerkand So d unda yer alan Ku ânî de 11 bulunuyordu. Bu tarihten sonra onun ad na sikkelerde hiç rastlanmamas, ölmü olabilece ini dü ündürmektedir. Böylece Türk Hakanl ülkesinin en verimli ve ekonomik aç dan en geli mi bölgesi Zeref ân vadisi, Ali Tegin ve karde lerinin eline geçmi oldu (Koçnev 2000: 188). Ali Tegin in bir di er karde i Ça r Tegin unvan ve Adudu d-devle (devletin yard mc s ) lakab ta yan Hüseyn b. Hasan, lâk bölgesinin merkezi Tûnket de 12 42

9 Hunkan, Mâverâünnehr de Ali Tegin O ullar : Kutlug Ordu Devleti ( ) 404/ tarihinden itibaren 407/ e kadar Togan Han Ahmed b. Ali yi, bu tarihten 415/ e kadar Arslan Han Mansûr b. Ali yi metbû olarak tan d ve buradaki hakimiyetini kesintisiz olarak devam ettirdi. Arslan Han Mansûr b. Ali ve karde i lig Muhammed b. Ali sikkelere göre, ayn y l içinde 415/ de vefat etmi olmal lar. imdi Hasan kolunun talihi büsbütün aç ld. Muhammed b. Hasan, Balâsâgûn da tahta ç kt ve kendini Togan Han 13 ilan etti (Koçnev 1993: 27; Davidoviç 1998: 125). Karde i Ali Tegin (Ali b. Hasan) de hiyerar ide birkaç basamak yükselerek Arslan lig ve lig unvan kullanmaya ba lad. 415 e kadar Buhârâ ile s n rl bölgesini, Semerkand, Tûnket, â ve Hocend i içine alacak ekilde geni letti. 14 Böylece, Ali Tegin, Kutlug Ordu da 1032 y l nda Kutbu d-devle Tamgaç Bu ra Kara Hakan unvan kullanarak ilan etti i devletinin ilk kurulu devresini ba ar yla tamamlam bulunuyordu. Ali Tegin in karde i Togan Han Muhammed in metbû olarak zikredildi i 416 da Buhârâ, Semerkand, 415 de Hocend, 415, 417, 418 de Ahsiket, 415 de lâk ve Hüseyn b. Hasan dan al nan lâk n merkezi Tûnket, 416 da â, sfîcâb, Balâsâgûn, 417 de Tarâz da bas lan sikkelerine bak l rsa, onun hakimiyet alan, Yedisu bölgesi, sfîcâb, â, lâk, Fergâna, Hocend ve merkezî Mâverâünnehr yani, Arslan Han Mansûr b. Ali nin ölümü ile bo alan alanlar kapsamakta idi (Koçnev 1983: ). Togan Han Muhammed i metbû tan mayan dördüncü karde Kad r Han Yûsuf un elinde eskisi gibi Do u Türkistân kald. Togan Han Muhammed, Ali Tegin ve Selçuklu dayan mas, slam n do usunda Mâverâünnehr ve Türkistân hariç bütün Müslüman ülkelerini itaat alt na alan Gazneli Mahmûd u harekete geçirdi. Öteden beri Türk Hakanl taht na geçmeyi planlayan Kad r Han Yûsuf, pek istekli olmasa da onunla ortak hareket etmeye mecbur oldu. u halde, Türk Hakanl iç mücadelesinin boyutu, 415 ten itibaren Hasan kolunun mensuplar aras nda devam eden bir mücadele ekline ve bir taraf Selçuklular n, di er taraf ise Gaznelilerin destekledi i bölgesel bir meseleye dönü tü. Ali Tegin e Kar Gazneli Sultan Mahmûd ve Kad r Han Yûsuf ttifak : Semerkand Görü mesi Gerdîzî nin rivayetinde Kad r Han Yûsuf ile Sultan Mahmûd aras nda yap lan Semerkand görü mesi ve ittifak n n sebebi, 415/ y l na girildi inde, k geçirmek üzere Belh de bulunan Sultan Mahmûd a, Mâverâünnehr taraf ndan gelen ve Ali Tegin den zulüm gören bir grubun onun huzuruna ç karak, Ali Tegin in çok zulüm yapt ndan, halk n ve bar ehlinin bundan rencide oldu undan dert yak nmalar ve zulüm ikayetlerinin artmas üzerine Sultan Mahmûd un, Müslümanlar bu bela ve eziklikten kurtarmak istemesine ba lanmaktad r (Gerdîzî 1363: 404). Bu geli melere, Ali Tegin in Gazneli ülkesi s n r ndaki ehirlere sald rd ve ayn zamanda Kad r 43

10 bilig, K /2007, say 40 Han ve Sultan Mahmûd aras nda gelip giden elçilerin yolunu kesti i yönünde bnü l-esîr in kay tlar da ilave edilebilir ( bnü l-esîr IX: 363). Muahhar tarihçilerden Mirhond, böyle bir ittifak n sebebini, Ali Tegin den çekinmekte olan Kad r Han Yûsuf un, etraf ndakilere dan t ktan sonra Sultan Mahmûd u Mâverâünnehr e davet ederek, bu tehlikeden kurtulmay dü- ünmesine ba lar. Mirhond versiyonu öyledir; lig Han 15 olarak me hur olan Semerkand hakimi 16 Ali Tegin, Türkistan hanlar ile e it soluklu, belki de daha üstün idi. Ondan çok daha güçlü olan Türkistan n di er han Kad r Han a etraf ndaki dan manlar, Sultan Mahmûd ile ittifak yap lmas halinde Ali Tegin in saltanat n n baki kalmayaca n tavsiye ettiler. 17 Kad r Han da bir elçilik heyetini Sultan Mahmûd a gönderdi. Elçiler ona, Kad r Han ve Ali Tegin in aras n n aç ld n, e er Ali Tegin galip gelirse ihtimal ki, Tûrân Memleketi ni ele geçirir geçirmez rân a do ru hareket edebilece ini söylediler. Ama, Sultan Mahmûd Semerkand a gelirse Kad r Han da kendisine yönelir ve böylece Han ve Sultan n ittifak ndan korkan Ali Tegin in yerlerine Kad r Han yerle ir, eklinde tavsiyede bulunmaktan da geri kalmad lar. Bu sözler üzerine Sultan Mahmûd, bütün maiyeti ile Türkistân a hareket etti. Onun Ceyhûn k y s na ula t n haber alan Kad r Han da Semerkand a geldi (Mirhond IV: ). ebânkâreî rivayetinde Mâverâünnehr seferi ve iki önderin görü mesi, Mirhond un söylediklerinin tersine Kad r Han n daveti ile de il, Sultan Mahmûd un arzusu üzerine gerçekle mi tir. Buna göre, Sultan Mahmûd, Hindistân i lerinden eli bo al nca ba ka bir mesele kalmas n diye Türk memleketi ile ilgilenmeye ba lad. Vezirleri ve nedimlerine dan arak Kad r Han a elçiler gönderdi ve Mâverâünnehr i gelip görmek istedi ini, buray zapt etme konusunda kendisi ile me vereti arzu etti ini bildirdi. Kad r Han ileri görü lü biri idi. Bakt ki, Sultan Mahmûd kararl, çekinerek öyle enteresan bir cevap verdi: Bizim aram zda özel bir dostluk vard r ki, sen Türk asl ndans n, yabanc de ilsin. Bütün memleket senden rahats z de ildir. Ama, senin gelmen zahmet olur. Bir nâip gönder. Bu teklifi kabul etmeyen Sultan Mahmûd, haz rl klara giri ti ve büyük bir ordu ile Semerkand a geldi ( ebânkâreî 1376: 57). Sultan Mahmûd un Semerkand a gelme kararl l kar s nda Kad r Han Yûsuf, Kâ gar dan harekete geçerek 416/ da Özkend i ele geçirdi. ehrin idaresini tâbi s fat ile karde i Süleymân b. Hârun ( ihâbü d-devle) a verdi. Ayn y l So d da Togan Han Muhammed e üstünlü ünü kabul ettirdi (Koçnev 1995: 249). Semerkand kap s nda Sultan Mahmûd ile görü en Kad r Han Yûsuf, üç meselede onun yard m n talep etti. Bunlardan ilki, Ali Tegin in Mâverâünnehr den uzakla t r lmas ve buran n, Ya an Tegin unvan n ta yan, ancak, o vakit Bu ra Han ismi ile an lan o lu Muhammed b. Yûsuf a verilmesi idi (Beyhakî 1982: 571). Bu geli meleri haber alan Ali Tegin, Buhârâ y terk ederek süratle çöle çekildi. Sultan Mahmûd casuslar vas tas ile Ali 44

11 Hunkan, Mâverâünnehr de Ali Tegin O ullar : Kutlug Ordu Devleti ( ) Tegin i takip etmekte idi. Onun, haremi, mal ve mülkünü de çöle nakledece ini haber al r almaz, bunlar ele geçirmek üzere Hâcib Bilge Tegin i görevlendirdi. Bilge Tegin bir tak m hilelerle Ali Tegin in kar s n, k zlar n, mal ve mülkünü elde ederek bunlar Sultan Mahmûd a getirdi (416/ ). Ancak, devrin kayna, bizzat Ali Tegin in yakalanmas için her hangi bir giri imde bulunuldu undan bahsetmiyor (Gerdîzî 1363: 410). Yaln z, bn Funduk, aslen Sebzvâr dan olan ve bir çok eser yazan vezir e - eyhü r-reis Ebu l-abbâs smâl b. Ali el-anberî nin Mâverâünnehr de y llarca lig Han n vezirli ini yapt n ve sonra istifa ederek, Sultân Mahmûd ile birlikte Horasân a geldi ini söyler ki, u halde, burada ad geçen lig Han, lig Nasr olabilir, ancak, olaylar n çerçevesine göre, Ali Tegin olma olas l daha büyüktür. Ali Tegin in veziri Horasân a geldi inde Sultân Mahmûd onu kendi veziri yapmak istediyse de bu görevi kabul etmedi. Bunun üzerine hapsedildi ve burada zehirlenerek öldürüldü ( bn Funduk 1361: 182). Di er taraftan Kad r Han Yûsuf un, ad na kesilen 417/ de Balâsâgûn (Kuz Ordu), lâk da yer alan Dahket ve ayn y l içinde birkaç kez el de i tiren / Ahsiket paralar, Togan Han Muhammed in hakim oldu u yerleri birer birer ele geçirdi ini ve onu taht ndan indirdi ini göstermektedir (Koçnev 1983: ; Koçnev 1995: 250). Nitekim, Beyhakî nin, Kad r Han Yûsuf un Türkistân da konumunun sa lamla mas nda ve Togan Han Muhammed in Balâsâgûn dan uzakla t r lmas nda, Sultan Mahmûd un ne denli zorluklar ve büyük harcamalara katlanarak önemli fedakarl klarda bulundu u yönünde verdi i bilgiler, art k Togan Han Muhammed in tahttan hal edildi ini ispatlamaktad r (Beyhakî 1982: 93-94). 18 Bundan sonra bir süre ad na sikkelerde rastlanmamas, rakibi taraf ndan esir al nd ihtimalini akla getirmektedir. Bütün bunlara ra men Sultan Mahmûd, Ali Tegin gailesini tamamen ortadan kald rmak istememi ve Gazne ülkesi ile Türk Hakanl aras nda denge unsuru olacak tampon bir devletin varl na göz yummu tur. Nitekim, 416/ da Sultan Mahmûd Mâverâünnehr den geri çekildi inde, Ali Tegin, ayn y l ya da en geç 417 ye kadar tekrar Buhârâ ya sahip oldu. Hakimiyet alan n yaymak için hareketine devam ederek 418/ tarihinde Ke i ve Ka ka Derya havzas n ele geçirdi. 419/1028 de hala Kad r Han Yûsuf un elinde olan Semerkand ve So d u topraklar na katt. Bu ba ar lar n, 421/1030 y l ndan itibaren ad na kestirdi i paralarda Tarkan Padi â el-melik el-muzaffer ve / Semerkand fülüslerinde feth yaz lar ile ilan etti (Koçnev 2000: 184, n.86; 189, ). 419 /1028 den sonra 423/ ye yani Kad r Han Yûsuf un ölümüne kadar geçen devrede iç mücadelenin imdilik sona erdi i, taraflar n statüleri ve bölgelerinin belirginle ti ine ahit olunmaktad r. Buna göre, Ali Tegin merkezî Mâverâünnehr e, Kad r Han Yûsuf ise Türk 45

12 bilig, K /2007, say 40 Hakanl n n di er bütün bölgelerine sahip oldu ve metbû olarak tan nd. lig unvan n koruyan Ali Tegin statü olarak ona tabii olmakla birlikte, onun metbû haklar n kabul etmedi. Bu nedenle bast rmakta oldu u gümü dirhemler yerine, Kad r Han Yûsuf un vefat na kadar kendi ad na bak r fülüsler bast rd ve bu paralarda Kad r Han Yûsuf un ad na yer vermeyerek, onu metbû tan mad n gösterdi (Koçnev 2000: 192). Hem Türk Hakanl ve Gazneliler aras nda denge unsuru tampon bir devletin Mâverâünnehr de kurulmas na göz yumulmas, hem de Sultan Mahmûd un, Kad r Han Yûsuf un o lu Bu ra Han Muhammed e k z Hürre Zeyneb in nikahlanmas i ini ask ya almas 19, Türk Hakanl iç mücadelesinin devam na ye il k yak ld n da göstermektedir. 20 Sultan Mahmûd ve Kad r Han Yûsuf ili kilerinde iki e it hükümdar statüsü geçerlili ini korudu. Ancak, Mâverâünnehr de varl tan nan Ali Tegin daha alt statüde görülüyordu ki, Sultan Mahmûd art k ona o lum diye hitap etmektedir (Beyhakî 1982: 371). Sonuçta Ali Tegin, güçlü Türk Hakanl ve Gazneliler aras nda Mâverâünnehr de varl n kabul ettirmeyi ba ar rken, Kutlug Ordu da müstakil devletini tesis için artlar n olgunla mas n beklemeye ba lam t r. Ali Tegin ve Selçuklular Selçuk un Yabgu unvan ta yan büyük o lu Arslan, kendine tabi olanlarla Buhârâ yak nlar nda bulunuyordu. lig Nasr b. Ali zaman nda y ld z n n parlamas na ra men, kayna m z onun hikayesini, Mâverâünnehr de tutunmaya çal an Ali Tegin ile 1020 y l nda yapt ittifaktan itibaren ayr nt l olarak ele al yor ( bnü l-esîr IX: ). Mirhond da göre, yap lan ittifakla Buhârâ da tutunmay ba aran Ali Tegin, Türkistan hanlar ile e it soluklu hatta daha üstün bir konuma eri irken (Mirhond IV: 655), Arslan Yabgu da Nûr-u Buhârâ ve So d-u Semerkand bölgesindeki Selçuklular nezdinde konumunu yükselterek bölge siyasetinde dikkate al nmas gereken askerî bir güç haline gelir ( bnül Esîr IX: 362). 416/ daki Semerkand görü mesinden sonra Ali Tegin in müttefiki Arslan Yabgu O uzlar eski güçlerini kaybederken, yerine Musâ Yabgu, Tu rul ve Ça r Beylere ba l O uz grubu Mâverâünnehr de önemli bir güç haline gelir. Cend havalisini âh Melik e kapt ran bu grup, zorunlu olarak, Buhara ve Cend aras ndaki çizginin kuzeyinde kalan çöl m nt kas nda hayat sürmekte idiler. Onlar n hikayesi Meliknâme de, lig Han ve Bu ra Han ile birlikte zikredilmektedir. Meliknâme rivayetinin ba nda geçen lig Han n, yine ayn rivayetin sonundaki, Semerkand hakimi diye bahsedilen Ali Tegin olaca aç kt r. Buna göre kendilerinden deh ete dü en lig Han, ülkesinin ileri gelenleri ile isti are yaparak bir çok asker toplad. Bu haber Selçuk un evlatlar na ula nca, askerleri, etrafa ve çölün iki yakas na da tt lar. lig Han n ülkesinden d ar ç karak Bu ra Han a iltica etmeyi yararl gördüler. Nihayet, 46

13 Hunkan, Mâverâünnehr de Ali Tegin O ullar : Kutlug Ordu Devleti ( ) Tarâz ve sfîcâb hakimi Bu ra Han Muhammed b. Yûsuf taraf ndan da uzakla t r lan Tu rul ve Ça r Beyler oradan tekrar Semerkand 21 taraf na gittiler. lig Han olarak me hur olan Semerkand hakimi Ali Tegin, Âl-i Selçuk un kovulmas için Türkistân emirlerinden yard m istedi. Kalabal k bir ordu haz rlad. Her iki karde bu haberin manas ndan korktular. Ça r Bey, Tu rul Bey e sen çöllere git ve bana izin ver ki, Rûmlar ile sava maya gideyim. Tâ ki, dü manlar n eli bizden k sa olsun. dedi. Tu rul Bey dolambaçl yollardan çöllere giderken, Ça r Bey de otuz 22 bin atl ile Horasan a ve oradan da Rum a gitti (Mirhond IV: ). Gerek Beyhakî, bnü l-esîr, Urfal Mateos ve Ebu l-fecec gibi ortaça müelliflerinin verdi i bilgilere, gerekse nümizmatik verilere göre y llar aras nda gerçekle mi olmas gereken Ça r Bey in Anadolu seferi, u halde, Ali Tegin in onlar bölgede tazyik etmesi ile ba lam bir siyasî sonuç idi. Ali Tegin, Mâverâünnehr de sa lam bir ekilde tutunabilmenin yolunun, Selçuklular n deste ini almaktan geçti ini biliyordu. Gönderdi i elçiler vas tas ile, bu kez de Tu rul ve Ça r Beylere ortak hareket etmeyi sal k veren bir ittifak teklifinde bulundu ( bnü l-esîr IX: 363; Mirhond IV: 656). Kayna a göre bu te ebbüs, Âl-i Selçuk u avucunun içine almay amaçlayan Ali Tegin in bir hilesi idi ki, Tu rul ve Ça r Beyler onun sözlerine ve vaatlerine kanmad lar (Mirhond IV: 656). Bunun üzerine Ali Tegin ülkedeki bütün Türkmenlerin ba kanl na iki karde in amcazadesi Yûsuf b. Musa b. Selçuk u getirdi. Ona Emîr nanç Yabgu unvan vererek, bir çok hediyeler ile birlikte iktalar tevcih etti. Yusuf vas tas ile, hem bütün O uzlar kendine ba layacak, hem de birlik ve beraberliklerini bozarak bir tehlike olmalar n önleyecekti. Ali Tegin in bu siyasetinin ne anlama geldi ini anlayan Tu rul ve Ça r Beyler, Yusuf un hiçbir emrini yerine getirmemekle birlikte, ona kar askerî harekata da giri mediler. Hatta, Tu rul Bey in Yûsuf a kar yürüme iste i karde i Ça r taraf ndan engellendi. Ali Tegin bakt ki, oku hedefini bulmad, adamlar ndan korkusuz Alp Kara Berânî yi 23 Âl-i Selçuk üzerine göndererek Yusuf un öldürülmesi emrini verdi ( bnü l-esîr IX: 363; Mirhond IV: 656). Alp Kara bir gece ans z n Selçuklular üzerine sald r ya geçti. Yûsuf u ve Türkmenlerden bir grubu k l çtan geçirdi. Ancak, sava tan sa kurtulmay ba aran Tu rul ve Ça r Beylere bu yenilgi çok a r geldi. Yusuf un intikam n almak için her taraftan asker toplad lar. Ali Tegin de ayn ekilde asker toplad ve Selçuklular üzerine sevk etti. Bu kez, sava Ali Tegin in gönderdi i ordu kaybetti (1 Muharrem 420/20 Ocak 1029). Ertesi y l Tu rul ve Ça r Beyler, Alp Kara Berânî üzerine yürüyerek onu öldürdüler ( bnü l-esîr IX: 364; Mirhond IV: 657) Bundan ba ka Ali Tegin e bir darbe daha vurarak adamlar ndan bin kadar n katlettiler (421/1030). Ne denli ciddi bir tehdit ile kar kar ya oldu unu anlayan Ali Tegin, çocuklar dahil olmak üzere ülkesinde eli silah tutan herkesi toplad ve Selçuklular üzerine tekrar yürüdü. Her taraftan ku at lan Selçuklulara a r bir darbe indirildi. Selçuklu askerlerinden bir ço u 47

14 bilig, K /2007, say 40 öldürüldü, mallar ele geçirildi ve çocuklar esir al nd ( bnü l-esîr IX: 364). Herhalde Selçuklular, peri an bir ekilde Ali Tegin in kuzeydeki rakibi ve Mâverâünnehr de öteden beri emellerinin oldu unu bildi imiz Taraz ve sficab hakimi Bu ra Han Muhammed in bölgesine s nd lar. Kayna a göre, zeki ve tecrübeli olan Ali Tegin, iki taraf nas l idare edece ini bilir, tatl söz ve para (gümü ) ile Selçuklular ve Türkmenleri gözetir, yard mlar n al rd. Zira, onlar n kendisinden uzakla mas halinde merkezinin zay flayaca n bilirdi (Beyhakî 1982:474). Nitekim, çok geçmeden Selçuklular tekrar Ali Tegin in hizmetinde görüyoruz. Sultan Mesûd un 16 Zilkade 422/5 Kas m 1031 tarihinde k geçirmek üzere Belh e gelmesinin sebebi, Selçuklular ile ittifak yapan Ali Tegin in, Huttal, Ça âniyân ve Tirmiz e sald rma ihtimalinin kendisine haber verilmesi idi (Beyhakî 1982: 311, 313) Debûsiye sava nda Selçuklular yine, Ali Tegin taraf nda yer ald lar (Beyhakî 1982: 364). Gaznelilere kar kurulan Ali Tegin ve Hârizm ah Harun ittifak na Selçuklular da kat ld. Bu sayede yaz n konaklad klar Nûr-u Buhârâ dan k geçirmek üzere Harizm e gelme imtiyaz ald lar (Beyhakî 1982: ; Cüzcânî I 1363: 247). Tu rul ve Ça r Beyler, Ali Tegin e verdikleri bütün bu yard mlara ra men, Ali Tegin nezdinde, amcalar Yabgu Musa b. Selçuk ve o lu Yûsuf kadar imtiyazlara sahip olamad lar. Buhârâ ve Semerkand aras ndaki Kermine, 415/ , 417 / ve / tarihli sikkelere göre Musa b. Selçuk ve o lu Yûsuf a verilmi ti. ehrin gelirinin onlara tahsis edilmesinin yan s ra para basma ayr cal almalar önemli idi (Koçnev 2000: 183, n.26; 184, n.58, 69, 75). Hatta, Yûsuf a paras nda üst hakimin ad n zikretmeme hakk n n da verilmesi, bu ayr cal n ne kadar büyük oldu- una hükmetmek için yeterlidir (Koçnev 2000: 193). Ancak Yûsuf un 1029 da öldürülmesinden sonra Kermine de sadece Ali Tegin ad na kesilen paralara rastlanmas, art k Kerimine den Selçuklular n ç kar ld klar ve buradaki haklar n kaybettikleri anlam na gelmektedir (Koçnev 2000: 194). Tu rul ve Ça r Beyler ad na Mâverâünnehr de bas lan bir paraya rastlanm yor. ayet, ehâbeddin Mercânî taraf ndan Muhammed b. Mikâil eklinde okunan Tu rul Bey e ait 415/ Ahsiket paras n do rulamak mümkün olsayd, farkl sonuçlara ula abilirdik (Mecânî 1864: 34). Ancak, Türk Hakanl nümizmatlar n n Mâverâünnehr de Musâ ve o lu Yusuf un d nda adlar na para kesildi ini tesbit ettikleri iki Selçuklu üyesinden biri 420/1029 tarihinde Kerimine de Cebrail b. Muhammed, di eri Seyfü d-devle lakapl brahim Y nal idi (Koçnev 2000: 184, n.75, 69). Bununla birlikte, Yabgu (Beygu), Tu rul ve Ça r Beyler taraf ndan temsil edilen Selçuklular n Ali Tegin ile ili kileri, aralar nda olup biten her eye ra men, kendi ifadelerine göre 24, sayg, sevgi ve dostlu a dayanmakta idi (Beyhakî 1982: 503). 48

15 Hunkan, Mâverâünnehr de Ali Tegin O ullar : Kutlug Ordu Devleti ( ) Hârizm ah Hârûn taraf ndan Hârizm hududuna yerle tirilen Selçuklular, kadim dü manlar Cend hakimi âh Melik in ani bask n sonucu katliama tabi tutularak mallar ve sürüleri ya malanm t (Zilhicce 425/Ekim-Kas m 1034) (Beyhakî 1982: 749; Cüzcânî I 1363: 247; bnü l-esîr IX: 364; Mirhond IV: 657). Üstelik, Mâverâünnehr de Ali Tegin (18 Nisan 1035 öncesi) ve Hârizm de Hârûn un (14 May s 1035) pe i s ra ölümleri, onlar tam bir çaresizlik içinde b rakt. Zira, Ali Tegin in ordu komutan Konu ile Selçuklular n aras iyi de ildi. Konu un, Ali Tegin in yerine geçen küçük ya taki o lu Arslan lig Yûsuf u nüfuzu alt na almas, onlar n Buhârâ ya gitmelerini engelliyordu. Hârizm de de kalamazlard. Horasan ise Sultan Mesûd un kontrolü alt nda idi. Bölgeden d lanan ve yurtsuz kalan Selçuklular, zorunlu olarak Horasân a geçtiler (Beyhakî 503; bnü l-esîr IX: 364). Sonuçta, Türk Hakanl ve Hârizm ahlar taraf ndan Mâverâünnehr ve Hârizm den kovulan Selçuklular n yeni bir yurt edinme amac ile zorunlu olarak Horasân a geçmeleri ile ba layan siyasî hareketlili in, bir taraftan Selçuklular n askerî deste inden mahrum kalan Ali Tegin o ullar n n Mâverâünnehr de hakimiyetlerini kaybetmeleri ile, Türk Hakanl n n ikiye ayr lmas na, di er taraftan da Türk Hakanl ve Selçuklular aras nda s k p kalan Gaznelilerin Horasân dan çekilmelerine sebep olarak, Orta Asya ve Orta Do u da büyük siyasî de i ikliklere ba lang ç te kil etmi tir. Debûsiye Sava ve Kutlug Ordu Devleti nin Kurulu u Ali Tegin, Türkmenler ve Selçuklular ile yapt anla malar sayesinde Mâverâünnehr de önemli bir güç haline gelmi ti (Beyhakî 1982: 311). Bu nedenle Sultan Mesûd, babas n n ölümü ile bo alan Gazne taht na oturabilmek için karde i Muhammed ile giri ti i mücadele s ras nda, Ebu l-kâs m er- Rehhâl adl bir elçiyi Ali Tegin e göndererek, Karde imize kar sefere haz rlanmaktay z. Ali Tegin bu konuda bize yard mc olur, kendisi ya da o ullar ndan birini tam donan ml bir ordu ile yollar ve ilgilendi imiz bu meseleyi çözersek, Ali Tegin in o ullar ndan birine bu bölgede büyük bir vilayet (Huttâl) verece imizi bildiririz. eklinde bir öneride bulunmu tu (Beyhakî 1982: 68). Ancak, Mesûd un etraf ndaki ileri gelen devlet adamlar, bu giri- imin hayli tehlikeli oldu unu ona uzun uzad ya anlatm lard. Zira onlara göre, taht n ele geçirilmesinden sonra Ali Tegin in kendisine verilecek bu bölge ile yetinmesi imkans zd (Beyhakî 1982: 68). Ayr ca bu vilayet verilmez ise, Sultan Mahmûd döneminde durulmu olan ili kiler yeniden dalgalanabilirdi. Nitekim, Mesûd, Ali Tegin in yard m na ihtiyaç kalmadan karde ini ma lup ederek taht ele geçirmi (4 Ekim 1030) ve Ali Tegin e vaat edilen topraklar verilmemi ti. Ali Tegin, kendisine vaat edilen topraklar ele geçirmeye yarayacak f rsatlar de erlendirmek üzere Selçuklular n da dahil oldu u kalabal k bir ordu ile Belh 49

16 bilig, K /2007, say 40 yak nlar na geldi. Ça aniyan, Tirmiz ve Huttal a sald rmas an meselesi idi (Beyhakî 1982: 311). Hatta Ali Tegin, Gazneli ülkesinin s n r boylar na sald r ya geçerek, baz yerleri ya malam t ( bnü l-esîr IX: 385). Beyhakî ye göre, Ali Tegin iki sebepten dolay bu derece ç lg na dönmü tü. Birincisi, eski Sultan Mahmûd, Kad r Han Yûsuf a yak nl k göstererek s cak ili kiler kurmu, bu da Ali Tegin in Türkistân daki konumunun ve prestijinin sars lmas na yol açm t. kincisi, Sultan Mesûd un i leri istikrara kavu madan önce Ali Tegin e, yapaca- yard m kar l nda çocuklar ndan birine bir vilayet ihsan edilece ine dair ümit verilmesi idi (Beyhakî 1982: 357). Sultan Mesûd, bu geli meler kar s nda veziri Hâce Ahmed Hasan el-meymendî nin tavsiyesi üzerine Hind seferine ç kma karar ndan vazgeçti. Meymendî nin dü ündü ü tedbire göre, Sultan Mesûd, Belh e giderek k orada geçirmeli ve Ali Tegin meselesi bar ya da sava tan biriyle sonuçland r lmal yd (Beyhakî 1982: 311). Ali Tegin in ne kadar tehlikeli bir dü man oldu unu bilen Sultan Mesûd, bu meseleyi babas zaman nda s hrî akrabal k kurduklar Yûsuf Kad r Han n o ullar ile i birli i yaparak, olmazsa Hârizm âh Altûntâ Ali Tegin üzerine göndererek çözmekten yana idi. Buna göre, Yûsuf Kad r Han n büyük o lu Bu ra Tegin Süleymân n Mâverâünnehr e gelmesi istenecek ve onun gelmesiyle Sultan Mesûd k z karde ini onunla evlendirerek, bölgede sükun sa lanacakt (Beyhakî 1982: 358). Bu birinci plan gerçekle medi. Zira, böyle bir giri im Türk Hakanl nda iç mücadeleyi daha da iddetlendirebilirdi. Mâverâünnehr, iki ülke aras nda daha önce yap lan anla malara göre, Kad r Han Yûsuf un di er o lu Ya an Tegin Muhammed e vaat edilmi ti. u halde, ikinci plan devreye sokmaktan ba ka çare yoktu. Zaten, Sultan Mesûd un dan manlar da ikinci plan tercih etmekte idiler. Ancak, bu plan yürütecek olan Hârizm âh Altûntâ ile Gazne yönetimi aras nda önemli sorunlar vard. Sultan Mahmûd zaman nda Gazne devleti topraklar na kat lan Hârizm in valisi olan Altûntâ görünü te Gaznelilere tabi, fakat Hârizm in co rafî durumu dolay s yla hakikatte ba ms zd. Buna ra men Altûntâ tahta oturmak üzere Gazne ye gitmekte olan Mesûd un davetini kabul ederek Herât a gelmi, verdi i nasihatler Gazne deki devlet büyüklerinin Mesûd lehine birle mesinde önemli rol oynam t. Ancak di er baz devlet adamlar gibi Altûntâ da, Sultan Mesûd a güvenmemekte ve bir an önce ülkesine dönmek istemekteydi. Nihayet, ülkesine dönebilmek için müsaade alarak, gece yar s adeta kaçarak Hârizm e gidebildi (Barthold 1990: 316; Merçil 1989: 54). Bununla birlikte, Altûntâ n Ebû Sehl Zevzenî gibi Gaznelilerin ileri gelen baz devlet adamlar ile de aras iyi de ildi. Onlar n, Sultan Mesûd u aleyhinde k k rtmalar neticesinde, bir suikast ile öldürülmesine karar verildi. Ancak bu durum aç a ç k nca Altûntâ gerekli tedbirlerini al rken, Sultan Mesûd ve ileri gelen devlet adamlar endi eye kap ld lar (Merçil 50

17 Hunkan, Mâverâünnehr de Ali Tegin O ullar : Kutlug Ordu Devleti ( ) 1989: 58). Onun, Ali Tegin ile birle erek Gazne devletinin ba na bela olmas ndan korktular (Beyhakî 1982: 343). Sultan Mesûd, Altûntâ a mektup göndererek aleyhinde bulunanlar n cezaland r laca n bildirdi ve özür diledi (Beyhakî 1982: ). Böylece, Altûntâ ile Ali Tegin in Gaznelilere kar muhtemel bir ittifak önlenmi oldu. imdi, Gazne yönetimi, Ali Tegin in ortadan kald r lmas n Altûntâ a havale ederek, hem onun kendilerine olan ba l l n denemek, hem de gerçekte itimat etmedikleri Altûntâ ile Ali Tegin i birbirine vurdurarak zay flatmay veya en az ndan dü man n birinden kurtulmay siyasetlerine uygun görmekteydiler (Beyhakî 1982: 358). Mâverâünnehr den gelen Gazneli casuslar n, Ali Tegin hakk nda getirdikleri haberler üzerine Sultan Mesûd, Kethüdâ Abdüssamed i Altûntâ a göndererek, Ali Tegin üzerine yürümesini emretti. Altûntâ, Sultan n çevresinde kendi aleyhinde geli en hadiselerden haberdar oldu undan, bu emre itaat etmekten ba ka çaresi olmad dü üncesi ile, bu sefere ç kmaya mecbur oldu. Kethüdâ Abdüssamed, Sultan a gönderdi i haberde, Hârizm âh n, Hârizm den Ceyhûn ortalar na do ru hareket etti ini ve kendisini huzuruna kabul ederek verilen görevi üstlendi ini bildiriyordu. Bunun üzerine Sultan, Altûntâ n ordusuna kat lmak için haz rlanan süvarilerden ve çok say da seçkin piyadelerden olu an ordusunun tefti ini yapt. Rivayete göre, ordunun say s onbe bin kadard. Askerin yürüyü ü bittikten sonra Sultan Mesûd, Bey Tegin Çövganî ve Mesûdiye Ah rlar komutan Bîrî ile di er komutanlara; ak ll ve uyan k olmalar n, Altûntâ n ordusuna kat ld klar nda görevlerini en iyi ekilde yapmalar n ve ona hiçbir ekilde muhalefet etmemelerini emretti. Emirek Beyhakî de bu orduya posta sorumlusu olarak tayin edildi (Beyhakî 1982: 362; bnü l-esîr IX: 385). Horasân da da herhangi bir karga a ç kmamas için tedbirler al nd (Beyhakî 1982: 363). Hârizm âh Altûntâ, Sultan n gönderdi i yard mc kuvvetleri gördü ünde bu orduyu, Ali Tegin in öncü kuvvetleri sand. Büyük bir korkuya kap ld ve hemen tertibat n ald. Ceyhûn un ortalar ndan gemilerini geri çekti. Gelenlerin Gazneli kuvvetleri oldu undan emin olana kadar büyük bir tedirginlik ya ad. Bu s rada bir haberci, ku luk vakti elinde mühürlü ve kapal bir mektup oldu u halde geldi. Mektupta, Ali Tegin in Hârizm ah n Ceyhûn u geçti ini ö rendi ini ve Buhârâ y Mâverâünnehr guzât askerlerine teslim edip, hazinesini alarak sava mak üzere Debûsiye ye gitti i ve bundan önce seçmi oldu u yüzelli köleye Buhârâ kalesini korumalar n emretti ini yaz yordu (Beyhakî 1982: 363; bnü l-esîr IX: 385). uhalde Ali Tegin, daha önce birkaç kez yapt gibi, istilalara aç k bir konumu olan Buhârâ dan çekilerek, sava, daha stratejik ve savunmaya müsait, Buhârâ ile Semerkand n yakla- k olarak ortas nda yer alan Debûsiye de kabul etmek niyetinde idi. Kayna a göre, zengin a açlar ve akarsular olan Debûsiye, Ça âniyân a da 51

18 bilig, K /2007, say 40 s n rd. Hârizm ah bu haber üzerine süvari askerlerinden on ki iyi seçerek acele olarak Buhârâ ya gitmelerini ve ehri teslim almalar n emretti. Kendisi de ordu ile ilgilendi. Sava plan nda bir eksiklik olmamas için Buhârâ ya giden yollar n sa nda ve solundaki bütün yollar ele geçirdi. Hârizm ah n askerleri Buhârâ ya ula t klar nda, Ali Tegin in hnesi de Debûsiye ye do ru çekildi. Hârizm ah n askerleri ehre girince Buhârâ halk ve Mâverâünnehr guzât itaatlerini Uzun süredir, büyük slam sultan ihabü d-devle nin tabilerinden olmak istiyorduk. diye bildirince Hârizm ah onlara iyi davrand (Beyhakî 1982: 363). Buhârâ kalesi ele geçirildi ve en iyi kölelerden yetmi i esir edilerek Sultan n huzuruna ç kar ld. Kaledeki mallar müsadere edildi. Birçok ganimete ve hayvana el konuldu (Beyhakî 1982: 364). Ali Tegin, Selçuklulardan, Türkmenlerden ve ha riyeden ald askeri yard m ile büyük bir ordu meydana getirmi ti. Altûntâ ise, Hârizm valili ine tayin edilince civardaki göçebelerden meydana gelen baz birlikleri hizmetine alm ve bundan ba ka, hassa birliklerine çok say da gulam sat n alm t. Bunun say s ise, eski sultan Mahmûd u bile endi eye dü ürmü tü (Barthold 1990: 316). Bu bak mdan Hârizm ordusunun en az Sultan Mesûd un gönderdi i on be bin ki ilik yard mc kuvvetler kadar oldu u kabul edilirse, Altûntâ n idaresindeki ordunun otuz ile k rk bin ki i civar nda oldu u kabul edilebilir. Ali Tegin ordusunun esas n te kil eden Selçuklular n çoklu u, Sultan Mahmud ile Arslan Yabgu aras ndaki mülakattan da anla lmaktad r (Râvendî I 1999: 87-89; Re îdeddîn I 1999: 8-10; Aksarayî 1943; ). Bu nedenle, her iki taraf n e it kuvvetlere sahip oldu unu söyleyebiliriz. Altunta, ertesi gün Debûsiye ye yöneldi. Bu arada casuslar, Ali Tegin in Selçuklular dan ve Türkmenlerden olu an büyük bir ordu haz rlad haberini getirdiler. Zira, bu nazik durumda Ali Tegin, Selçuklular ve Türkmenleri tatl söz ve gümü ile tutup kendisine yard mc yapm t (Beyhakî 1982: 474). Sultan Mesûd un Belh e gelerek ordugâh kurdu u s rada, Hârizm ah a yard m için gönderilen orduda posta görevlisi olarak bulunan Emirek Beyhakî den gelen bir mektup, sava n bütün ayr nt lar n içermektedir (Beyhakî 1982: 365). Altunta, Debûsiye ye yakla t zaman, Ali Tegin in öncü kuvvetleri ile kar- la t. Bunun üzerine davullar n ve sava borular n n çal nmas n emretti. Ordugâh büyük bir nehre (So d) bak yor ve arkas ndan korunakl bir kale ile destekleniyordu. Öncü birlikleri ak ama kadar küçük çarp malara girdikten sonra ordugahlar na döndüler. Altûntâ bir tepe üzerine ç karak ordusunu evklendiren bir konu ma yapt. Sava için gerekli bütün haz rl n yap ld - n, herhangi bir olay n vuku bulmas durumunda endi eye kap lmamalar n, çünkü sava n kendi kontrollerinde cereyan edece ini söyleyerek, askerlerin, ertesi gün yap lacak sava için bu gece dikkatli bir ekilde olaylar 52

19 Hunkan, Mâverâünnehr de Ali Tegin O ullar : Kutlug Ordu Devleti ( ) takip etmelerini söyledi. Altûntâ ertesi gün, öncü kuvvetlerinin dört taraftan ilerlemesini emretti. Ali Tegin in öncü kuvvetleri gün boyunca hücum ettiler. Ak ama kadar çarp malar devam etti. Neticede, bu ilk çarp malar Ali Tegin in kuvvetlerinin yenilgisiyle sonuçland (Beyhakî 1982: ). Buna ra men Ali Tegin in gücünü ve durumun vahametini gören Altûntâ, ordusunu yüreklendirmek üzere bir konu ma yapt ktan sonra ordunun merkezindeki yerini ald. En güçlü askerlerini yan na ald. Bu askerler gerekti- inde sa ve sol kanatlar destekleyeceklerdi. Beytegin Çövganî ve Âhûrsalâr Bîrî yi seçkin bir kuvvetle sa kanada; Salâr Tâ Gazne ordusundan bir miktar askerle sol kanada yerle tirdi. Be büyük komutan n da bir miktar seçme askerle beraber sava tan kaçanlar takip etmekle görevlendirdi. Ayr ca öncü birliklerini tecrübeli süvarilerle takviye etti (Beyhakî 1982: 366). Gün do du unda sava davullar ve borular çal narak ordu bir fersah ilerideki nehri geçebilecek bir mevkie geldi inde, öncü kuvvetlerinden baz süvariler h zla gelerek Ali Tegin in hareketi hakk nda bilgi getirdiler. Bu bilgilere göre, Ali Tegin nehri geçmi, s k a açl kl ve nehir taraf ndaki geni bir sahrada yerini alm t. Bundan ba ka, ordular uzun bir mesafeye yay lm, Hârizm âh n ordusunun ia e yolunda üç ayr yerde tuzak kurulmu tu. Ayr ca, Hârizm âh n ordusunu, nehir taraf ndan ç karak arkadan saraca da gelen haberler aras ndayd. Ali Tegin in kendisi de, bir tepeye kurdurdu u k rm z sancakl bir ota da ikamet ediyordu. Hârizm âh Altûntâ, kethüdas idaresindeki kuvvetleri bin atl, bin yaya asker ile takviye ederek Ali Tegin in haz rlad pusuya kar tedbirler ald ve iki ordunun kar la mas ndan önce, durumu izlemesi ve görgü ahidi olmas için posta sorumlusu Emirek Beyhakî yi yan na alarak bir tepe üzerinde yerini ald (Beyhakî 1982: ). Ö le vaktinde Ali Tegin in sa kanat kuvvetlerinin, Hârizm âh n sol kanattaki kuvvetlerine kar iddetli bir sald r s ile sava ba lad. Hârizm âh, bu ani ve iddetli hücum kar s nda ordusunun sol kanad n n yenilmesi üzerine, merkezden takviye birlikler gönderdi ise de duruma hakim olunamad. Bu kuvvetlerin komutan Ta ile geride kalan ikiyüz kadar adam, kaçarlarken nehirde telef oldular. Bu durumda Hârizm âh sa kanad n Ali Tegin in sol kanad üzerine sevk etti. ki taraftan da büyük kay plar verilmesine ve ordular n n bitkin dü mesine ra men, Ali Tegin in kuvvetleri büyük bir mukavemet gösterdi. Bunun üzerine Harizm âh n sa kanat ordusu geri dönerken, Bey Tegin Çövgânî ve Âhûrsâlâr Bîrî yanlar nda be yüz ki ilik süvari birli i ile sava a devam ediyorlard. Ali Tegin in sevk etti i büyük bir birlik, onlar her taraf ndan ku att. Öyle ki, Hârizm âh, onlar n tamamen yok olaca ndan endi eye dü tü. Kendisinin kumanda etti i merkez kuvvetlerinin bir k sm ile onlara yard m etmek üzere harekete geçti. Bu arada kaçan askerler de geri döndü. Ali Tegin merkez ve sol kanat kuvvetleriyle birlikte sava meydan na hücum etti. Hârizm âh da bizzat 53