Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s MÜZELERDE AYDINLATMA KRİTERLERİNİN SERGİDEKİ MALZEMELERİN KORUNMASINA ETKİSİ: ÇENGELHAN RAHMİ KOÇ MÜZESİ 3

Transkript

1 Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s İlkyaz Ariz YÖNDEM 1 Ali Akın AKYOL 2 MÜZELERDE AYDINLATMA KRİTERLERİNİN SERGİDEKİ MALZEMELERİN KORUNMASINA ETKİSİ: ÇENGELHAN RAHMİ KOÇ MÜZESİ 3 Özet Tarihi ve kültürel birikimin kavranması ve yansıtılması bakımından geçmişle bugün arasında sağlam bir bellek oluşturma mekânı olarak insana, doğaya, canlı ve cansız nesnelere ait bilim, sanat ve zanaat yoluyla ortaya konmuş eserlerin korunduğu ve sergilendiği, kuşaklar ve kültürler arası etkileşimin sürekliliğini sağlayan müzelerin başarılı ve amacına yönelik doğru hizmet eden bir yapı olarak değerlendirilmesinde aydınlatmanın vazgeçilmez bir unsur olduğu kabul edilir. Dünyada birçok gelişmiş ülkenin müze ve galerilerinde eserlerin sergilenmesinde eserin malzeme türüne yönelik standartlar geliştirilmiştir. Ülkemizde müze aydınlatmasına yönelik çalışmalar bulunmasına rağmen uygulamada sorunlar görülmektedir. Bu bildiride müzelerde sergilenen eserlerin aydınlatılması açısından dikkat edilmesi gereken temel unsurlar üzerinde durulmaktadır. Bu konu ile ilgili olarak Ankara'da sanayi müzesi olarak hizmet veren Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi uygulama alanı olarak seçilmiştir. Sergilenen eserlerin ışığa duyarlılıklarına bağlı olarak malzeme nitelikleri için uygun görülen aydınlık düzeyleri, müzelerde eser koruma bağlamında kullanılan aydınlatma çeşitleri ve bunların uygulama kriterleri incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi, Aydınlatma, Müzelerde Aydınlatma, Aydınlatma Kriterleri, Eser Koruma ve Aydınlatma. 1 Arş. Gör., Gazi Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü, ilkyazturan@gmail.com / ilkyazyondem@gazi.edu.tr 2 Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü, aliakinakyol@gmail.com / aliakyol@gazi.edu.tr 3 Bu bildiri Alanya Alaaddin Keykubad Üniversitesi tarafından düzenlenen Mayıs 2017 tarihli II. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu'nda sunulmuştur.

2 İlkyaz Ariz Yöndem, Ali Akın Akyol THE EFFECT OF THE LIGHTING CRITERIA ON PRESERVING THE MATERIALS OF ARTEFACTS ON DISPLAY IN MUSEUMS: ÇENGELHAN RAHMİ M. KOÇ MUSEUM Abstract Museums are places to create a solid memory between past and present in terms of comprehension and reflection of historical and cultural accumulation. Lighting is an indispensable factor for museums. In most museums and galleries of developed countries, lighting standarts have been developed according to the materials of artefact. Despite the fact that there are studies on museum lighting in Turkey, there are problems in practice. This research focuses on the basic elements to be considered in terms of lighting the artworks exhibited in the museums. Çengelhan Rahmi M. Koç Museum, which serves as an industrial museum in Ankara, was chosen as the execution area. The illumination levels of the exhibited works are considered appropriate for their material qualities, the types of lighting used in the protection context of the lighting in the museums and their application criteria are examined. Key Words: Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi, Lighting Design in Museums: Exhibition and Preservation. GİRİŞ Tarihi ve kültürel birikimin kavranması ve yansıtılması bakımından geçmişle bugün arasında sağlam bir bellek oluşturma mekânı olarak insana, doğaya, canlı ve cansız nesnelere ait bilim, sanat ve zanaat yoluyla ortaya konmuş eserlerin korunduğu ve sergilendiği, kuşaklar ve kültürler arası etkileşimin sürekliliğini sağlayan müzelerin başarılı ve amacına yönelik doğru hizmet eden bir yapı olarak değerlendirilmesinde aydınlatmanın vazgeçilmez bir unsur olduğu kabul edilir. İnsanın psikolojik ve fizyolojik durumunu etkileyen ışık, gerek iç mekân gerekse dış mekânda tasarımın vazgeçilmez öğelerinden biri haline gelmiştir. Işığı vazgeçilmez kılan özelliği; bulunduğu ortamı ve aydınlattığı yüzeyin dokusunu tanımlayarak, formunu ve ölçeğini belirlemiş, fonksiyonlarının doğru algılanmasını sağlamış olmasıdır. Müzeler bu önemli tasarım öğesinin farklı bir hassasiyetle kullanılmasını gerektiren mekânlar olmuştur. Müze tanımı göz önünde bulundurulduğunda, müzelerin iki temel işlevi olduğu görülür. Bu iki temel işlev en genel anlamda eserlerin korunması ve sergilenmesine yöneliktir. Müzelerde aydınlatma kavramı ise hem eserlerin sergilenmesinde hem de eserlerin korunmasında müzeciliğin ortaya çıktığı zamandan günümüze değin etkili olmuştur. 527 Müzelerde Aydınlatmaya Dair Temel Yaklaşımlar ve Çalışmanın Amacı Müzecilik kavramının ortaya çıktığı yıllardaki müze örneklerine bakıldığında müzelerin ana fonksiyonunun eser sergileme olduğu ve müzelerde aydınlatmanın temelinin doğal aydınlatmaya dayandığı görülür. İlk müze örneklerinde mümkün olduğunca çok güneş ışığını mekân içerisine alabilmek için geniş pencereler ve çatı açıklıkları kullanılmıştır (Soygeniş 1991: 58-59). Kullanılan bu açıklıklar eserlerin bol güneş ışığı altında sergilenmesine neden olmuştur. Sonraki dönemlerde müzelerin tarihi, bilimsel ve sanatsal değeri olan eserlerin toplandığı, Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

3 Müzelerde Aydınlatma Kriterlerinin Sergideki Malzemelerin Korunmasına Etkisi: Çengelhan Rahmi Koç Müzesi sergilendiği ve bilimsel araştırmalarda yararlanılan kuruluşlar olması ve müzedeki eserlerin insanlığın ortak malı olarak düşünülmesi onların sonsuza kadar fiziksel ve sanatsal herhangi bir değişikliğe uğramadan korunması gerekliliğini ortaya koymuştur. Bu anlayışla yapay aydınlatma devreye girmiş, koruma konularıyla birlikte ele alınmaya başlanmıştır (Kurtay vd. 2003: 96). Daha sonraki dönemlere gelindiğinde ise gelişen teknoloji gerek müze mimarisini gerek müzelerde kullanılan aydınlatma sistemlerini etkilemiş, eserlerin uygun aydınlık ortamı oluşturularak sergilenmesinin yanında eserlerin ışığın zararlı etkilerinden korunması da amaçlanmıştır. Müzelerde eserlerin aydınlatılmasıyla ilgili kavramlar incelendiğinde ve müzelerin temel işlevi göz önünde bulundurulduğunda, sergilenen eserler üzerinde aydınlatmadan kaynaklanacak bozulmaların en aza indirgenmesi ve eserin izleyici tarafından doğru algılanmasının sağlanması müzelerde aydınlatmanın öncül iki prensibi olarak kabul edilmiştir. Müzelerde aydınlatma konusunun gelişim sürecinde, aydınlatmaya ilişkin kararların alınmasında, her iki prensibin de göz önünde bulundurulduğu, bununla birlikte eserlerin ışığın zararlı etkilerinden korunmasına yönelik farkındalığın zaman içerisinde arttığı görülür. Öyle ki bir nesnenin yapısında meydana gelen fiziksel veya kimyasal herhangi bir değişim olarak belirtilen bozulmanın geri dönüşü yoktur, yani bozulma meydana geldiğinde nesnenin tekrar eski yapısına dönmesi olanaksızdır. Bu durum, eserlerin korunmasının sergilenmesinden daha önemli olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Ülkemizdeki müzelerde, bilimsel kriterlere dayanan eser koruma ve teşhir çalışmalarının tarihinin çok eskilere gittiği söylenemez. Buna karşılık, yurt dışında, özellikle İngiltere, Amerika, Almanya gibi gelişmiş ülkelerde eserlerin korunmasına yönelik uygun aydınlatma kriterlerinin geliştirilmesi için, 19. yüzyıldan başlayarak önemli aşamalar kaydedilmiştir. Bu gelişmelerin kaydedilmesinde CIE (Uluslararası Aydınlatma Komisyonu) IESNA (Kuzey Amerika Aydınlatma Mühendisliği Topluluğu), ICOM (Uluslararası Müzeler Konseyi) gibi kuruluşların çalışmaları önemli rol oynamıştır. Bu kuruluşların bilimsel çalışmalar sonucunda ortaya koyduğu veriler, müzelerde eser aydınlatma konusunda otoriteler tarafından belirlenen standart değerleri oluşturmuştur. Bu değerler, uluslararası bir gerçeklik kazanarak birçok ülkede müzelerde eser aydınlatma uygulamalarında temel ölçüt olarak kabul edilmiştir. Sahip olduğu tarihi eserlerin yoğunluğuyla dünyanın başta gelen ülkelerinden biri olan ve bünyesinde birçok müze bulunduran ülkemizde, aynı yaklaşımın tam olarak benimsenmediği ve "müzelerde eser aydınlatma" konusuna gereken önemin verilmediği, bu durumun gerek eserlerin sergilenmesinde gerekse eserlerin ışığın zararlı etkilerinden korunmasında bazı problemleri beraberinde getirdiği konusu günümüzde genel olarak kabul gören bir görüştür (Özkoç ve Duman 2008: ). Buna rağmen ülkemizdeki müzelerde aydınlatma konusunun, sergilerin kurgusunda ne derecede ele alındığını belirten veriler oldukça azdır. Bu konuda elde edilecek veriler; çağdaş müzecilik ölçütleri oluşturulmasına, değerlendirilebilir ve sürdürülebilir olmasına, aydınlatma kriterlerinin müze binalarının yapımından başlayarak müze ziyaretçilerine eserlerin sunumuna kadar ne derecede önem taşıdığının ilgililerce önemsendiğinin ziyaretçiye aksettirilmesine ve en önemlisi de, sergilemeye dönük bir politika oluşturulmasına hizmet edecektir. Bu kapsamda ele alınarak geliştirilen çalışmanın amacını, müzelerde sergilenen eserlerin zarar görmesinin engellenmesi için uygulanacak iyi bir aydınlatma tasarımının kriterlerini inceleyerek, aydınlatma elemanlarının seçiminde dikkat edilmesi gereken etkenleri 528 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

4 İlkyaz Ariz Yöndem, Ali Akın Akyol tayin etmek ve aydınlık düzeyi-eser malzemesi açısından bir müzenin aydınlatma sistemini ele alarak, eserlerin sergilenmesinde aydınlatma için belirlenen standart değerlere uygun olup olmadığı tespit etmek oluşturmaktadır. Müzelerde aydınlatma kriterlerinin incelenmesi ile ilgili olarak Ankara'da sanayi müzesi olarak hizmet veren Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi uygulama alanı olarak seçilmiştir 4. Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi eserleri aydınlatma kriterleri, müzede gerçekleştirilen incelemeler sonucunda elde edilen somut veriler üzerinden değerlendirilebilmiştir. Bu değerlendirmeler, bazı aydınlatma elemanlarının nitelikleri ve kullanım alanlarının uygunluğunun anlaşılmasına hizmet etmiştir. Türkiye deki müzelerin genelinde görülen, aydınlatma sisteminden kaynaklanan benzer aksaklıkların tespit edilmesinde ve konuyla ilgili yeterliliğin arttırılmasında model olarak kullanılabilecek bu pilot çalışma; müzelerde eserlerin korunmasına ve eser odaklı sergileme yapılmasına imkân veren aydınlatma tasarımlarının sistemli bir şekilde kurgulanarak sürdürülmesine yönelik çalışmaların yaygınlaştırılarak uygulanması açısından önemli görülmektedir. Ankara Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi Rahmi M. Koç Müzesi (Şekil 1) Ankara nın ilk sanayi müzesidir. Müze Kanuni Sultan Süleyman döneminde ( )inşa ettirilen ve Ankara nın hanlar bölgesindeki ender yapılardan biri kabul edilen Çengelhan isimli yapı içerisinde yer alır yılında tamamlanan restorasyon çalışmasıyla aslına sadık kalınarak sağlamlaştırılan han Rahmi M. Koç Müzecilik ve Kültür Vakfı'na bağlı bir müze olarak ziyarete açılmıştır. Müzede bulunan yaklaşık 5000 obje, 32 sergi mekânında (bodrum, giriş, birinci kat ve bahçede) 147 vitrinde ziyaretçilere sunulmaktadır (Url-1) Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi nde görsel incelemeler ve ölçümler tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Müzede incelemelerimizin gerçekleştiği dönemde, Rahmi Koç Müzecilik ve Kültür Vakfı nın müze bünyesine katmak istediği Safranhan isimli ek binanın restorasyonu tamamlanmamıştı, 2016 yılı Haziran ayında Safranhan müze bünyesine dâhil edilmiş sergileme mekânlarının ve koleksiyonların dağılımında bazı değişiklere gidilmiştir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

5 Müzelerde Aydınlatma Kriterlerinin Sergideki Malzemelerin Korunmasına Etkisi: Çengelhan Rahmi Koç Müzesi Şekil 1. Ankara Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi Genel Görünüş. Ankara Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi Sergileme Bölümleri ve Koleksiyonları Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesinde tüm ülkelere ve dönemlere ait mühendislikle ilgili obje ve belgelerin toplanması, araştırılması, sergilenmesi ve korunması amaçlanmıştır (Url-1). Kareye yakın dikdörtgen planlı ve 3 kattan oluşan yapının ortasında etrafı tonoz örtülü revaklarla çevrelenmiş bir avlu yer alır. Müzede yer alan bölümler genel olarak; sergileme alanları, resepsiyon, personel odaları, teknik hizmet odaları (güvenlik, temizlik) olmak üzere dört bölüme ayrılmıştır. Müzede sistematik olarak gruplandırılan eserler 19 kategoriye ayrılmıştır ve müzenin her 3 katında da sergi mekânları mevcuttur. Her kategori sergi hacimleri içerisinde genel olarak kronolojik sırayla sergilenmektedirler (Şekil 2). Müzenin bodrum katında 4 ayrı kategoriye ait eser sergisi (Tarım, Eczacılık, Tıp, Model Makine Atölyesi) dışında geçici sergi salonu ve elektrik teknisyen odası yer alır. Müzenin zemin katında 5 ayrı kategoriye (Makineler, Vehbi Koç Dükkanı, Karayolu Ulaşımı, Esnaf Sokağı, Bedesten) ait serginin dışında yönetim odası, muhasebe, küratör vb. gibi personel odaları ve orta avluda Çengelhan Brasserie isimli bir restoran yer almaktadır. Müzede sergilenen eserlerin en yoğun olduğu kat, 1. kattır. Burada 9 ayrı kategoriye (raylı ulaşım, oyuncaklar, iletişim, bilimsel aletler, denizcilik, günlük yaşam, Ankara ve Atatürk, Rahmi M. Koç Galerisi, havacılık) ayrılmış sergiler ile bir kafeterya bulunmaktadır. 530 Şekil 2. Müze Planı Ve Koleksiyon Dağılımı (Url-1). Ankara Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi Aydınlatma Sistemi Müze restorasyon sonucu kazanılan tarihi bir handa (Çengelhan) hizmet vermektedir. Bu bakımdan sadece sergilenen eserlerin aydınlatılması değil aynı zamanda tarihi yapının taşıdığı özelliklerin iyi bir biçimde yansıtılması bakımından da aydınlatma büyük önem taşımaktadır. Müzede 19 farklı kategoriye ayrılmış eserler 32 oda ve dolaşım yolları kullanılarak sergilenmektedir. Bazı mekanlarda doğal aydınlatma, yapının mimari konumundan kaynaklanan nedenlerle müzenin aydınlatma tasarımına dahil olurken, genelinde yapay aydınlatma etkili olmaktadır. Yapay aydınlatmaya ihtiyaç duyulmasındaki belirleyici faktör; müze veya sanat galerisi olarak kullanılan tarihi yapılarda sergilenen eserlerin gün ışığının saat, mevsim, atmosfer koşulları gibi birçok etkene bağlı değişiminden olumsuz etkilenmesi ve ışığın gün içerisinde keskin bir biçimde yapıya alınıyor olmasıdır (Oğuz ve Işık 2003: 3). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

6 İlkyaz Ariz Yöndem, Ali Akın Akyol Müzede Yapay Aydınlatma Müzenin 3 katı ve bu katlarda yer alan eser ve genel aydınlatmada kullanılan yapay aydınlatma sistemleri incelenmiş, kullanılan aydınlatma elemanlarının özellikleri ve kullanıldığı yerleri gösteren tablolar (Tablo 1-8) oluşturulmuştur. Müzede ayaklı cam vitrinlerin yanında, yapının özgününde mevcut olan ocak ve niş gibi hacimler de sergileme amacıyla kullanılmıştır. Sergileme hacimleri sergilenen eserlerin ve sergi mekânının özelliklerine bağlı olarak çeşitlilik gösterdiği için, benzer özelliğe sahip olan vitrinler; A, B, C ve D Tipi Vitrin şeklinde ifade edilmiştir. 531 Tablo 1. A-Tipi vitrinin aydınlatması ve kullanıldığı yer. Tablo 2. B-Tipi vitrinin aydınlatması ve kullanıldığı yer. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

7 Müzelerde Aydınlatma Kriterlerinin Sergideki Malzemelerin Korunmasına Etkisi: Çengelhan Rahmi Koç Müzesi Tablo 3. C-Tipi vitrinin aydınlatması ve kullanıldığı yer. 532 Tablo 4. D-Tipi vitrinin aydınlatması ve kullanıldığı yer. Tablo 5. Ahşap gergi üzerindeki aydınlatma sistemi. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

8 İlkyaz Ariz Yöndem, Ali Akın Akyol Tablo 6. Raylı sistem üzerindeki aydınlatma sistemi. 533 Tablo 7. Lamine cam panolar üzerindeki aydınlatma sistemi. Tablo 8. Alçıpan tavan içerisindeki aydınlatma ve kullanıldığı yer. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

9 Müzelerde Aydınlatma Kriterlerinin Sergideki Malzemelerin Korunmasına Etkisi: Çengelhan Rahmi Koç Müzesi Müzede Yapay Aydınlatma Sistemine Ait Aygıtların Özellikleri Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi'nde gerek eser aydınlatmada gerekse genel aydınlatmada çok çeşitli ışık kaynakları kullanılmıştır. Bu bağlamda farklı türde seçilen aydınlatma elemanlarının ışık şiddeti, renk sıcaklığı, renksel geri verim indisi, kullanım ömrü, voltajı, ışık akısı ve enerji grubu da değişkenlik göstermektedir. Vitrin içi ve dışında yer alan aydınlatma sistemine ait lambaların özellikleri Tablo 9'da belirtilmektedir. 534 Tablo 9. Müzede vitrin içi ve dışında yer alan aydınlatma sistemine ait aygıtların özellikleri. Müzede Doğal Aydınlatma Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesinin yer aldığı yapının (Çengelhan) inşa edildiği dönemde müze olarak tasarlanmamış olması doğal aydınlatmanın plansız olarak yapıya Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

10 İlkyaz Ariz Yöndem, Ali Akın Akyol alınmasına neden olmakta, bu durum bazı avantaj ve dezavantajları beraberinde getirmektedir. Sürdürülebilir mimarlık açısından doğal aydınlatmanın kullanımı enerji tasarrufu sağlarken aynı zamanda insan psikoloji üzerinde de olumlu etkiler gösterir. Fakat yapılan araştırmalar, müzelerde iyi bir aydınlatma tasarımının sadece enerji tüketimini en aza indirmeyi değil aynı zamanda sergideki konforun sağlanması ve eserler üzerinde meydana gelecek zararın azaltılmasına da hizmet etmesi gerektiğini ortaya koymuştur. Renksel geriverim açısından detayların daha iyi seçilmesine olanak veren doğal aydınlatmanın içerisindeki ultraviyole (UV) ışınımların kontrolünün sağlanmaması eserler üzerinde bozulmalara neden olabilir. Fakat ele alınan müzede sergilenen eserlerin çoğunluğunun sanayi ürünleri olması, eserlerin ışığa karşı hassasiyetini azaltmaktadır (Sala ve Gallo 2007: 70-71). Yerinde yapılan incelemelerde müzenin ortasında yer alan avlunun çatısından içeriye alınan doğal ışığın birinci ve zemin katta, günün belli bir saatine kadar yapay aydınlatmayla birlikte kullanıldığı, ışığın yoğun olarak yapıya alındığı öğlen saatlerinde ise birinci katın avluya bakan dolaşım yollarında sadece doğal aydınlatmanın kullanıldığı gözlenmiştir. Bu alanda sergilenen objeler üzerinde gün içerisinde doğal aydınlatmadan kaynaklı aydınlık düzeyinde sürekli değişmeler meydana gelmektedir. Bu durum görsel konforu olumsuz yönde etkileyen kamaşma ve eser üzerine düşen gölge oluşumlarına neden olmakta, eserlerin detaylarının doğru algılanamaması gibi sorunları beraberinde getirmektedir. Zemin kat ve birinci katta yer alan bazı sergi odalarına (hanın özgün tasarımında pencere olarak kullanılan hacimlerinden sergi odalarına) doğal ışık alınmaktadır. Günışığının mekâna üst kotlardan değil de alt seviyelerden alınması ve bu odalarda yer alan vitrinlerin doğal ışığın alındığı hacimlere çok yakın konumlandırılmış olması ışığın mekân içerisinde homojen olarak dağılamamasına bu da görsel konforu olumsuz yönde etkileyen problemlerin bu kısımlarda da ortaya çıkmasına neden olmaktadır. 535 Ankara Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi Sergilerinde Aydınlık Düzeyi Müzede aydınlık düzeyi ölçümü için ele alınan oda ve vitrinlerin seçimini etkileyen faktörlerden ilkini, sergilenen eserlerin malzeme türü (ahşap, seramik, metal, kumaş, kâğıt, deri vb.) ikincisini ise kullanılan aydınlatma aygıtlarının çeşitliliği oluşturmuştur. Nitekim ışığa maruz kalan eserlerin bozulma oranları kullanılan ışık kaynağının eser üzerinde kalma süresi ve aydınlık seviyesinin düzeyi ile doğru orantılıdır. Eserlerin ışığa karşı duyarlılık seviyeleri oluşturuldukları malzemelere göre değişmektedir. Öyle ki farklı malzemelerin ışıktan etkilenmeleri de birbirinden farklı olmaktadır (Arpacıoğlu vd. 2013: 51). Bu çalışma kapsamında, Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi'nin her üç katından (bodrum, zemin birinci kat) aydınlık düzeyi ölçümü için bazı alanlar belirlenmiş, belirlenen bu alanlardan da bazı vitrinler seçilmiştir (Tablo 10). Ölçüm yapılan vitrinlerin bulunduğu kat, oda, mekân, vitrin tipi ve sergilenen eserlerin malzeme türü Tablo 11'de belirtilmektedir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

11 Müzelerde Aydınlatma Kriterlerinin Sergideki Malzemelerin Korunmasına Etkisi: Çengelhan Rahmi Koç Müzesi 536 Tablo 10. Seçilen vitrinler (V: Vitrin, Rakamlar (1-10): Oda/Mekân Numaraları, Harfler (A/B/C): Aynı Mekân/Oda içerisinden seçilen farklı vitrinler) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

12 İlkyaz Ariz Yöndem, Ali Akın Akyol 537 Tablo 11. Aydınlık düzeyi ölçülen vitrinlerin konumu, tipi ve içlerinde sergilenen eserlerin malzeme türü. Tablo 12. Ölçümlerde kullanılan Lx-1330B dijital lüksmetre. Bu çalışmada aydınlık düzeyi, LX-1330B model dijital lüksmetre cihazı ile ölçülmüştür. Kullanılan ölçüm cihazı ve teknik özellikleri Tablo 12'de verilmiştir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

13 Müzelerde Aydınlatma Kriterlerinin Sergideki Malzemelerin Korunmasına Etkisi: Çengelhan Rahmi Koç Müzesi Ölçümlerin hepsi aynı saat diliminde (13:00-13:30) yapılmış ölçüm değerleri kayıt altına alınmıştır. Bu çalışmada alınan ölçümlerin belli periyotlarla olması tercih edilmemiştir. Bunun nedeni, müze binasının mimari yapısı nedeniyle doğal ışığın yapının orta avlusu ve bazı odalardaki pencereler dışında iç mekâna çok fazla nüfuz edememesidir. Sergi amaçlı kullanılan odalardaki pencere açıklıkları çok büyük olmamakla beraber, bu açıklıklar geniş taş duvar yapısı sayesinde ışığın içeriye girmesini engeller durumdadır. Aydınlık düzeyi ölçümlerinde, ölçüm sayısının belirlenmesinde bazı faktörler etkili olmuştur. Bu faktörlerden biri vitrinlerin hacimsel boyutu, diğeri ise ölçüm alınan vitrinlerdeki eserlerin hâlihazırda sergileniyor olmasıdır. Nitekim bu durum ölçüm esnasında cihaz üzerinde gölgeler oluşturarak aydınlık seviyesi ölçümünde sapmalara neden olabileceği için ölçüm sayısı arttırılmış, ölçüm sayılarının aritmetik ortalaması alınarak, aydınlık düzeyi değerlerini gösteren Tablo 13 oluşturulmuştur. 538 Tablo 13. Vitrinlerin aydınlatma türü, aydınlatılma süresi ve aydınlık düzeyleri. Işık altında sergilenen eserlerin bozulma dereceleri aydınlık seviyesinin düzeyi ve eserin kaynaktan gelen ışığa ne kadar maruz kaldığına bağlı olarak değişmektedir. Işığa karşı duyarsız nesneler için (taş, çoğu metal, seramik, çoğu cam, emaylar, vb.) aydınlık üst sınırında belirli bir Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

14 İlkyaz Ariz Yöndem, Ali Akın Akyol sınırlama yok iken, düşük duyarlılığa sahip nesneler (yağlı boya, tutkallı boyalar, fresk, doğal deri ve ahşap, boynuz, kemik, fildişi, laklar ve bazı plastikler) için aydınlık üst sınırı 200, orta duyarlılığa sahip (eski kumaşlar, suluboyalar, pastel boyalar, eski halılar, baskı ve çizimler, el yazıları, minyatürler, duvar kâğıtları, çoğu doğal tarih nesneleri, boyalı deri, kürk ve tüyler, doğa bilimi örnekleri) ve yüksek duyarlılığa sahip objeler (ipek, uçuculuğu yüksek renklendiriciler, gazete kâğıdı) için aydınlık üst sınırı 50 lux olarak belirlenmiştir (CIE 157, 2004). Bu veriler ışığında Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi nde seçilen vitrinlerden bazılarında, kullanılan aydınlatma elemanlarının sağladığı aydınlık düzeyleri eser koruma bağlamında genel kabul görmüş standartlarla karşılaştırıldığında, ölçüm sonuçlarının, otoritelerce belirlenen literatür değerlerine uymadığı Tablo 14'de görülmektedir. 539 Tablo 14. Aydınlık düzeyi ölçüm sonuçlarının, literatür değerleriyle karşılaştırılması. Değerlendirmeler ve Sonuç Müzelerde sergilenen eserler insanlığın ortak malı olarak görülür. Bu bakımdan bu eserlerin korunması ve sergilenmesi için müzelerde aydınlatma tasarımının özenle ele alınması gerekmektedir. Bu çalışmada müzelerin aydınlatılmasında otoritelerce belirlenmiş bazı aydınlatma kriterleri, ışığın eserler üzerinde meydana getirdiği bozulmalar ve eser koruma bağlamında alınması gereken önlemler incelenmiş, Türkiye'de önemli sanayi müze örneklerinden biri sayılan Ankara Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi nin aydınlatma kurgusu bu açıdan ele alınarak, değerlendirilmiştir. Ülkemizdeki pek çok müze gibi ilk tasarımında müze olarak inşa edilmemiş, bu amaçla restore edilerek işlev verilmiş tarihi bir yapıda yer alan Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi'nde doğal aydınlatmanın mekân içerisine belli bir aydınlatma planı dâhilinde alınmadığı ve bu durumun izleyicinin görsel konforunu olumsuz yönde etkileyen kamaşma, yansıma, eserler üzerinde gölge oluşumları gibi olumsuzlukları beraberinde getirdiği tespit edilmiştir. Sergilenen eserlerin çok fazla olması ya da diğer bir ifadeyle sergi için kullanılan mekânların bu kadar objeye yetecek alanı sunamamasından kaynaklı, vitrinlerin bazı sergi odalarında birbirini perdelediği, bu durumun eserlerin algılanmasında zorluğa neden olduğu yerinde yapılan tespitlerden elde edilen en önemli verilerdir. Eserlerin tamamının sergide olmasından kaynaklanan bu durum, eserlerin bazılarının saklanması veya dönüşümlü olarak sergilenmesiyle giderilebilecek niteliktedir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

15 Müzelerde Aydınlatma Kriterlerinin Sergideki Malzemelerin Korunmasına Etkisi: Çengelhan Rahmi Koç Müzesi Ayrıca vitrinlerin birbirini perdelediği alanlarda aydınlatmadan kaynaklı bazı aksaklıklarda tespit edilmiştir, cam mekânların birbirine bu kadar yakın konumlandırılmış olması kamaşma, yansıma gibi sorunlara neden olarak görsel konforu olumsuz etkilemektedir. Müzede kullanılan yapay ışık kaynakları ele alındığında; akkor ve akkor halojen lambaların flüoresan lambalara oranla daha çok ısı ışınımı yaptıkları bilinmektedir (Onaygil vd. 2004: 2). Bu bağlamda bu tür lambaların sergileme vitrinlerinin dışında bırakılmasının daha doğru olacağı düşünülmektedir. Nitekim Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi'nde ahşap gergiler üzerinde kullanılan halojen lambaların vitrinlerin dışında ve sergilenen eserlere belirli bir mesafede konumlandığı tespit edilmiştir. Müzede LED ile aydınlatma, vitrin içerisindeki eserlerin aydınlatılmasında ön plandadır. LED'ler görsel konforun oluşmasını sağladıkları gibi, aydınlık düzeyinin istenen miktarda ayarlanmasını sağlayarak ve ısınmayı minimuma indirgemekte ve objelerin zarar görmesini engellemektedir (IESNA, 1996). Kullanılan bu LED'lerin bir diğer avantajı ise küçük boyutlarda olup düşük voltaj ile etkili aydınlatma sağlamasıdır. Aydınlık düzeyi, otoritelerce belirlenen değerlerden fazla olan vitrinlerin (V7a, V7b, V9, V10) aydınlatma tasarımları yeniden gözden geçirilmeli, ışığa karşı farklı duyarlılık gösteren malzemelerden oluşan objelerin, aynı aydınlık düzeyine maruz bırakılmaması için ya sergilendikleri hacimler değiştirilmeli ya da üzerlerine düşen aydınlık düzeyi uygun seviyeye getirilmelidir. Müzede kullanılan lambaların ışık renk sıcaklıkları incelendiğinde Kelvin aralığında olduğu görülür. Işığa duyarlılığı fazla olan eserler için ışık renk sıcaklığı 2900 Kelvin, orta duyarlılıktaki eserler için 4000 Kelvin olmalıdır. Organik olmayan yani ışığa karşı hassasiyeti az olan malzemelerin renk sıcaklığı ise Kelvin arasındadır (Kurtay vd. 2003: 102). Müzede sergilenen eserlerin malzeme türü göz önünde bulundurulduğunda kullanılan lambaların ışık renk sıcaklığı değerlerinin otoritelerce belirlenen standartlara uygun olduğu anlaşılmıştır. Sergilenen eserlerin renklerinin doğru algılanması için renksel geriverim indisi (Ra) değerinin müze ve galeri gibi mekânlarda 80 veya üzerinde olması öngörülür (Şener ve Yener 2007: 159). Bu bağlamda Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi nde kullanılan yapay aydınlatma kaynaklarının renksel geriverim değerlerinin otoritelerce belirlenen değerlere uygun olduğu görülmektedir. Müzenin sergi odalarında yer alan raylı aydınlatma düzeneklerinde halojen ve LED lambalara ek olarak gözcü diye isimlendirilen sensörlerin kullanılması ile hem enerjiden tasarruf sağlamış, hem de eserler üzerinde aydınlatmadan kaynaklı bozulmaları minimize etmeye yönelik doğru bir yaklaşım oluşturulmuştur. Fakat yerinde yapılan incelemelerde özellikle zemin kat avlusunda bulunan vitrinlerin sensörsüz olduğu, bu vitrinlerin müzenin kapalı olduğu veya vitrin içi bakımlarının yapıldığı zamanlar dışında sürekli aydınlatıldığı, yapay aydınlatmaya ek olarak bu vitrinlere avlu üzerindeki çatıdan gelen günışığının da ulaştığı belirlenmiştir. Vitrin içerisindeki aydınlık seviyesinin artmasına neden olan bu durum, eserlerin korunması bakımından gözden geçirilmelidir. Tüm bu değerlendirmeler göz önünde bulundurulduğunda, Ankara Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi'nde uygulanan eser aydınlatma sistemindeki bazı yaklaşımların, otoritelerce belirlenmiş standartlara uygun olduğu görülmüştür. Müzelerin temel işlevi olan eser koruma ve sergilemenin amacına uygun olarak sağlanması için, aydınlatma kurgusunda eksik görülen 540 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

16 İlkyaz Ariz Yöndem, Ali Akın Akyol noktalara ilişkin gerekli düzenlemeler yapılarak müzede ideal bir aydınlatma tasarımının oluşturulması ve sürdürülebilir olması en büyük temennimizdir. Teşekkür Yazarlar, çalışmanın gerçekleşmesine olanak sağlayan Rahmi M. Koç Müzecilik ve Kültür Vakfı'na ve Vakfa bağlı olarak çalışan Ankara Rahmi M. Koç Müzesi yetkilileri Mine Sofuoğlu ve Ayşe Bağırıcıoğlu'na teşekkürü bir borç bilirler. KAYNAKLAR Arpacıoğlu, Ü., Diri, C., Özgünler, M., (2013), İstanbul Deniz Müzesi Envanterleri Üzerinde Günışığının Olumsuz Etkilerinin Belirlenmesi, Mimarlıkta Malzeme, İstanbul, s CIE 157, (2004), Control of Damage to Museum Objects by Optical Radiation. IESNA. (1996), Museum and Art Gallery Lighting: A Recommended Practice, Illuminating Engineering Society of North America, New York. Kurtay, C., Aybar, U., Başkaya, A., Aksulu, I., (2003), Müzelerde Algılama ve Aydınlatma Kriterlerinin Analizi: Ankara-Anadolu Medeniyetleri Müzesi Orta Holü, Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakülte Dergisi, Cilt 18, No 2, Ankara, Oğuz, G.P., Işık N., (2003), Tarihi Yapılardaki Doğal ve Yapay Aydınlatma Uygulamaları, II. Aydınlatma Sempozyumu, Diyarbakır, 1-5. Onaygil, S., Erkin, E. ve Güler, Ö. (2004), Kompakt Flüoresan Lambalarda (KFL) Ömür Maliyet İlişkisi, ELECO 04 Elektrik-Elektronik-Bilgisayar Mühendisliği Sempozyumu, Bursa, 1-5. Özkoç, A. M., Duman T., (2008), Müzelerde Sergilenen Eserlerin Elde Edilmesi ve Korunmasına Yönelik Müze Yöneticilerinin Görüşleri Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt 19, Sayı 2, Sala, M., Gallo, P., (2007), "Energy Efficient and Sustainable Ancient Museum Buildings: A Case Study in Florence", International Journal of Sustainable Energy, Vol. 26, No. 2, Soygeniş, S. M., (1991), "ABD ve Kanada dan Müze Binaları", Mimarlık, Sayı 92, Cilt 1, Şener, F., Yener, A., (2007), "Müzelerde Aydınlatma Kriterleri ve İstanbul Deniz Müzesi Örneği, 4. Ulusal Aydınlatma Sempozyumu, İzmir, Url-1 < Erişim tarihi: Url-2 < reflector/essential-lv-mr16/ _eu/product>erişim tarihi: Url-3 < 35w-gu10-mr weiss philips.html>Erişim tarihi: Url-4 < Erişim tarihi: Url-5 < standard/index.jsp>erişim tarihi: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

17 Müzelerde Aydınlatma Kriterlerinin Sergideki Malzemelerin Korunmasına Etkisi: Çengelhan Rahmi Koç Müzesi Url-6 < halopar/osram-halopar-30/index.jsp>erişim tarihi: Url-7 < Erişim tarihi: Url-8 < Erişim tarihi: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s