Ağ t terimi ile bir törene bağl olsun olmas n, ac kl bir olay konu alan ve metni de bu olay hat rlatmaya, bütün yoğunluğuyla yaşatmaya elverişli

Transkript

1 1 Osmaniye de Ağıt Söyleme Geleneği ve Osmaniye Ağıtları Prof. Dr. Erman ARTUN* Ağ t terimi ile bir törene bağl olsun olmas n, ac kl bir olay konu alan ve metni de bu olay hat rlatmaya, bütün yoğunluğuyla yaşatmaya elverişli türkülerin bütünü anlaş lmaktad r (Boratav, 1982: 444). Ağ tlar insanl ğ n ortak ac s n canl şekilde anlatan edebi metinlerdir. Ağ t, bir ölüm üzerine belli bir geleneğe uyularak yap lan törenlerde yak lm ş ve söylenmiş bir de böyle bir törende yak ld ğ halde daha sonra da hat ralarda yaşayan türkü olarak iki anlama gelir (Boratav, 1982.II:471). Ağ tla ilgili olarak çeşitli kaynaklarda birbirlerini tamamlayan tan mlara rastl yoruz. Birkaç n sralayal m. Ağ t ölen bir kişinin, gençliğini, güzelliğini, iyiliklerini, değerlerini, arkada b rakt klar n n ac lar n veya büyük felâketlerin ac l etkilerini dile getiren söz veya etkidir (T.S., 1988, C.I:23). Ağ t insanoğlunun ölüm karş s nda duyduğu korkunun ve çaresizliğin anlat m d r (Elçin, 1993:290). Ağ t, kelime anlam olarak ağlama karş l ğ nda kullan l r. Yak lmas na neden olan duygular evrensel olduğundan, ağ t bütün eski kültürlerde yayg n bir gelenek olduğu gibi günümüz toplumlar nda da varl ğ n korumaktad r (Uludağ, 1988:470). Ağ t yakman n Türk toplumunda çok eski bir geçmişi vard r. Eski Türklerin üç önemli töreni vard r. Bunlar s ğ r, şölen ve yuğ dur. İslâmiyet ten önceki dönemde ünlü bir kişinin ölümünden sonra yap lan ve yuğ ad verilen dinsel yas törenlerinde sagu denen şiirler söylenirdi. Bu şiirlerde ölünün iyilikleri, yaşarken yapt ğ işler anlat l rd. Bugün elimizde ünlü yiğit Alp Er Tunga için söylenmiş bir sagudan parçalar vard r. Anadolu Türkçe sinde ağ t, bozlak, Azerbaycan dilindeki ağ ile eş anlaml d r. Kökeni ağlamak, bozlamak fiiline dayan r. Yas kelimesi ise Arapça keder anlam na gelen ye s ten gelir (Boratav,1982:444). Ağ ta Türkmenler "ağ, tavşa" derken, Nogaylar, "bozulamak", Müslüman Kerkük Türkleri "sazlamağ", Hristiyan Kerkük Türkmenleri "madras", K r m Türkleri "tagmag" demektedirler (Uludağ,1988:471). Ağ t kavram na verilen isimler birbirinden farkl olmakla birlikte, kavram n ifade ettiği değerler detaylarda görülen küçük farkl l klar n d ş nda genelde ortakl k göstermektedir. Örneğin; Kerkük Türklerinde ağ t söyleme yayg n bir gelenekken, erkekler ağ t söylememektedir. Gagavuzlarda da ağ t ellerinde kal n mumlar yanan, cenazenin biri ayak, biri baş ucuna oturmuş kad nlar hediye karş l ğ nda söylemektedir ( Görkem, 2001:187 ). Türkiye'de genellikle ağ t olarak kullan lan bu söz, baz yörelerde farkl şekilde de kullan labilmektedir: Bayat (Kars), deme (Sivas), deşet (Adana), deyiş (Malatya), deyişet (Samsun), dil (Doğanşar-Sivas), lâvik (K rşehir), ölgülü (Burdur), sau (Muş), s z lama (Doğu Anadolu), şin (Elaz ğ), şivan (Diyarbak r), yak m (İçel-Isparta), yas (Antalya, Bal kesir, Burdur, Karaman, Muğla) (Kaya,1999: 245). Sözlü gelenekte gerek töreni gerekse çağr lan metni ve onun ezgisini adland rmak için özel deyimler vard r; ancak bu deyimlerde bir anlam kesinliği yoktur. Ağ t yerine kimi zaman ac kl türkü, deme, bozlak, gelin ağ t, gelin yas, ölüm ac s gibi deyimler de kullan l r (Boratav, 1982 : 444). Ağ tlar ac bir olay n özellikle de ölüm olay n n ard ndan söylenen halk türküleridir. *Çukurova Ün. Fen-Ed. Fak. Türk Dili ve Ed. Böl. Öğr.Üyesi. ADANA

2 2 Önceleri yaln zca ölülerin ard ndan söylenen ağ tlar çeşitli konularda söylenmeye başlanm şt r. Zamanla dünyan n faniliği, ömrün k sal ğ, ihanet, k skançl k, sadakatsizlik, feleğe sitem de ağ ta konu olmuştur. Yurdun istilâ görmesi, kaybedilen topraklar n uyand rd ğ ac, ağ t yak lan konular aras nda yer alm şt r. Zelzele, yang n, sel gibi afetler ağ tla dile getirilmiştir. Genç yaşta dul kalan kad n n s k nt lar, k na yakma törenlerinde baba evinden ayr lman n hüznü, yavrusunu kaybeden anneler, geyikler, koyunlar ve leyleklerin başlar na gelen olaylar vd. ağ tlar n içeriğine yeni boyutlar kazand rm şt r. Ağ t, yas törenlerinde ac y azaltma şekillerinden biridir. Ritm, müzik ve ezgi birlikteliği vard r. Ağ t, yas törenleri içinde toplumsal kal plar içinde söylenir. Yas törenlerinde söylenen ağ tlarda ortak bir tema vard r. Bunlarda ölen kişiye övgü, onun için kederlenme ortakt r (Görkem, 2001: 16). İslâmiyet te ağ t yakma, kaderi k nama, ilahi takdire karş gelme, ölünün özelliklerine dövünerek, ağlayarak ağ t söyleme hoş karş lanmam şt r (Uludağ, 1988: 471). Ağ t Anadolu nun hemen her yerinde söylenir; ama özellikle Orta ve Güney Anadolu nun belirli yörelerinde yayg nd r. Bu yörelerde yaşayan Avşarlarla Türkmenlerin eski ağ t metinlerinin õ günütt6 1 0 Tc0 Tw<05j/,1 Tf0 Tf TD0 Tc0 Tw<00fa>Tj/TT2 1 Tf.39 0 TD maman

3 3 öncesinde uygulanan şekil ve inanç biçiminin, İslâmiyet le sentez oluşturarak varl ğ n koruduğu dini geleneklerdir (Uludağ, 1988:472). Ağ t, ağ t törenleri, ölüm ve yas gelenekleriyle birlikte incelenmelidir. Ağ tlara yas ad da verilir. Gelin ç karken, k na yak l rken, asker uğurlan rken ve ölünün arkas ndan söylenir. Ağ tlarda ölen kişinin fizikî özellikleri, elbiseleri, erkeklerin güzelliği, kahramanl klar, sosyal statüleri ağa, bey, eşk ya vb.- kad nlar n fizikî özellikleri, elbisesi vb. dile getirilir. Ölenin arkas ndan yas töreni yapmak, eski çağlardan itibaren bütün toplumlarda görülür. Ağ t n ölünün baş nda söylenmesi yayg n bir gelenektir. Sözler ayr ca ağ t söyleyicinin ruh durumunu yans t r. Sözler lirizmle doludur. Söylenen ağ tlarda ölenin iyi özellikleri, yokluğunun b rakacağ izler dile getirilir. Ölü evini taziyeye gelenler de ağlarlar. Ölü ard ndan ağlamayan ölenin yak nlar nca k nan r. (Kaya, 1999:252). Ağ tç kad n, üstü çarşafla örtülü ortada yatan ölünün bir çamaş r n eline alarak ağ t yakar. Bağlant l ve bağlant s z bentlere sahip bulunan ağ tlarda bent ve bağlant lardaki dize say s değişebilmektedir. Bu dörtlüklere baz yörelerde ölü deşetleri ve sazlamağ gibi adlar verilir. Ağ tlar edebi yap ve ezgileriyle bir bütünlük arz ederler. Ağ tlar n ezgileri ağ t söyleyenin haf zas n n eskiden kalan bir tür melodi kal plar d r. Ağ t yakma deyimi yas töreni s ras nda ağ t yakan n belleğinde yer etmiş bulunan yerel melodi kal plar n n söz döşemesi olarak tan mlanabilir (Şenel, 1988:973). Türkülerin bir k sm konu itibariyle ağ tt r. Bu durum ağ tlar n zamanla türkü haline dönüştüğünü göstermektedir. K talar n aras nda baz âş klar n şiirlerinden, türkülerinden parçalar bulunan ağ t örnekleri de vard r. Ağ t bir naz m biçimi değil, bir naz m türüdür. Koşma biçimiyle söylendiği gibi, türkü biçimiyle de söylenir (Kudret,1980:265). Evlenme törenlerinin belli bir yerinde geline k na yakarken yap lan birtak m işlemlerle söylenen türkülere -tümüyle- gelin ağ t, gelin yas denir. Asl na bak l rsa bunlara vesile olan olaylarda ölüm ac s niteliğinde bir yön yoktur. Yaln z iki vesilede, ölüm ve evlenme hallerinde, ağ t bir tören ögesi olur (Boratav, 1982: 444). Ağ tlar belli bir ezgiyle söylenir. Ölüm, ac vb. konularda söylenen türkülerle benzeşirler. Ancak ezgileriyle ayr l rlar. Ağ tlar hece vezniyle söylenmekte ve mâni, koşma, türkü, destan şekillerinde olmaktad r. Ağ tlar çeşitli yörelere göre 7, 8, 11 li hece ölçüsüyle söylenirler. Baz yörelerde ağ t, ezgiyle mani k talar n n art arda gelmesiyle söylenir. Baz olaylar üzerine yak lan ağ tlar önce türkü haline gelir, ninni ezgisiyle ninni şeklinde de söylenir. Bir olay konu eden destanlarla bir olay üzerine söylenmiş ağ tlar benzerlik gösterirler. Destanlar âş klar taraf ndan söylenir. Baz ağ tlar n konular efsanelere dayan r. Baz masallar n içinde ağ tlara rastlan r. Baz ağ tlar da f kralara konu olabilecek olaylar işlerler. K na gecelerinde ve düğünlerde de gelin ağlatmak için ağ tlar yak lmaktad r. K z ağ t, gelin ağ t, ağ t havas, gelin ağlatma havas, gelin savusu, savu sağn k, gelin türküsü, gelin yas ve okşama ad verilen ağ tlard r. Ölüm ac s yerine ayr l k üzüntüsü vard r. Gelin ağ tlar gelinin ağz ndan ya da yak c lar n ağz ndan söylenir (Şenel, 1988:473). Genellikle kad nlar taraf ndan söylenen ağ tlarda, ölen kişilerin yapt ğ işler, iyi yönleri, güzel taraflar anlat l r. Ağ tta hiçbir zaman ölen kişiyi küçük düşürecek veya onu yerecek sözler kullan lmam şt r. Baz ağ tlarda ise, kişi ölmemiş gibi düşünülerek yapt ğ işlerden, giyinişinden, at ndan vd. bahsedilir (Şimşek,1993:1). Bir ağ t n söylenebilmesi için aşağ daki şartlar n bir arada ve bir bütün olarak bulunmas gerekir (Öztürk,1986: 373).

4 4 1-Ölümün trajik bir olay içerisinde meydana gelmesi 2-Ölen kişinin (kad n veya erkek) mutlaka baz özelliklere sahip olmas a-çevrenin ve akranlar n n sevgi ve takdirini kazanmas b-seçkin bir kişiliğe sahip olmas Ağ tlar n biçimi sorununun iki yönü vard r: A-Naz m Düzeni B-Konuşma Biçimi A-Naz m Düzeni : Türk ağ tlar naz m düzeni aç s ndan çeşitli özellikler gösterirler. Bu özellikleri şu şekilde s ralayabiliriz: 1-Naz m Düzeninde Kararl l k Olmayan Ağ tlar: Bunlar hiçbir şekilde naz m ölçüsü ve uyak kural na bağl kalmayan metinlerdir. Ağ tç n n dile getirdiği ağ tta, ahenkli nesir ya da düz nesir şeklinde söylenmiş cümlelerle ünlemler, ac y belirten ah, of, aman, uy gibi sesler ölüye ya da ölünün orada bulunan ve bulunmayan yak nlar na seslenmeler ile ölçüleri birbirini tutmaz dizeler birbirine kar şm şt r. Bazen düzenli bentlerle, bilinen türkülerden ve sahibi belli şiirlerden gelme tek dizeler veya k r k dökük naz m parçalar yan yanad r. Naz m düzeninde kararl l k olmayan ağ t biçimleri, bugün Anadolu da en çok kullan lan biçimlerdir; çünkü herkesin elinin erişebileceği niteliktedir. En eski biçim olduğu da düşünülebilir; ancak derlenmiş ve yay mlanm ş Türk ağ t metinleri içinde en az rastlanan bu biçimdeki ağ tlard r. Çünkü, bugüne kadar yap lan ağ t derlemelerinde estetik ve anlat m bak m ndan en kusursuz metinler derlenmiştir. Düzensiz, k r k dökük metinler ancak ağ t törenlerinde derlenebilir. Çukurova yöresinde ac yla ağ t ezgisiyle söylenen duygular ilk bak şta ağ t izlenimi vermektedir. Fakat metin incelendiğinde düzensiz ac l konuşmalar olduğu görülür. Ancak halk bu tür ölü ard ndan yak nmalara d zd zlama ad n vererek ağ tlardan ay r r. 4,6,12,13,16,18,20 numaral Osmaniye ağ tlar bu türdendir 2-Düzenli Naz mla Söylenmiş Ağ tlar: Uyak şemas aaba, ccdc olan sekiz heceli dörder dizelik bentlerden oluşan ağ tlard r. Bazen bu tipten bentlerle ayn ölçü ancak farkl uyak düzeninde abcb defe tipindeki bentler ayn ağ tta bulunabilir. Bu biçim, ölüm törenlerinde söylenen ağ tlar n biçimidir. Bu biçimdeki ağ tlar as llar Türkmen ve Yörük olan Toroslarda, Çukurova da ve Kayseri nin P narbaş bölgesinde yerleşmiş köylerin ağ tlar nda aksamadan, titizlikle kullan l r. Bu naz m biçimiyle söylenmiş en ünlü ağ tlar çoğunlukla Avşar Ağ tlar diye adland r l r.

5 5 Osmaniye Ağıt Yakma Geleneği Ağ t söyleme geleneği Osmaniye de çok yayg nd r. Hatta bu konuda uzmanlaşm ş özel ağ t söyleyicileri vard r. Bu kişiler ac kl olaya konu olan kişiyi tan masalar bile çevreden edindikleri bilgilere dayanarak, klâsikleşmiş ağ t tekniği ile olay hakk nda duyguca yüklü ağ tlar söyleyebilirler. Osmaniye de ağ t ölü evinde söylenir. Buna ağ t yakmak denir. Genel olarak ağ t kad nlar yakar. Çok eskiden beri süregelen bir gelenekle ağlama, ölü evinde bir tören niteliğine dönüşür. Bu gelenek Osmaniye de o kadar yer etmiştir ki, ölenin ard ndan ağ t söylemek adeta zorunluymuş gibi düşünülür. Ard ndan ağ t yak lmayan kişiler için "ölüsü garip oldu" denilmektedir. Osmaniye yöresi ağ tlar smarlama olmay p, içten gelen gerçek bir ağlay şt r. Bir kad n ağ t yakarken, yan nda bulunan diğer kad nlar "oyyy" " vayyy" diye ac yla bağ r rlar. Ağ tta, değişik anlat m yöntemleri kullan larak ölen kişinin iyi yönleri anlat l r. Nas l öldüğü, ölümünün ne gibi sonuçlar doğuracağ, ölmeseydi neler yapacağ anlat l r. Ölü evinde akraba olsun olmas n tüm kad nlar ölünün baş nda bir halka oluşturur. Ağ t ölünün yak nlar ndan biri anas, bac s, teyzesi, halas başlat r. Ağ t yakma işinin s ra ile yap ld ğ da görülmektedir. Bu eler ğ yapaca

6 6 Ağ tlar, ölüm üzerine yak lm ş olmalar na karş n ölüm ötesi düşünce ve kavramlara uzakt r. Daha çok ölenin yaşam, iyi yanlar, başar lar, geride b rakt klar vs. konular ağ r basar. Osmaniye de geceleri evde kad nlar el işleri yaparlarken, istek üzerine bildikleri ağ tlar söylerler. Düğün törenleri s ras nda, sesi "dokunakl " olan ve ağ t bilen kişiler, içki meclislerinde bunlar söylerler. Baz âş klar, toplumu derinden sarsan hâdiselerle ilgili "destan"lar yazarlar ve bunlar, kendileri veya sesi güzel olan diğer kişiler, köy, kasaba ve şehirlerde söyleyip satarlar. Düğünlere "k nac " giden âş klar, merakl lar n isteklerini yerine getirmek için, saz eşliğinde yörenin çok bilinen ağ tlar n söylerler. Para veya hediye karş l ğ nda ağ t yakan yak mc lar giderek söz ve ezgi üzerinde uzmanlaş rlar. Bu da ağ tlar n yaln zca o anki ac y paylaşma, azaltma işlevini görür. Ağ tlar yak la yak la ortak katmalarla hem ezgi hem söz olarak güzelleşir. Yöredeki sosyal değişim etkisiyle yas törenleri ve ağ t söyleme geleneği önce, ölen kişinin yak n çevresinin bir sorunu haline dönüşmeye başlam şt r. Osmaniye de ağ tlar n söyleyicileri farkl l k gösterir. Baz ağ tlar ölen kişinin akrabalar, eşi, çocuklar, annesi, babas vd. baz lar n da ağ t söylemeyi meslek edinmiş kişiler, para karş l ğ nda söylerler. Yine baz ağ tlar n da ölen kişinin ağz ndan söylendiği görülmektedir. Buna göre ağ t söyleyen kişiler şu şekilde s n fland r labilir: 1-Ölen kişinin yak nlar nca söylenen ağ tlar 2-Özel ağ tç lar (s ğ tç lar) taraf ndan para karş l ğ söylenen ağ tlar 3-Ölen kişinin ağz ndan söylenen ağ tlar 4-Çevrede yaşayan âş klarca yak lan ağ tlar 5-Söyleyeni bilinmeyen (anonim) ağ tlar Osmaniye de ağ tç lar, ağ t n metnini belleklerindeki eski temeller üzerine kurarlar. Ayr ca kendi yetenekleriyle içinde bulunduklar zaman, mekân ve olay n yaratt ğ etkiden yararlanarak söyledikleri ağ t n şekil ve konu bak m ndan zenginleşmesini sağlarlar. Ağ tlar çoğu zaman uzun manzumeler halinde söylenirler. Serbest tarzda konuşur gibi söylenen ağ tlarda, cümlelerin kelimeleri aras nda seci yap larak bir iç kafiye oluşturulur. Osmaniye de Ağ tlar n Söylendiği Ortamlar 1- Ölü evinde söylenen ağ tlar 2- Mezarl kta söylenen ağ tlar 3- Uğurlama s ras nda yak lan ağ tlar a) K na ağ tlar b) Asker ağ tlar c) Öğrenime ve çal şmaya giderken yak lan ağ tlar d) Hastanede yak lan ağ tlar 4- Ölüm, kaza yerinde yak lan ağ tlar (Çağ mlar,1999:68).

7 7 Ağıtlarda Söyleyiş Biçimi Osmaniye de ilk göze çarpan nitelik söyleyişte kesinliğin anlat da kararl l ğ n ve mant k düzeninin olmamas d r. Ağ t metninin en kusursuz örneklerinde dahi, anlat lan olayla ilgili bir bilgi edinilmelidir. Bilgi edinebilmek için, ağ t söyleyen kişinin ağ t n hikayesini anlatmas gerekir. Ancak bu şekilde ağ tta geçen olaylar bir zaman ve yere oturtmak mümkündür. Bentler, bir kişili, iki kişili veya çok kişili bir konuşman n bölümleridir. Ağ t metnini tek bir ağ tç n n söylediği durumlarda bile sözler, s ras yla özelliğine göre, kendisi orada bulunamayan erkek, kad n ve kad nlar n ağz ndan söylenir. Her konuşturulan kişiye bir veya daha fazla bent ayr lm şt r. Ağ t söyleyen kişi, temsil ettiği kişileri o bentlerde konuşturur. Söyleyiş, geçmişi bugüne getirerek onu anlatmada özel bir yöntem kullanabilir ve o zaman ağ tç anlat m etkili k lmak amac yla ölünün ağz ndan konuşur. Baz ağ tlarda, sanki ölü duyuyormuş gibi bir konuşma havas vard r. Ölü yaş yor da, kendi ölümünü anlat yormuş gibi onun ağz ndan söylenen ağ tlar da vard r. Ayr ca ağ t söyleyen kişi, ölenin ölüm haberini ald ğ nda; neler hissettiğini, ne gibi ac lar çektiğini ve nas l hareket ettiğini ağ t n içine katar. Ağ t n söyleyiş şekli de zaman d ş bir anlat md r. Çünkü ağ tta, geçmiş ve bugün birbirinin içine girmiştir. Bu durum, yaşayanlar n ölüyü tüm tören boyunca kendi aralar nda gibi düşünmelerinin bir sonucudur. Ölen kişi, toplumdan tamamen kopup ayr lmam ş say l r. Ağıtların İşlevi Ağ t yak ld ğ ve söylendiği tören içinde tespit etmek ve ağ t türünü o törenlerdeki yerine yerleştirmek gerekir. Ağ tlar n sosyal işlevleri vard r. Ağ tlar n incelenmesi sonucu birçok halk edebiyat türünün doğuşu daha kolay aç klanmaktad r. Ağ tlar n yak l ş trajik bir olaya dayal d r. Geleneklerle ağ tlar n ne denli s k bağlar olduğunu anl yoruz. Ağ t, toplumun manevî değerlerindendir. Toplum içinde oluşan sosyo-ekonomik yap ve bunun sonucunda geleneklerin değişme ve gelişme etkileri ağ tlara da yans r. Ağ t n amac ac y dile getirmektir. Ayr ca ağ tlarda ekonomik yap lardan k l k - k yafete, yaşama biçimine kadar kesitler sunulmaktad r. Ağ tlar n geleneğin taş y c s olmalar n n yan sra ağ t n, söylendiği dönemin özelliklerini de yans tt ğ söylenebilir (Çağ mlar, 1999:34). Bunun yan nda çok az da olsa, birçok kişinin karş l kl at şma şeklinde söylediği ağ tlar da vard r. Osmaniye Ağıtlarında İçerik Osmaniye Ağ tlar ; 1.Anonim ağ tlar 2.Ağ t yak c lar n n ağ tlar 3. Âş klar n yakt ğ ağ tlar olmak üzere üç öbekte toplanabilir. Yak ld klar Konulara Göre Ağ tlar 1-Kişiler İçin Yak lan Ağ tlar

8 8 Osmaniye ağ tlar büyük oranda konu olarak kişiler için yak l r. Bu ağ tlarda kişilerin ölümüne duyulan üzüntü yal n şekilde dile getirilir. Ağ tlar, ölüm, hastal k, ayr l k, kay p kişiler, çekilen ac lar için yak lan ağ tlard r (5,6,8,9,10,11,12,13,14,15,16,19). 2- Sosyal Olaylar Üzerine Yak lan Ağ tlar Osmaniye ağ t söyleme geleneğinde sosyal olaylar üzerine söylenen önemli yer tutar. Bu ağ tlar genellikle askerlikle ilgilidir. Askere yollanan kişinin arkas ndan duyulan üzüntü bu ağ tlarda içten söyleyişlerle dile getirilir. Ayr ca evlenme izni vermeme, boşanma, toplumu ilgilendiren her tür olayla ilgili ağ tlar yak l r (7,17,18,20). 3- Gelin Ağ tlar Osmaniye de düğünlerde k na gecelerinde söylenen ağ tlar k na ağ t olarak bilinir. K na ağ tlar, baş övme, duvak ağ tlar, gelin alma ağ tlar d r. Gelin ağ tlar Osmaniye ağ t söyleme geleneğinde geniş yer tutar (1,2,3,4). Kına Ağıtı Osmaniye düğünlerinde k na gecesinde, geline k na yakarken söylenen ağ t. Bu işin usta kad nlar özel olarak bu iş için görevlendirilmiştir. K na gecesi söylenen ağ t, gelinin ağz ndan söylenir. K na gecesinde k na yak m na k z n babas veya erkek kardeşleri taraf ndan izin verilmesi, düğüne veya k z n evliliğine r za gösterilmesi anlam na gelir. Yak lan k na ile hem gelin süslenmiş olur, hem de bu mutlu olay kutlanm ş olur. K na gecesinde eğlence, eğlenti ad alt nda yap lan şenlik de yine bu mutlu an n, oğlan ve k z evi aras nda paylaş lmas, bu paylaş m n d ş çevreye olan yans mas d r. K na gecesi gelin k z n ağlamas adettendir. Ağlamayan k z ay plan r. Çünkü bu, anababas n tez unutacağ anlam na gelir. Bu da geleneği uygulamayan davran ş olarak alg lanarak hoş karş lanmaz ay plan r. Bu nedenle gelin k z hem ağlar hem güler, istese de istemese adeti uygular. Diğer yandan k na gecesi gelin k z için bekârl ğa veda gecesidir. Ana-baba evinde misafir olduğu gecedir. Bu geceden sonra gözünü aç p gördüğü, y llar n verdiği ana-baba ocağ n, sevdiklerini, eski al şkanl klar n terk edecek, yeni bir hayata başlayacakt r. Koca evi baz lar na göre kah r evidir. Ya onacak ya da onmayacakt r. Belki de baba evinde ne gün görmüşse onunla kalacakt r. Bunun yan s ra gelin k z belki de sevdiğine kavuşacakt r. Oğlan evinin neşeli olduğu, çal p ç ğ rd ğ k na gecesi, k z evi için yar yas, yar sevinç içinde geçen buruk bir gecedir. Bu durumda k na yak l rken k z evinin söylediği türkülerin elbette neşeli olmas düşünülemez. K na ağ tlar, t pk ölüm ağ tlar gibi belli bir tören unsuru taş yan ağ tlard r. Bu ağ tlarda, ölüm ağ tlar ndaki gibi bireysel ağ tlara rastlanmaz. K na ağ tlar n n hepsi anonimdir ve yaln zca kad nlar taraf ndan, gelin k za k na yak l rken ve genellikle sessiz, çalg s z söylenir. Yak mc,

9 9 yörede ağz bu işe yatk n, olaya uygun söz düşürmesini bilen, orta yaşl bir kad nd r. Yak mc yetenekli birisiyle, ağ t n o anda k z evi ile oğlan evinin durumlar na uygun söyleyişlerle süsler. Şayet yetenekli değilse, daha önce k na gecelerinde söylediği dörtlüklerle de ağ t na giriş yapabilir. Yak mc ağ t nda, k z n, anas n n ve diğer yak nlar n n duygular n, k z n evde b rakacağ boşluğu dile getirir. Bazen anay, bazen k z, bazen de her ikisini ayn

10 10 OSMANİYE AĞITLARDAN ÖRNEKLER 1. Kına Türküsü Aşağ dan gürül gürül göç gelir Gelir amma gürültüsü geç gelir K z anadan ayr lmas güç gelir Al gelin almaya, geldik almaya Al p da dönmeye, geldik dönmeye Aşağ dan gelir gelin al c Önüne tutarlar yal n k l c Biz de biliyoruk eller al c Al gelin almaya, geldik almaya Al p da dönmeye, geldik dönmeye Sabah seni indirirler yollara Al k na yakarlar beyaz ellere Sak n k z m sak n, düşme dillere Al gelin almaya, geldik almaya Al p da dönmeye, geldik dönmeye (Ali Temiz, 45, ilkokul mezunu, Kadirli, sağl k memuru) 2. Kına Ağıtı Bu k za gerek bir ana Ağlayal m yana yana Can m ana gözüm ana Salma beni gurbet ele Gurbet ele gurbet ele Dayan lmaz kötü dile Bu k za gerek bir baba Ağlayal m yana yana

11 11 Can m baba gözüm baba Aha bindim gidiyorum Gidiyorum gidiyorum Komşulara ne diyorum Bu k za gerek bir emmi Ağlayal m yana yana Can m emmi gözüm emmi Salma beni gurbet ele Gurbet ele gurbet ele Dayan lmaz kötü dile Bu k za gerek bir dezze Ağlayal m geze geze Can m dezze gözüm dezze Aha bindim gidiyorum Gidiyorum gidiyorum Komşulara ne diyorum Bu k za gerek bir bac Ağlayal m ac ac Can m bac gözüm bac Salma beni gurbet ele Gurbet ele gurbet ele Dayan lmaz kötü dile Kap m z n önü dutlar Üşüyor bütün itler Silip süpürdüğüm yurtlar Aha bindim gidiyorum Gidiyorum gidiyorum Komşulara ne diyorum

12 12 Atlad m gittim eşiği Sofrada buldum kaş ğ Koca evin yak ş ğ İşte bindim gidiyorum Gidiyorum gidiyorum Komşulara ne diyorum (Derlemeci: Gülden Leba, Derleme, Bahçe, May s 1995,Kaynak Kişi: Hac Mehmet Ball, 96) 3. Kına Ağıtı Kalk gelin yukar deşir şeşini Emmi day bitirsinler işini Çok ağlama sil gözünün yaş n Al gelin almaya geldik almaya Gelinin k nas çamurdan m yd Gözünün sürmesi kömürden miydi Anan n yüreği demirden miydi Al gelin almaya geldik almaya Gelinin izar n alm ş kurdan Bunu böyle emr eylemiş yaradan Sabah seni göçürürler buradan Al gelin almaya geldik almaya Beline bağlam ş yelpe kuşağ Ard na düşürmüş mektep uşağ Oturduğun k z m huri döşeği Al gelin almaya geldik almaya Tepecik tepecik görünen taşlar Baban n dam n n taş değil mi Simirce simirce yağan yağmurlar Baban n gözünün yaş değil mi (Derlemeci: Gülden Leba, Kadirli,Şubat 1995, Kaynak Kişi: Hanifi Can, öğretmen)

13 13 4. Kına Ağıdı Samenim geldi duruyor Heral k na yakacaklar Yeni ümidim kesildi Heral beni vericiler K z anas k z anas Baş nda mumlar yanas K z k nay yakt rm yor Çağ r gelsin öz anas Evimizin önü kavak Kavaktan dökülür yaprak Sanki ben de gelin mi oldum Elim k na yüzüm duvak K z anas k z anas Baş nda mumlar yanas K z k nay yakt rm yor Çağ r gelsin öz anas Ana k z ndan ayr lmaz Gider gurbet ele gelmez Vermen beni yabanc ya El oğlu k ymet bilmez K z anas k z anas Baş nda mumlar yanas K z k nay yakt rm yor Çağ r gelsin öz anas

14 14 Şu görünen ekin sand m Ekin değil burçak imiş K z anadan ayr lmas Yalan değil gerçek imiş K z anas k z anas Baş nda mumlar yanas K z k nay yakt rm yor Çağ r gelsin öz anas Evimizde vard sobam Toplanm ş hep elim obam Ver de elini öpeyim Beni gelin veren babam K z anas k z anas Baş nda mumlar yanas K z k nay yakt rm yor Çağ r gelsin öz anas Çatt lar ocak taş n Kurdular düğün aş n K z k nay yakt rm yor Çağ r gelsin kardeşi (Derlemeci: Gülden Leba, Kadirli, Anberinark köyü, Şubat 1995, kaynak kişi: Muhammer Güneş, 44, ev han m ) 5. Ağıt Kadirli köprüsü geçek Gazinoda açm ş çiçek Kâmil Kara y kesmişler İkinci ekimi seçek

15 15 Haz rm ş Mustafa Kara Bu işlere verdik ara Bütçede kalmad para Bat r yor ortal ğ buda H s m diye seni seçtik Keşke seçeydik yaban Koca araba k r lm ş Sanki Kadirli de çoban (Derlemeci: Gülden Leba, Kadirli, Anberinark köyü, Şubat 1995, kaynak kişi: Muhammer Güneş, 44, ev han m ) 6. Ağıt Yan nda açan mor çiçek Temmuz gelişin soldu mu Şu bebekten soracağ m Anan göçerken geldi mi Gözüm ak yor selinen Günüm geçmiyor elinen Sana haber vereceğim Şener de geldi gülünen (Derlemeci: Gülden Leba, Kadirli, Anberinark köyü, Şubat 1995, kaynak Kişi: Muhammer Güneş, 44, ev han m 7. Ağıt Bekir kardaş asker olmuş Gider deniz adas ndan Uşağ Hicaz a düşür Otur kalem odas ndan Bekir kardaş asker olmuş Beyti şerif beyti türbe Uşağ Hicaz a düşür Hangi yana düşsen k ble (Derlemeci: Gülden Leba, Kadirli, Anberinark köyü, Şubat 1995, kaynak Kişi: Muhammer Güneş, 44, ev han m

16 16 8. Ağıt Hikâyesi: Doğum s ras nda ameliyat masas nda bebeği ile birlikte ölen Merik gelin için şu ağ t söylenmiştir: Bazarc n pambuğuna Yağmur yağd yağrağ na Gurban olam Merik gelin Mezar n n toprağ na Dertlerine bak layd Bana hançer sokulayd Keşke Merik ölmeseydi Evim bark m y k layd Şu Merik in bac s na Dayan lmaz ac s na Dediler Merik öldü Sab r onun kocas na Ne ağlad ne de güldü Vurunca bağr m deldi Maraş tan bir haber geldi Dediler Merik öldü (Derlemeci: Tuğba Çatalbaş, Osmaniye, Hemite, , kaynak Kişi: Mehmet Ateş, 76, okuma-yazma bilmiyor). 8. Ağıt Hikâyesi: Osmaniyeli Şaban Çavuş l cadan dönerken düşmanlar taraf ndan öldürülüyor. Ölümünün ard ndan şu ağ t yak l yor: Il can n yollar na Vurma dakma kollar na Il cada ölen Şaban Doyamad m dillerine

17 17 Konağ n alt ekin Yekin Şaban çavuş yekin Ağlamaya s k l yorum Düşmanlar n evi yak n Değirmenin üğünüyor Bibilerin dövünüyor Dövünmeyin bibilerim Düşmanlar n sevmiyor Il cadan gelemedin Düşman n bilemedin Beş kurşunu birden yedin Yiğit idi Şaban ağam (Derlemeci: Tuğba Çatalbaş, Osmaniye, Hemite, , kaynak Kişi: Fatma Gürbüz, 77, okuma-yazma bilmiyor). 9. Ağıt Kardeşimin ad Durdu Şelan ağ r vurdu Gurban olam hat n anam Bir bebek orada kald Arkamda dağ m y k ld Kürekten kolum söküldü Zorumuş kardeş ac s Kakamam bölüm büküldü Üznünü bitirmemiş Gölgesine oturmam ş Gurban olam kele gelin Bir oğlanc k yetirmemiş

18 18 Karl dağlar, kars z dağlar Herkeş ölüsüne ağlar Senin ocağ n batmad Benim gelin kara bağlar Gadan alay m teyze Ben ağlar m geze geze Geri durun ben vereyim Benim yaram daha taze P rt y p rt ya katak Götürek pazarda satak Sen anas ben gelini Gidek de mezara yatak Kara tren tez gelir Soluk soluğa yetirir Kap Hasan n oğlu Osman Acep haber mi getirir Gadan alay m Döndü Öd düştü, ciğerim yand Kullar baş na vermesin Bavulda p rt s geldi (Derlemeci: Tuğba Çatalbaş, Osmaniye, Hemite, , Kaynak Kişi: Elif Gürbüz, 82, okuma-yazma bilmiyor). 10. Benli Ömer Ağıtı Ömer im eller iyisi Veziri gölge koyusu Rum dan Şam a ünü gitti Hani emmisi day s

19 19 Evimizin önü arpa Kuzu gelir k rpa k rpa Ne yat yon Benli Ömer im Gelin taze, bebek körpe Evimizin önü kuyu Kuyudan al rd k suyu K naman beni komşular Melek Ömer imin huyu F rak deli gönlüm f rak Belen köyün yeri rak Anan kar baban koca Şimden beri Ömer gerek Evimiz var uçtan uca Sabah olmaz uzun gece Belen köye gider miyim Benli Ömer im olmay nca Ben Ömer imin anas y m Odlar düşüp yanas y m K naman beni obalar Ben Ömer in anas y m (Kaynak Kişi: Cemile Güldür, Kadirli, Osmaniye, İlkokul mezunu, ev han m ) 11. Ağıt Hikâyesi: And r n yöresinde bir düğün halay nda silah s k l r ve damat ölür. Gelin ve kaynanas karş l kl olarak şu ağ t söylerler: Halbur derler yüksek yayla Ben daha görmedim böyle Hal n sormaya geldim Eşim yaralar n heyle

20 20 Ayşe Teyze, Ayşe Teyze Süpürmedim evinizi Niye bana dar l yon Ben mi öldürdüm oğlunuzu Akan sular duruluyor Gelin geri veriliyor Düğününe gelen sağmen Cenazende bulunuyor Az giderim uz giderim Kervan yolun düz giderim Ben evimden gelin geldim Geri döner k z giderim (Derlemeci: Ercan Taştan, Kadirli, , kaynak kişi: Lütfiye Güvel, 63, okuma-yazma bilmiyor) 12. Ağıt Hikâyesi: Osmaniye de Recep adl bir genç trafik kazas nda ölür. Ard ndan annesi Emine şu ağ t yakar: Gökyüzünde turna katar Kolunu boynumdan atar Kurban olurum Recebim İş mi olur bundan beter Şaş k Recebim şaş k Tekerin önüne düşük Kurban olay m oğluma Şöhretli araba koşuk

21 21 İleri dur kele Sultan Otural m dize dize Osman düğününü kurmuş Okuntu sald bize Kap m zda dut dikili Dibinde reyhan ekili Kurban olay m oğluma İrecep evimin vekili Su içinde salk m söğüt Verseler de almam öğüt Şöyle döndüm bakt m idi Kan içinde babayiğit 13. Ağıt Hikâyesi: 16 yaş nda kanserden ölen Gülseren Dal için Cafer Karataş taraf ndan şu ağ t yak lm şt r: Doktorlar derdime kanser dediler Annem babam öleceğimi bildiler Beni al p eve geldiler Zalim felek genç yaş mda k yd bana Daha girmiştim on alt yaş ma Felek pençesini takt peşime Zalim kanser genç yaşta vurdu baş ma K yma felek, k yma şu genç yaş ma Annem Sultan, babam Ali dir İkisi de mecnun gibi delidir Elbet şu dünyan n temeli fanidir K yma felek, k yma şu genç yaş ma

22 22 Şu yalan dünyada murat almad m Sanki ben de al duvakl gelin mi oldum Daha genç yaş mda şan m ald n K yma felek, k yma şu genç yaş ma Gülseren derler benim ad ma Yalan dünya ben de doymad m tad na Daha eremeden murad ma K yma felek, k yma şu genç yaş ma Âş k Cafer bunu böyle söyledi Oturup baş na kendisi de ağlad Yalan dünya seni böyle eyledi K yma felek, k yma şu genç yaş ma (Derlemeci: Güllü Dal, Kadirli, , kaynak kişi: Cafer Karataş, 55, ortaokul mezunu) 14. Hamdi Bey in Ağıtı Canan akar belik belik Ben ağlar m soluk soluk Ne mutlu eşe can na Hamdi ba can na gömük Şura at n n bine Şuna gaz n n döne Gele görsen sürmeleşim Iss z galm ş ağ gana Gadan alam Hamdi Duyan eller sana yand Ağ ganan gap s na Bir topluca atl endi

23 23 G zlar sizi kör ederim Silin begen çizmesini G z öyle gelin mi olur Donadal m öznesini Gadan alam Senem Var m benim gibi yanan Ne ağl yon Şerif g z m Dünen yand yd g nan Yol üstünde gara çal Ir r eder dal Hamdi bem küsmüş gider Emmileri döndersin geri Havludan at boşanm ş Geldim döşe döşenmiş Gadan alam Ahmet emmi Gayret guşan guşanm ş İncecik cuvara sarar Gaveyinen içe içe At n gald r r hara Yaklaş verirdi göce Harman yeri yar l yor Nad davulu çal n yor Okuntu sald n beler Cenazene diriliyor (Kaynak kişi: Nurtane T raş, Kadirli, Osmaniye, 1995)

24 Selver in Ağıtı Selver in çektiği deve Kâh yürür de kâh bozulur Gara yaz n gözeli Kulakta parlar gaziler All kefiye baş nda Gurşun yaras döşünde Öldürmüş de suya atm ş Arapl n n üst baş nda Nazik ağ Selver im nazik Mevla n da gurursuz yaz k Yak ş rd ağ gollara Has mercan, gümüş bilezik Selver imin er gak ş Bulan kl elinin bak ş K rm z edik giydirmedim Gara gundura yak ş r Ç kt m gonurun dağ na Seyr eyledim bağ na Beş sene ard na düştü Vermedim cerit beğine Elyal dört bükülü Darak cöbünde sokulu K naman obalar beni Selver yitirik ak l (Kaynak kişi: Nurtane T raş, Kadirli, Osmaniye,1995)

25 Kıçıkırığın Ağıtı Hikâyesi: K ç k r k Ali Toroslarda dolaşan eşk ya çete başlar ndand r. Nişanl iken askere gider. Ali ye düşman olan bu k z n day s, onu başkas yla evlendirmek ister. K z kabul etmeyince day s taraf ndan öldürülür. Bu olay duyan Ali askerden kaçar, k z n day s n vurur ve nişanl s n n mezar baş nda şu ağ t yakar: Askerlikten ben de kaçt m Kanat bağlad m da uçtum Nazl Döndü mün yüzünden Tatl canlar mdan geçtim Değirmen tersine dönse Her dileğim kabul olsa Beş on kişi daha vururum Nazl Döndü m geri gelse Derelerde biter kam ş Kâkülüne kan bulaşm ş Kadan alay m anam Ölüyorum yetiş demiş Mezar na bir dut diktim Kul olay m dallar na Döne döne can veriyor Bak Döndü mün hallerine Evlerine ben de vard m İncik incik haber sald m Ayan olsun nazl Döndüm Day n yan na sald m

26 Askerin Ağıtı Alt n yüzük parmağ nda Sayet pantol ayağ nda İbiş i süvari yazm şlar Şu Antep in örneğinde Yücesinde yanar ş k Sofras nda gümüş kaş k Ya ne derdin kadir Mevla m K z m sallamad beşik Kap m zda çifte dutlar Yaprak m ola, pürçek mi ola İbişin ölük diyorlar Yalan m ola, gerçek mi ola Yaz geldi, çiçek aç ld Sadi olanlar seçildi Kullar baş na vermesin P rt bavuldan saç ld Gadan alam k z m Hem kl ğ m hemi saz m Kar lar içinde oturur Gelin başl gelin k z m Evimiz cana ( rmak) yak n Dalga vursa al r m ola Emmioğlu İbişim Mektup yazsam gelir mi ola

27 27 Belinde de alt patlar Süvarinin at hoplar Ayan olsun İzzet oğlum Çifte gelin zülüf toplar İlahi İstanbul bata Gelibolu daha öte Sabah İzzet İbiş gelir S cakla tüte tüte Yol üstünde bir top çiçek Ben belini bağlamaz m y m İzzet in öleceğini bilsem Ben İbiş e ağlamazd m Evimiz suya yak n Dalga vurur sekin sekin İbiş Antep ten geliyor Meclis ayağa kalk n Kap m zda asma, üzüm Salk mlar düzüm düzüm Gadan alay m emminoğlu Gucağ nda yok bir kuzum Havluyu konak tutturmuş Merdiveni düzletiyor Bedir k z m gurban demiş Deli Ali yi nazlat yor

28 28 Yatt ğ n yerlerde yatmam Yorgan üzerime örtmem Gadan alay m emmioğlu Babam n evine gitmem (Derlemeci: Tuğba Çatalbaş, Kadirli, , kaynak kişi: Mehmet Ateş, 76, okuma yazma bilmiyor) 18. Ağıt Hikâyesi: Ağ t n kendisi için yak ld ğ Mehmet Cin in de aralar nda bulunduğu beş kişilik bir grup aralar nda kavga ederler. Olaydan k sa bir süre sonra gruptaki diğer dört kişi Mehmet Cin i öldürürler. Nişanl s Hatice şu ağ t yakar: Sabahleyinden yüzüne Vurdum elimi dizime İlahi kurban olim Memmedin el gözüne Tam bu s rada bu ailenin akrabalar ndan biri de ölür. Bunun üzerine şu ağ t yak l r: Ağ bezden de ketenimiz Hiç kalkm yor yatan m z Kuru yere mekân tutmuş Çitil gibi yetenimiz Mehmet in nişanl s kay n na yönelerek: Sabahleyin er kalkt m Kekliğine yem döktüm Kusursuz hizmet ettim Kay n da gelmez yan ma Mehmet in annesi:

29 29 Anay n da yoktur özü Yürümeye tutmaz dizi Ayan olsun Mehmet oğlum Kör oldu baban n gözü (Kaynak Kişi: Sultan İyibiçer, Köprübaş, Osmaniye, 65, ev han m, ilkokul) 19. Ağıt Hikâyesi: Osmaniye nin Zorkun yaylas nda genç bir k z kendini dut ağac na asar. Bunun üzerine şu ağ t yak l r: Sen de nereden geldin İpi çarş dan m ald n Datl cana nas l k yd n Mevla kerim demedin mi Sabanan er mi kalkt n Dut ağac na ip mi dakd n Datl cana nas l g yd n Mevla kerim demedin mi Erisin dağlar n gar Dudun dal gurusun Anan nerede o da gelsin Mevla kerim demedin mi (Kaynak Kişi: Sultan İyibiçer, Osmaniye, 65, ev han m, ilkokul KAYNAKÇA Ana Britannica (1987), Ağ t Maddesi, C.1, Ana Yay nc l k, İstanbul. Boratav, Pertev Naili (1982), Folklor ve Edebiyat I-II, Adam Yay nlar, İstanbul. Çağ mlar, Zekiye (1999), Adana Yöresi Avşar Ağ tlar ve Bu ağ tlar n Adana Âş kl k Geleneğine etkisi, Ç.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam ş Doktora Tezi, Adana. Görkem, İsmail (2001), Türk Edebiyat nda Ağ tlar, Akçağ Yay nlar, Ankara. Kaya, Doğan (1999), Anonim Türk Halk Şiiri, Akçağ Yay nlar, Ankara.

30 30 Kudret, Cevdet (1980), Örneklerle Edebiyat Bilgileri, İnk lap ve Aka Bas m, İstanbul. Malinowski, B. (1990), Büyü, Bilim ve Din, Kabalc Yay nlar, İstanbul. Öztürk, Ali (1986), Türk Anonim Edebiyat, Bayrak Yay nlar, İstanbul. Şenel Süleyman (1988), Türk Edebiyat nda Ağ t, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.1, TDV Yay nlar, İstanbul. Şimşek, Esma (1993), Kadirli ve Osmaniye Ağ tlar, Tesfa Yay nlar, Antakya. Türkçe Sözlük (1988), Ağ t Maddesi, C.1, Türk Dil Kurumu Yay nlar, Ankara. Uludağ, Süleyman (1988), Ağ t Maddesi, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.1, TDV Yay nlar, İstanbul.