ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ. Farrokh DABİRİ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI ANKARA Her hakkı saklıdır TEZ ONAYI

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ İran urmiye hayvan çiftliklerindeki hayvanların dışkılarında bulunan sinantropik sinek puplarının parazitoidleri, bu puplardaki doğal parazitizm oranı ve çeşitli omurgalı dokularında gelişen böceklerin tespiti Farrokh DABİRİ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI ANKARA 2011 Her hakkı saklıdır TEZ ONAYI

2 Farrokh DABİRİ tarafından hazırlanan İran Urmiye Hayvan Çiftliklerindeki Hayvanların Dışkılarında Bulunan Sinantropik Sinek Puplarının Parazitoidleri, Bu Puplardaki Doğal Parazitizm Oranı ve Çeşitli Omurgalı Dokularında Gelişen Böceklerin Tespiti adlı tez çalışması 07/ 02/ 2011 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı nda DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman: Yrd. Doç. Dr. Ayla TÜZÜN Jüri Üyeleri: Başkan : Prof. Dr. Erkut KIVANÇ Ankara Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji ABD Üye : Prof. Dr. Metin AKTAŞ Gazi Üniversitesi, Fen Edebiyat fakültesi, Biyoloji ABD Üye : Prof. Dr. Suat KIYAK Gazi Üniversitesi, Fen Edebiyat fakültesi, Biyoloji ABD Üye : Prof. Dr. Nesrin ÖZSOY Ankara Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji ABD Üye : Yrd. Doç. Dr. Ayla TÜZÜN Ankara Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji ABD Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Orhan ATAKOL Enstitü Müdürü

3 ÖZET Doktora Tezi İRAN URMİYE HAYVAN ÇİFTLİKLERİNDEKİ HAYVANLARIN DIŞKILARINDA BULUNAN SİNANTROPİK SİNEK PUPLARININ PARAZİTOİDLERİ, BU PUPLARDAKİ DOĞAL PARAZİTİZM ORANI VE ÇEŞİTLİ OMURGALI DOKULARINDA GELİŞEN BÖCEKLERİN TESPİTİ Farrokh DABİRİ Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Ayla TÜZÜN Bu çalışma, yılları arasında sinantrop sinekler ile en iyi mücadele yöntemlerinden olan biyolojik mücadele çerçevesinde, İran Urmiye de hayvan çiftliklerindeki hayvanların dışkılarında bulunan ev sineğin puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oranını belirlemek amacıyla yapılmıştır. Seçilen 4 araştırma istasyonundan, toplam 29,116 ev sineği pupu toplanmış ve toplanan pupların 1124'ünden parazitoid elde edilmiştir. Toplanan parazitoidlerin 1108 inin Spalangia endius Walker (Hym. Pteromalidae) ve 16'sının Aleochara bipustulata Linnaeus (Col. Staphylinidae)ya ait olduğu ve toplam doğal parazitizm oranının %3.86 olduğu saptanmıştır. Sonuçta bu bölgede S. endius un sinantrop sineklerle biyolojik mücadelede iyi bir potansiyele sahip olduğu da tespit edilmiştir. Ayrıca bu araştırmada, Urmiye de adli entomoloji açısından önemli olan böcek türleri, özellikle de ikikanatlıları tesbit etmek amacıyla balık, tavuk, inek, koyun gibi çeşitli hayvanların leşlerinin çeşitli dokuları ve iç organları (baş, göbek, dalak, deri, karaciğer vb. ) 53 gün açık bir bahçede çürümeye bırakılmış, leşin üzerinde ve içinde veya toprağın altında bulunan larva, pupa ve erginler incelenmiş ve teşhisleri yapılmıştır. Sonuçta 5 ordo,11 familya, 16 cins ve 18 türe ait toplam 3,179 örnek tespit edilmiş olup. Bunlar Psychoda sp. (Dip. Psychodidae), Calliphora vicina (Dip. Calliphoridae), Calliphora vomitoria (Dip. Calliphoridae), Lucilia sericata (Dip. Calliphoridae), Chrysoma sp. (Dip.Calliphoridae), Musca domestica (Dip. Muscidae), Muscina stabulans (Dip. Muscidae), Fannia canicularis (Dip. Fannidae), Sarcophaga haemorrhoidalis (Dip. Sarcophagidae), Sarcophaga sp. (Dip. Sarcophagidae), Wohlfartia magnifica (Dip. Sarcophagidae), Dermestes maculates (Col. Dermestidae), Necrophorus sp. (Col.Silphidae), Blatta orientalis (Blattaria. Blattidae), Vespula germanica (Hym. Vespidae), Messor caducus (Hym. Formicidae), Cataglyphis sp. (Hym. Formicidae) ve Forficula auricularia (Dermaptera. Forficulidae) türleridir. Şubat 2011, 143 sayfa Anahtar Kelimeler: Diptera, sinekler, Hymenoptera, parasitoid, Pteromalidae, biyolojik mücadele, adli entomoloji, Urmiye, İran i

4 ABSTRACT Ph.D. Thesis THE PARASITOID WASPS OF SYNANTHROPIC FLY PUPAE IN ANIMAL HUSBANDRIES OF URMIA (İRAN), INVESTIGATING THEIR NATURAL PARASITISM RATE AND IDENTIFICATION OF INSECTS THAT GROW UP IN VARIOUS BODY VISCERA OF VERTEBRATES Farrokh DABIRI Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Biology Supervisor: Assis. Prof. Dr. Ayla TÜZÜN A study was conducted in the city of Urmia (West Azerbayjan province, İran) during , and in order to study the natural parasitism of fly pupa, frequent samplings of pupae (47 times) were made in refuge dump in animal husbandries of Urmia. Ambient daily temperature (maximum, minimum) and relative humidity were recorded using a max/min thermometer and a sling-type psychrometer, respectively and the fly pupae were obtained by the flotation method. A total of 29,116 housefly pupae were collected. Spalangia endius Walker, with 3.8% average percentage of parasitis, was determined the most dominant species of parasitoid wasps in field samples. Other species of parasites was Aleochara bipustulata Linnaeus, with 0.05% average percentage of natural parasitism. This study has proven the fact that S. endius can be used as a biological control agent of synanthropic flies in the above mentioned region. In addition a secondary aim of this study was to identify insects, especially diptera species, of forensic importance in Urmia. A combinations of various body viscera and tissues of some of vertebrated animals (sheep, cow, fish and hen), such as the head, paunch, spleen, intestine, derma and liver, was exposed in an open area on the private possession for 53 days. Existing keys were used for identification of different species. A total 3,179 individuals were collected, belonging to 5 orders (Diptra, Coleoptera, Hymenoptera, Dermaptera and Blattaria), 11 families, 16 genera and 18 species; Psychoda sp, (Dip. Psychodidae), Calliphora vicina (Dip. Calliphoridae), Calliphora vomitoria (Dip. Calliphoridae), Lucilia sericata (Dip. Calliphoridae), Chrysoma sp. (Dip.Calliphoridae), Musca domestica (Dip. Muscidae), Muscina stabulans (Dip. Muscidae), Fannia canicularis (Dip. Fannidae), Sarcophaga haemorrhoidalis (Dip. Sarcophagidae), Sarcophaga sp. (Dip. Sarcophagidae), Wohlfartia magnifica (Dip. Sarcophagidae), Dermestes maculates (Col. Dermestidae), Necrophorus sp. (Col. Silphidae), Blatta orientalis (Blattaria. Blattidae), Vespula germanica (Hym.Vespidae), Messor caducus (Hym. Formicidae), Cataglyphis sp. (Hym. Formicidae) and Forficula auricularia (Dermaptera. Forficulidae). February 2011, 143 pages Key Words: Diptera, flies, Hymenoptera, parasitoid, Pteromalidae, biocontrol, forensic entomolgy, Urmia, İran ii

5 TEŞEKKÜR Doktora eğitimim süresince desteğini esirgemeyen danışman hocam sayın Yrd. Doç. Dr. Ayla TÜZÜN e (Ankara Üniversitesi Biyoloi Anabilim Dalı) en derin saygılarla teşekkür ederim. Ankara Üniversitesi Biyoloi Anabilim Dalı öğretim üyelerinden ve tez izleme komitesi üyesi hocalarım Sayın Prof. Dr. Erküt KIVANÇ ve Sayın Prof. Dr. Metin AKTAŞ a yol gösterici ve yapıcı katkılarından dolayı şükranlarımı sunarım. Tüm hayatım boyunca olduğu gibi çalışmalarım sırasında da bana destek veren babam ve anneme, kardeşlerime, ve göstermiş oldukları sınırsız fedakarlık, anlayış ve sabır için eşime ve üç çocuğum, Faraaz a, Farhaam a ve Farya ya tüm kalbimle teşekkür ederim. Farrokh DABİRİ Ankara, Şubat 2011 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ... v ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... viii 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ Dünyada Tıp ve Veterinerlik Alanlarında Sağlıkla İlgili Olan Önemli Sineklerin Türleri, Yayılışları ve Konukçuları Dünyadaki Sinantrop Sineklerin Parazitoidlerinin Sistematikteki yerleri, Coğrafik Yayılışları ve Temel veya Tercihi Konukçuları MATERYAL ve YÖNTEM Urmiye İkliminin Özellikleri Kullanılan Materyal Parazitoid örneklerin toplanması ve müze materyali haline getirilmesi Çeşitli omurgalı dokularında gelişen böceklerin toplanması ve müze materyali haline getirilmesi Kullanılan Yöntemler Omurgalıların dokularında gelişen böcek örneklerinin teşhis edilmesi Sinek pupların parazitoidlerinin teşhis edilmesi BULGULAR Urmiye de Tespit Edilen Sinek Puplarının Parazitoidleri Sinek Puplarındaki Doğal Parazitizm Oranının Saptanması Hayvan Dokularının Üzerinde Aktif Olan Böceklerin Tanımlanması TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ iv

7 SİMGELER DİZİNİ A (damarı) Anal vein ºC Celcius sıcaklık derecesi KISALTMALAR DİZİNİ A. Aleocara Blat. Blattaria Col. Coleoptera D. Doğu Der. Dermaptera Dip. Diptera dm-cu (damarı) discal medial- cubital cross vein Hym. Hymenoptera I.P.M. Integrated Pest Management (zararlıyla entegre mücadele) K. Kuzey kg. kilogram km 2 kilometre kare L. Linneus M. Musca M (damarı) medial vein m. metre NN (NO) P. I. M. Nispi Nem (Nem Oranı) Parasite Induced Mortality (parazitizmden etkilenen ölüm oranı) P. M. I. Post Mortem Interval (ölümden sonra geçen zaman) PRRSV Porcine Reproductive & Respiratory Syndrome Virus PVC Poly Vinil Choloride R (damarı) Radial vein r-m (damarı) radial-medial cross vein S. Spalangia TGEV Transmissible Gastroenteritis Virus RH Relative Humidity (Nem Oranı) v

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Şekil 3.1 İran ve Urmiye'nin haritası (Anonymous 2007d dan değiştirilerek) Şekil 3.2 Urmiye haritası (Anonymous 2007d dan değiştirilerek) ve araştırma istasyonların haritası Şekil 3.3 Şekil 3.3.a Bir ev sineğin pupası, b. 200 cıvarında toplanmış ev sineğinin pupları, c. tüm (29,116 adet) toplanmış pupalar Şekil 3.4 Omurgalı hayvanların çeşitli dokuları üzerinde aktif olan böceklerin toplama aşamaları: a. Koyunun başı, b. tavuğun iç dokuları, c. balık, d. toplanan bazı böcekler Şekil 3.5 Notopleuron'da 2 sert büyük kılın görünümü (Fonesca 1968 den değiştirilerek) Şekil 3.6 Pteropleuronun alt kısmı ve facial orbitin kılları (Fonesca 1968 den değiştirilerek) Şekil 3.7 Sternopleuronun alt ve arka sert kılların arası, alt ve öndeki sert kılların arasına göre daha az olduğu durum (Fonesca 1968 den değiştirilerek) Şekil 3.8 Sternopleuronun alt sert kılın, arka ve ön sert kılların arasının eşit olduğu durum (Fonesca 1968 den değiştirilerek) Şekil 3.9 Kanadın M damarı R damara doğru fazlaca eğilmiş durumun görünümü (Fonesca 1968 ve Mc Alpine vd den değiştirilerek) Şekil 3.10 Kanadın M damarı R damara doğru eğilmemiş durumun görünümü (Fonesca 1968 ve Mc Alpine vd den değiştirilerek) Şekil 3.11 Haematobia cinsinde a. ağız parçaları (özellikle labium) boyunda olan palpların görünümü; b. sternopleuronun 2 sert kılı ve notopleuronun kılsız veya tüysüz olduğu durumun görünümü (Crosskey ve Lane 1993 ten değiştirilerek) Şekil 3.12 Stomoxys cinsinde; a. ağız parçaların yarısı boyunda olan palpların görünümü; b. sternopleuronun 1 sert kılın ve notopleuronun kıllı veya tüylü olduğu durumun görünümü (Crosskey ve Lane 1993 ten değiştirilerek) Şekil 3.13 a. Dikoptik gözler, b. holoptik gözler (Mc Alpine vd den değiştirilerek) Şekil 3.14 R damarın kaidesindeki tüylerin görünümü (Mc Alpine vd den değiştirilerek) Şekil 3.15 a. Kılsız propleuronun görünümü (Crosskey ve Lane 1993 ten değiştirilerek); b. ağızın üstünde olan vibrissae kılın görünümü (Mc Alpine vd den değiştirilerek) Şekil 3.16 Alt calypter in üstündeki kılların görünümü (Mc Alpine vd den değiştirilerek) Şekil 3.17 Kanadın Basicosta görünümü (Mc Alpine vd den değiştirilerek) Şekil Spalangia endius un: a. Pronotal ındaki ince kılların çıktığı yerlerde delikleri, b. Scutellum un enindeki ince kılların oluşturduğu noktalı çizgileri (Legner 2003 ten ) vi

9 Şekil 3.19 Spalangia endius un: a. Mesoscutum unun orta lobundaki yoğun noktalaması, b. başında ocellar çizgisinin var olmadığı durum (Legner 2003 ten ) Şekil 3.20 Spalangia endius un petiol unun yanlardaki kılları (Legner 2003 ten) Şekil 3.21 Spalangia endius un pronotal yakanısının anteriorunda kabartının yok olduğu durum (Legner 2003 ten ) Şekil 3.22 Spalangia rugulosa ve Spalangia nigra nın gözleri arasındaki, çok yoğun ve sık noktalar (Legner 2003 ten ) Şekil 3.23 Spalangia nigripes ve Spalangia endius un gözleri arasındaki, seyrek noktalar ki bu noktaların araları, noktaların çaplarından daha fazladır veya eşittir (Legner 2003 tenn ) Şekil 3.24 Spalangia endius un a. pronotum unun posteriorundaki paralel dalgalı çizgi ve pronotal yakasının anterio- lateralindaki seyrek aralıklı noktaları, b. yanaklari uzunluğunun, gözlerinin uzunluğuyla eşit olduğu görünümü, c. Malar groove (sculus), d. petiol unun dorsalindeki uzunluğuna 7-10 kabartının görünümü (Legner 2003 ten) Şekil yılında İran Urmiye çiftliklerindeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarının toplandığı günlerde iklim parametreleri, A istasyonunda; a. nispi nemin durumu, b. sıcaklığın durumu Şekil yılında İran Urmiye çiftliklerindeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarının toplandığı günlerde A istasyonunda nispi nemin ortalaması (%) ve sıcaklığın ortalaması ( º C) Şekil yılında İran Urmiye çiftliklerindeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarının toplandığı günlerde iklim parametreleri B ve C istasyonunlarda; a.nispi nemin durumu, b.sıcaklığın durumu Şekil yılında İran Urmiye çiftliklerindeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarının toplandığı günlerde B ve C istasyonunlarda nispi nemin ortalaması (%) ve sıcaklığın ortalaması (ºC) Şekil 4.5 Hayvan dokularının bozulma evrelerinde günlük minimum, maksimum ve ortalama sıcaklık (ºC) Şekil 4.6 Hayvan dokularının bozulma evrelerinde günlük minimum, maksimum ve ortalama nispi nem (%) Şekil 4. 7.a. Koyunun başının taze bozulma evresi, b. tavuğun iç dokularının aktif çürüme evresi Şekil 4. 8 Koyunun baş ve bazı dokularının bozulma evreleri: a. aktif çürüme, b. ileri çürüme, c. kuruma vii

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall and Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a, b,c; Grimaldi and Willkommen 2008, Kirk-Spriggs and McGregor 2009, Pape vd. 2009)... 5 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları Çizelge 4.1 A hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, toplanan sinantropik sinek puplarının sayısı ve bu puplardaki doğal ölüm oranı Çizelge 4.2 A hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oranı Çizelge 4.3 B hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, toplanan sinantropik sinek puplarının sayısı ve bu puplardaki doğal ölüm oranı Çizelge 4.4 B hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oranı Çizelge 4.5 C hayvan çiftliğindeki koyun dışkılarından, toplanan sinantropik sinek puplarının sayısı ve bu puplardaki doğal ölüm oranı Çizelge 4.6 C hayvan çiftliğindeki koyun dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oranı Çizelge 4.7 D hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, toplanan sinantropik sinek puplarının sayısı ve bu puplardaki doğal ölüm oranı Çizelge 4.8 D hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oranı Çizelge yılında İran Urmiye hayvan çiftliklerindeki hayvanların dışkılarından, toplanan sinantropik sinek puplarının sayısı ve bu puplardaki doğal ölüm oranı Çizelge yılında İran Urmiye hayvan çiftliklerindeki hayvanların dışkılarından, bulunan toplam sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm Oranı Çizelge yılında İran Urmiye de hayvan çiftliklerdeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarını toplandığı tarihlerde iklim parametreleri (A istasyonunda) Çizelge yılında İran Urmiye de hayvan çiftliklerdeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarını toplandığı tarihlerde iklim parametreleri (B ve C istasyonunlarında) Çizelge yılında İran Urmiye de hayvan çiftliklerdeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarını toplandığı tarihlerde iklim parametreleri (D istasyonunda) viii

11 Çizelge 4.14 Hayvan dokularının bozulma evreleri, günlük sıcaklık (S) (minimum, maksimum ve ortalama) ve günlük nispi nem (NN) (minimum, maksimum ve ortalama) Çizelge 4.15 Toplanan böcek türünün yaşam evresi, omurgalı dokularının bozulma günlerine göre Çizelge yılında aylara göre bulunan S. endius un sayısı ve oranı ix

12 1. GİRİŞ Karasineklerin (Muscidae), özellikle evsineği ve diğer sinantropik türlerin (Calliphoridae, Sarcophagidae, Gastrophilidae ve Oestridae) yaşam tarzları ve çok fazla çoğalmaları hem ekonomik açıdan hem de toplum sağlığı açısından birçok sorun yaratmaktadır. Bunların en önemli kuluçka yerleri, hayvan çiftliklerindeki hayvanların dışkılarıdır. Örneğin, bir kg at dışkısında 5,000-8,000 bir kg domuz ya da inek dışkısında 15,000 karasinek (Musca domestica) gelişebilir. Bırakılan yumurta sayısı büyük ölçüde karasinek dişisinin fizyolojik durumuna bağlıdır. Bu sayı 2,000 e kadar çıkabilir (Demirsoy,1990). Evsineği (Musca domestica) en önemli vektörlerden biri olup sağlık zararlılarının başında gelir. Ayaklarına, hortumuna ya da vücudunun diğer kısımlarına bulaşan virüs, bakteri, riketsia, protozoon ve helmint yumurtaları gibi hastalık etkenlerini, üzerine konduğu insana veya hayvana bulaştırmaktadır. Böylece enfeksiyon oluşumuna neden olabilmektedir (Lindsay ve Scudder 1956, Greenberg 1971, Longree1972, Pratt vd. 1975, Merdivenci 1978, Marriot 1989, Ilgaz vd. 1995, Adeyeba ve Okpala 2000, Graczyk vd. 2005). Musca domestica, yüzden fazla hastalık etmeni taşıması nedeniyle bazı bakteriyal ve viral hastalıkların oluşumunda önemli rol oynamaktadır (Greenberg 1965, Shono ve Scott 2003). Bunlar arasında TGE (Transmissible Gastroenteritis) Virüs (Saif ve Wesley 1999), PRRS (Porcine Reproductive & Respiratory Syndrome) Virüs (Otake vd. 2003a,b), Shigella spp.(bidawid vd. 1978), Salmonella spp. (Barber vd. 2002, Mian vd. 2002, Olsen ve Hammack 2000, Winfield ve Groisman 2003), Vibrio cholera (Echeverria vd. 1983), Campylobacter spp. (Rosef and Kapperud 1983, Shane vd. 1985, Szalanski vd. 2004, Ekdahl vd. 2005, Nichols 2005), Coxiella burnettii (Hucko 1984), Escherechia coli (Sasaki vd. 2000, Szalanski vd. 2004), Bacillus anthracis, Chlamydia trachomatis (Keiding 1986, Emerson vd. 2001), Francisella tularensis, Clostridium chauvoei, Mycobacterium tuberculosis, Corynebacterium diphtera, Brucella sp., Streptococcus suis (Enright vd. 1987, Staats vd. 1997), ve Staphylococcus sp. (Geater 1975) türleri verilebilmektedir. 1

13 Musca domestica aynı zamanda Chilomastrix mesnili (Nmorsi vd. 2006) Cryptosporidium parvum (Graczyk vd. 1999, 2000, 2003, Follett 2001, Cladel vd. 2002, Szostatowsta vd. 2004, Nmorsi vd. 2006), Toxoplasma gondii (Wallace 1971, Graczyk vd. 2001), Sarcocystis spp. (Markus, 1980), Entamoeba histolytica, Isospora belli gibi protozoon parazitlerinin taşınmasında, Ascaris lumbricoides, Dicrocoelium hospes, Enterobius vermicularis, Trichuris trichiura, Giardia sp., Ancylostoma sp., Necator sp, Strongyloides sp., Taenia sp ve Dipylidium sp. ise helmint parazitlerinin taşınmasında önemli rol oynamaktadır (Dipeolu 1977, 1982, Keiding 1986, Fotedar vd. 1992, Okoronkwo ve Onwuliri 1998, Doiz 2000, Graczyk vd. 2003, Maramba 2006, Nmorsi vd. 2006). Sinantropik sinekler sadece sağlık açısından, hastalıkların vektörü olarak değil aynı zamanda çeşitli myiasis etkeni olarak ta önemlidirler. Myiasis; bazı Diptera larvalarının yaşam döngüsünün en azından bir zorunlu fazında, omurgalı hayvanların ve insanların canlı veya ölü dokuları, vücut sıvıları veya sindirilmiş besinleri ile beslenmeleri sonucu meydana gelen patolojik durum olarak tanımlanmaktadır (Dear vd. 1985, Kettle 1995). Myiasis sineklerinin (özellikle Calliphoridae, Sarcophagidae ve Oestridae türlerinin), dünyanın her yerinde çok yaygın olması nedeniyle çiftlik hayvanlarında görülen myiasis problemi her yıl milyarlarca dolar kayba sebep olmaktadır (Tenquist ve Wright 1976, Gŏrska 1979, Kettle 1995). Sinantropik sinekler, sadece sağlık açısından değil doğrudan ekonomik olarak da büyük zararlara neden olmaktadır (Liebisch 1992, Maramba 2006). Günümüzde hayvan çiftlikleri ve kümeslerde özellikle ev sineğinin çok zararlı olduğu saptanmıştır (Kaufman ve Geden 2009). Hayvan çiftliklerinde, sinantrop sinekler yüzünden, her bir inek, kuyruk, kalça, kulak, baş ve ayak gibi organlarını her bir dakikada ortalama 20 defa hareket ettirerek günün 12 saatinde ortalama 14,400 hareket nedeniyle, süt ve et verimini kaybetmektedir (Liebisch, 1992). Amerika da evsinekleri, baldırısıran sinekleri (Stomoxys calcitrans) ve Haematobia ile mücadele için, yılda milyarlarca dolar sarfedilmektedir (Maraba 2006). 2

14 Günümüzdeki teknolojik gelişmelere rağmen, sinantropik sineklerle mücadele oldukça zordur. Çünkü sinantropik sinek türlerinin hepsi; 1. Kozmopolit olduğundan bunlarla kanunsal mücadele (karantina gibi yasal önlemler) ve genetik mücadele mümkün değildir. 2. Fiziksel mücadele örneğin kapılara PVC şerit perdelerin takılması, pencere ve kapılara sinekliklerin takılması, gerekli olan kapılara hava perdelerinin takılması gibi yöntemler yetersiz ve bazı durumlarda olumsuz sonuç vermektedir, çünkü sineğin sindirim sisteminde bulunan çeşitli hastalık etmenlerinin daha fazla yaygınlaşmasına neden olurlar. Örneğin restoranlarda ve yemekhanelerde kullanılan ışık tuzakları, sineklerin bağırsaklarındaki mikropları daha fazla yaygınlaşdığından dolayı Dünya Sağlık Örgütü'nün onaylamadığı yöntemlerdendir. 3. Hem Kuluçka yerlerinin çok ve çeşitli (özellikle hayvan çiftliklerindeki hayvanların dışkıları, mezbahalar ve çöp birikintileri) olması, hem de bırakılan yumurta sayısı çok fazla olduğundan, Mekanik mücadele yöntemlerinin etki gücü azdır. Sineklerle mekanik mücadele yöntemleri sadece entegre mücadele (Integrated Pest Management, I.P.M.) çerçevesinde yararlı olabilir. 4. Kimyasal mücadele yöntemleri de uzmanlar tarafından tavsiye edilmemektedir. Çünkü: 4.1. Sineklerin yüksek orandaki üreme yeteneğine göre ilaçlamaların düzenli bir sıklıkla yapılması gerekmektedir Çevre sağlığına büyük zararlar verir. (Suya, havaya, toprağa, süt ve et gibi gıdalara) 4.3. Bırakılan yumurta sayısı çok fazla olduğundan, sinekler pestisitlere karşı çok çabuk direnç veya çapraz direnç gösteren böceklerdendirler (Plapp 1984, Cluck vd. 1990, William ve McAllister 1998, Liu ve Yue 2000, Scott vd. 2000). Dünyanın gelişmiş ülkelerinde sineklerin en temel kuluçka yerleri olan hayvan çiftlikleri, mezbahalar ve çöp birikintilerinde onların erginleşmemiş dönemleriyle mücadele için biyolojik mücadele en uygun yöntemdir. Bu amaçla araştırıcıların çoğu parazitoid arıların bölgelere göre incelenmelerinin en önemli adım olmasını onaylamaktadırlar (Lenger ve Olton 1971, Rutz ve Axtell 1980b, 1981; Petersen ve Mayer 1983a). Buna rağmen tüm dünyada özellikle Ortadoğu da ve çevresindeki ülkelerin bir çoğunda bu konuda hiç bir araştırma yapılmamıştır. 3

15 Ayrıca adli entomoloji çalışmalarında böceklerin türlerini tanımlamak birinci adım olarak çok önemlidir (Tüzün vd. 2009, 2010). Buna rağmen adli entomoloji ve entomotoksikolojide de Ortadoğu ülkelerinin bir çoğunda henüz hiç bir araştırma yapılmamıştır ve bu tezin başka bir amacı da, Urmiye deki omurgalı hayvanların çeşitli dokuları üzerindeki aktif olabilen böceklerin (özellikle sineklerin) tanımlanmasıdır. Bu tür sinekler genelde tıp, sağlık ve veterinerlik açıdan da önemli olan sineklerdir. Dolaysıyla bu çalışmanın 3 temel amacı; 1. İran- Urmiye şehrinin hayvan çiftliklerindeki hayvanların dışkılarında bulunan sinantropik sinek puplarının parazitoid arılarını tanımlamak, 2. Bu puplardaki doğal parazitizm oranını belirlemek 3. Bu şehirde çeşitli omurgalı dokularında gelişen böceklerin tespitidir. 4

16 2. KAYNAK ÖZETLERİ 2.1 Dünyada Tıp ve Veterinerlik Alanlarında Sağlıkla İlgili Olan Önemli Sineklerin Türleri, Yayılışları ve Konukçuları Bu konuda, çeşitli literatürden yararlanılarak dünyada tıp, sağlık ve veterinerlikte önemli olan sinekler, onların konukçuları ve yayılışları aşagıdaki çizelgede özetlenmiştir. Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a,b,c; Grimaldi ve Willkommen 2008, Kirk- Spriggs ve McGregor 2009, Pape vd. 2009) Familya Cins Tür domestica curviforceps calleva autumnalis sorbens vetustissima Musca Muscidae (60 tür) crassirostris (4000 tür) biseta conducens nevilli textilis xanthomelas lusoria Hydrotaea irritans aenescens Yayılışı ve Öncelik Konukçusu (varsa) Kozmopolit Afrika (endofil bir tür) Afrika (exofil bir tür) Afrika, Palearktik ve Nearktik Afrotropikal, Oriyental, Avustralya, Güney Palearktik Avustralya Afrotropikal, Oriyental, Palaearktik (Orta Doğu dan Güney Doğu Asya ya kadar ) Afrika 5

17 Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a,b,c; Grimaldi ve Willkommen 2008, Kirk-Spriggs ve McGregor 2009, Pape vd. 2009) (devam) Familya Cins Tür calcitrans Stomoxys niger sitiens irritans stimulans Haematobia exigua Muscidae minuta Yayılışı ve Öncelik Konukçusu (varsa) Kozmopolit Afrotropikal, Oriyental Afrotropikal, Oriyental Yeni Dünya, Avrupa, Avustralya, Japonya Avrupa Oriyental ve Avustralya Afrotropikal, Oriyental Fanniidae (275 tür) Ophyra (M. domestica nın predatörü) Muscina Fannia Hippoboscidae Melophagus thirouxi potans aenescens leocostoma stabulans assimilis canicularis scalaris benjamini femoralis ovinus yeni dünyadan Avrupa ya tanıtılıp ve Avrupa da zararlı olmaktadır Holarktik Kozmopolit ABD, Avrupa, Asya Kozmopolit (endofilik tür) Kozmopolit (exofilik tür) Kuzey Amerika Kuzey Amerika (ara sıra insanin sağlik zararlısı ) Kozmopolit (koyun üzerinde) 6

18 Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a,b,c; Grimaldi ve Willkommen 2008, Kirk-Spriggs ve McGregor 2009, Pape vd. 2009) (devam) Familya Cins Tür Yayılışı ve Öncelik Konukçusu (varsa) Lipoptena cervi Avrupa ve Kuzey Amerika (geyik üzerinde) Hippoboscidae depressa rufipes Hippobosca genelde at ve bazen sığır equinq üzerinde Melophagus ovinus Neolipoptena ferrisi geyik üzerinde Ornithomya sp. yabani kuşlar ve güvercin paraziti Stenepteryx sp. Lynchia sp. Crataerina sp. Calliphoridae (metalik sinekler; 1000 den fazla tür, 150 cinste, hepsi ovipar ve 85 türü evcil hayvanlarda myiasis etkenleri) Chrysomyia albiceps Afrotropikal, Avustralasya ve Oriyental; leş üzerinde veya koyunda istemli kutanöz myiasis etkeni rufifacies Avustralasya 7

19 Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a,b,c; Grimaldi ve Willkommen 2008, Kirk-Spriggs ve McGregor 2009, Pape vd. 2009) (devam) Familya Cins Tür Yayılışı ve Öncelik Konukçusu (varsa) Calliphoridae eski dünya (Afrika, Asya, Avrupa ve Oriyental); çiftlik bezziana hayvanlarda zorunlu ektoparazit veya ilk kutanöz myiasis etkeni Chrysomyia Afrotropikal, Avustralasya, Oriyental; megacephala ikincil rastlantısal ektoparazit kutanöz myiasis marginalis putoria regalis Ren geyiği, sığır ve Protophormia terraenovae koyunda istemli kutanöz myiasis azurea Phormia regina Holarktik Calliphora vicina Kozmopolit; yumurtalarını canlı küçük memeli hayvanların üzerinde; bazen koyunda ikincil saldırgan myiasis vomitoria Holarktik albifrontalis Avustralya nociva (dubia) Avustralya 8

20 Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a,b,c; Grimaldi ve Willkommen 2008, Kirk-Spriggs ve McGregor 2009, Pape vd. 2009) (devam) Familya Cins Tür stygia Yayılışı ve Öncelik Konukçusu (varsa) Yeni Zelanda Calliphora augur Lucilia erythrocepha cuprina sericata illustris Afrotropikal, Oriyental, Avustralasya, Amerika; istemli ektoparazit Kozmopolit (yeni Zelanda ya tanıtılıp) Holarktik Calliphoridae caesar ampullacea Küzey enlemlerde koyun üzerinde Cochliomyia bufonivora homnivorax ( = Callitroga americana ) macellaria kara kurbağada zorunlu parazit Neotropikal ve Nearktik; sığır, at, koyun, keçi, domuz, köpek ve insanda zorunlu ektoparazit myiasis Neotropikal ve Nearktik (Kanada dan Arjantin e kadar); ikincil istemli kutanöz myiasis etkeni 9

21 Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a,b,c; Grimaldi ve Willkommen 2008, Kirk-Spriggs ve McGregor 2009, Pape vd. 2009) (devam) Familya Cins Tür Yayılışı ve Öncelik Konukçusu (varsa) anthropophaga Afrika Cordylobia rodhaini Afrotropikal; kemirciler Cynomyopsis (Cynomya) cadaverina Nearktik Auchmeromyia Senegalensis (= luteola) Afrika Crynomya mortuorum rudis Calliphoridae Pollenia pallida dasypoda speciosa Rhyncomya cyanescens nigripes genelde Kozmopolit Rhinia nigripes apicalis par Cosmina viridis arabica Stomorhina lunata Sarcophagidae (Flesh flies); 2000 den fazla tür, 400 cinste Wohlfahrtia magnifica Kozmopolit; koyun ve keçide ve bazen sığır, deve, tavuk, at, domuz ve köpekte ilkel ve zorunlu kutanöz myiasis etkeni 10

22 Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a,b,c; Grimaldi ve Willkommen 2008, Kirk-Spriggs ve McGregor 2009, Pape vd. 2009) (devam) Familya Cins Tür Yayılışı ve Öncelik Konukçusu (varsa) Kuzey Afrika ve Orta Doğu; nubia (= nuba) yaralarda özellikle devede ikincil istemli ve saldırgan myiasis etkeni Wohlfahrtia Kuzey Amerika; Amerika vigil sansarı, tilki, kedi, köpek ve tavşan meigeni (= Kuzey Amerika; Amerika Sarcophagidae opaca) sansarı ve tilki carnaria rastlantı myiasis etkeni haemorrhoidali s Kozmopolit Sarcophaga melanura bullata Nearktik aurifrons crassipalpis Agria affinis Oestridae (Stomach bots ve warbles = skin-boils = Gad flies) Oestrus ( sadece bir tür) Cephenemyia ovis trompe auribarbis phobifer Kozmopolit; koyun, keçi Ren geyiği, Kuzey geyiği kızıl geyiği stimulator karaca geyiği pratti geyik 11

23 Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a,b,c; Grimaldi ve Willkommen 2008, Kirk-Spriggs ve McGregor 2009, Pape vd. 2009) (devam) Familya Cins Tür Cephenemyia jellisoni apicata latifrons Rhinoestrus purpureus usbekistanicus Cephalopina titillator nasalis Oestridae nigricornis Gasterophilus (6 pecorum tür) intestinalis intermis haemorrhoidalis Cuterebra (34 tür) spp. Dermatobia (sadece bir tür) hominis Yayılışı ve Öncelik Konukçusu (varsa) beyaz kuyruk ve siyah kuyruk geyik Kaliforniya geyiği özellikle Hazar Denizi bölgesinin atları üzerinde Palearktik; at ve eşek paraziti Palearktik, Oriyental ve Avustralya nın kurak bölgelerinde; deve Kozmopolit; at, eşek ve zebra Doğu Palearktik Palearktik ve Afrotropikal Kozmopolit, özellikle Holarktik; at ve eşek Palearktik Kozmopolit; at, eşek ve zebra Yeni Dünya (Nearktik ve Neotropikal); tavşanda ve kemircilerde deri myiasis etkeni ve ara sıra köpek ve kedi üzerinde Yeni Dünya (Nearktik ve Neotropikal) 12

24 Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a,b,c; Grimaldi ve Willkommen 2008, Kirk-Spriggs ve McGregor 2009, Pape vd. 2009) (devam) Familya Cins Tür bovis lineatum Hypoderma (4 tür) Oestridae diana trandi Przhevalskiana silenus Yayılışı ve Öncelik Konukçusu (varsa) ABD, Avrupa ve Asya Palearktik; geyik ve koyun ABD, Kanada, Alaska ve Norveç; Ren geyiği Akdeniz bölgesi ve İtalya Glossinidae (1 cins, 23 tür, 8 alttür) Glossina türler: austeni, brevipalpis, fusca, fuscipes, longipalpis, longipennis, morsitans, kairomones,nigrofusca, pallidipes, palpalis, pallicera, swynnertoni, tabaniformis, tachinoides, vanhoofi, vs. Afrika Tabanidae (4000 tür 30 cinste) Tabanus türler: atratus, quinquevittatus, nigrovittatus, tinctus, olsufjevi, punctife, dünyanın çeşitli bölgelerinde ve genellikle Kozmopolit; at ve geyik gibi hayvanların üzerinde 13

25 Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a,b,c; Grimaldi ve Willkommen 2008, Kirk-Spriggs ve McGregor 2009, Pape vd. 2009) (devam) Familya Cins Tür Yayılışı ve Öncelik Konukçusu (varsa) türlerın devamı: sulcifrons, similis, parvicallosus, septentrionalis, molestus, fulvulus, pallidescens, taeniola, unilineatus, americanum,autumnalis, biguttatus, conspicuus, feraternus, fuscicostatus, iyoensis, nipponicus, paradoxus, punctifer, sackeni, lineola, tinctus, olsufjevi, capito, miki miki, miki Tabanidae Tabanus australis, regularis, laleani laleani, laleani pallidus, unifasciatus, indrae, bi,farius, sufis, semenovi, assuetus, mistshenkoi, pallidipes, ansari ansari, ansari nigrinervis, ansari gedrosiae, zimini, gratus, bacterianus, laetitinctus, rupinae, mofidi mofidi, mofidi atrofemoratus, sordes, oppugnator, dünyanın çeşitli bölgelerinde ve genellikle Kozmopolit; at ve geyik gibi hayvanların üzerinde cordiger, mouchaei, canipalpis, bromius bromius, accipiter, kermani, glaucopis, sabuletorum, autumnalis brunnescens, polygonus, leclercqi, atropathenicus, tergestinus, quatuornotatus, shelkovnikovi shelkovnikovi, shelkovnikovi meridionalis, spectablis, anthrax, vs. 14

26 Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a,b,c; Grimaldi ve Willkommen 2008, Kirk-Spriggs ve McGregor 2009, Pape vd. 2009) (devam) Familya Cins Tür Yayılışı ve Öncelik Konukçusu (varsa) pluvialis Palaearktik, Afrotropikal ve Oriyental Haematopota Tabanidae Chrysops americanus Diğer türler: albihirta, tristis, minuscula, grandis İranica, atropathenica, caspica, hispanica, sewelli discalis fuliginosus silacea atlanticus dimidiata langi Diğer türler: australis, caecutiens, callidus, centurionis, relictus, distinctipennis, longicornis, zahrai,caecutiens ludens, flavipes flavipes, flavipes gedrosiana, flavipes punctifer, flavipes simillimus Alaska dan Yeni Meksiko ya kadar Nearktik, Palaearktik, Afrotropikal, Oriyentalve nadiren Neotropikal Kozmopolit ( genelde Holarktik ve Oriyental) 15

27 Çizelge 2.1 Tıp ve veterinerlik alanlarında sağlıkla ilgili olan önemli sinek türleri, bunların yayılışları ve konukçuları (Zumpt 1965, Borror vd. 1992, Walker 1994, Kettle 1995, Robinson 1996, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007a,b,c; Grimaldi ve Willkommen 2008, Kirk-Spriggs ve McGregor 2009, Pape vd. 2009) (devam) Familya Cins Tür Yayılışı ve Öncelik Konukçusu (varsa) Nemorius türler: irritans, shapuricus, vitripennis, horvathi Tabanidae Silvius (= Sylvius) Diachlorus Hybomitra Lepiselaga Nearktik Amazon ( Neotropikal) 2.2 Dünyadaki Sinantrop Sineklerin Parazitoidlerinin Sistematikteki yerleri, Coğrafik Yayılışları ve Temel veya Tercihi Konukçuları Bugüne kadar dünyanın çeşitli iklimlerinden muscomorf sineklerin özellikle Musca domestica L., Musca autumnalis De Geer, Haematobia irritans, Haematobia thirouxi, Stomoxys calcitrans (L.), Fannia canicularis (L.), (Dip. Muscidae), Oestrus ovis L. (Dip. Oestridae), Lucilia sericata, Lucilia illustris, Calliphora vicina, Calliphora erythrocephala, Protocalliphora sp., Chrysomya megacephala (Fabricius), Chrysomya albiceps (Wiedemann) (Dip. Calliphoridae), Drosophila melanogaster Meig., Drosophila melanica group. (Dip. Drosophilidae), Sarcophagidae ailesinin bazı türleri, ve Tabanus nigrovittatus (Dip. Tabanidae) gibi türlerin parazitoidleri ile ilgili pek çok çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların sonucuna göre, günümüzde sinek puplarının parazitoidlerinin türleri, her birinin sistematikteki yeri, coğrafik yayılışı, konukçuları ve her birinin ilgili kaynakları aşağıda verilen türlerle sınırlıdır ; 16

28 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları Parazitoidin Adı Coğrafik Yayılışı Konukçusu Kaynaklar Aleochara curtula (Col./ Staphylinidae) dünyanın çeşitli bölgelerinden Calliphora sp. (Dip./ Calliphoridae), Musca domestica (Dip./ Muscidae) Schulz 1975, Peschke 1978, 1979, 1983, 1985, 1986, 1987, Peschke ve Metzler 1987, Peschke vd. 1987; Klimaszewski 1984 Aleochara bilineata (Col./ Staphylinidae) dünyanın çeşitli ölgelerinden Hylemya brassicae(dip./ Anthomyiidae) Delia radicum (Dip./ Anthomyiidae) Hylemya antiqua (Dip./ Anthomyiidae) Musca domestica (Dip./ Muscidae) Read 1962, Adashkevich 1970, Adaskevich ve Perekrest 1973, 1974, Hertveldt vd. 1984a,b; Maus vd Gordon ve Cornect 1986 Adaskevich ve Perekrest 1974 Hertveldt vd. 1984a,b 17

29 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Aleochara tristis (Col./ Staphylinidae) Aleochara moesta (Col./ Staphylinidae) Aleochara Coprochara (Col./ Staphylinidae) Aleochara bipustulata (Col./ Staphylinidae) Coğrafik Yayılışı dünyanın çeşitli bölgelerinden Konukçusu Musca domestica Musca domestica Sarcophagula sp. (Dip./ Sarcophagidae) Musca domestica Haematobia irritans (Dip./ Muscidae) Haematobia thirouxi (Dip./ Muscidae) Kaynaklar Drea 1966, Wingo vd. 1967, Allee 1969, Heller 1974, 1976, Heller ve Treece 1976, Maus 1998 Tawfik vd. 1980, Maus 1998 de Almeida ve do Prado 1999 Moore 1971, 1973; Watts ve Combs 1975 Watts ve Combs 1975, 1977, Wright ve Müller 1989 Anotylus latiusculus (Col./ Staphylinidae) Aphaereta pallipes (Hym./ Braconidae) Aphaereta pallipes (Hym./ Braconidae) Holarktik (Nearktik ve Palaearktik bölgeleri ) Holarktik (Nearktik ve Palaearktik bölgeleri ) Musca domestica Hylemya antiqua (Dip./ Anthomyiidae) Agria affinis (Dip./ Sarcophagidae) Musca domestica Musca autumnalis Omar vd. 1991a Salkeld 1959, House ve Barlow 1961 Lange ve Bronskill 1964, Marsh 1969, Figg et al 1983a,b; Hoyer 1986, Whistlecraft vd. 1984, Rueda ve Axtell 1985b Houser 1966, Houser ve Wingo 1967, Garry ve Wingo 1971, Figg et al 1983a,b; Rueda ve Axtell 1985b 18

30 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Aphaereta minuta (Hym./ Braconidae) Aphaereta aotea (Hym./ Braconidae) Alysia manducator (Hym./ Braconidae) Alysia manducator (Hym./ Braconidae) Alysia ridibunda (Hym./ Braconidae) Coğrafik Yayılışı Holarktik Avustralya Avrupa, Avustralya ve Yeni Zelanda Avrupa, Avustralya ve Yeni Zelanda Nearktik Konukçusu Calliphora vicina (syn. Calliphora erythrocephala) (Dip./ Calliphoridae) Musca domestica, Musca autumnalis ve Musca vetustissima (Dip./ Muscidae) Oestrus ovis (Dip./ Oestridae) Lucilia sericata Calliphora vicina Paraphytomyza sp., Phytagromyza sp. ve Phytomyza sp. (Dip./ Agromyzidae) Kaynaklar Zinovjeva 1974, Marsh 1969, Hughes ve Woolcock 1976, 1978, Hughes et al 1974 Miller 1927, Newman 1928, Morgan 1929, Riek 1970, Richards 1977; Borror vd Holdaway ve Evans 1930, Holdaway ve Smith 1932 devam: Vinogradova ve Zinovjeva 1972, Zinovjeva 1976, 1978, 1981, 1985, 1987, 1988; Hoyer 1986, Chernoguz 1984, Chernoguz ve Reznik 1987, Chernoz ve Vaghina 1987; Chernoguz vd Griffiths 1964, 1966; Wharton 1986; Borror vd Phaenocarpa persimilis (Hym./ Braconidae) Avustralya ve Yeni Zelanda Calliphora vicina Drosophila melanogaster (Dip./ Drosophilidae) Lindquist 1932, 1940; Burgess ve Wingo 1968; Marsh 1968 Prince

31 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Phygadeuon trichops (Hym./ Ichneumonidae) Phygadeuon fumator (Hym./ Ichneumonidae) Stilpnus anthomyiidiperda (Hym./ Ichneumonidae) Dirhinus anthracia (syn. Dirhinus sarcophagae ) (Hym./ Chalcididae) Dirhinus bakeri (Hym./ Chalcididae) Dirhinus banksi (Hym./ Chalcididae) Brachymeria pulchripes (Hym./ Chalcididae) Brachymeria lasus (Hym./ Chalcididae) Coğrafik Yayılışı en çok defa Holarktik te rutubeti yüksek olan bölgelerde Holarktik Hindistan, Birmanya ve Sri Lanka Hindistan, Sri Lanka, Malezya, Filipin ve Japonya Hindistan, Sri Lanka, Malezya, Tayland, Kamboçya Palaearktik Konukçusu Hylemya brassicae (Dip./ Anthomyiidae) Musca domestica (Dip./ Muscidae) Fannia canicularis (Dip./ Fanniidae) Muscidae, Sarcophagidae, Calliphoridae, Tephritidae ve Tachinidae gibi çeşitli konukçular Muscidae (özellikle Musca domestica) Tachinidae ve Stratiomyiidae gibi çeşitli konukçular Lucilia sericata Musca domestica Kaynaklar Monteith 1956, Legner 1966, Legner ve Olton 1968,a, b; Müller 1971, Hoyer 1986 Müller 1971 Legner ve Olton 1971, Loomis vd Lever 1938, Dresner 1954, Mani vd. 1974, Boucek ve Narendran 1981, Habu 1960, Baltazar 1966, ve Geetha-Bai ve Sankaran 1977, Boucek ve Narendran 1981 Rohwer 1923, Habu 1976, Boucek ve Narendran 1981 Xue vd. 1987b, Xue 1988a Palaeartik Musca domestica Thompson 1981a, 20

32 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Dirhinus himalayanus (syn. Dirhinus pachycerus ) (Hym./ Chalcididae) Tachinaephagus javensis (Hym./ Encyrtidae) Tachinaephagus stomoxicida (Hym./ Encyrtidae) Tachinaephagus zealandicus (syn. Australomalotylus rageaui) (Hym./ Encyrtidae) Exoristobia philippinensis (Hym./ Encyrtidae) Muscidifurax raptoroides (Hym./ Pteromalidae) Coğrafik Yayılışı Arabistan, Hindistan, Malezya, Sumatra, Hawai, Filipin ve Japonya Endonezya Uganda ve Mauritius Avustralasya Konukçusu Lucilia illustris (vs Calliphoridae) Musca domestica ve Stomoxys calcitrans (Dip./ Muscidae) Musca domestica, Musca autumnalis, Haematobia irritans ve Haematobia thirouxi potans Stomoxys nigra (Dip./ Muscidae) Musca domestica, Fannia Canicularis ve Lucilia sericata Kaynaklar Cameron 1906, Rohwer 1923, Roy ve Siddons 1939, Roy vd. 1940, Stearn 1943, Nikolskaya 1952, 1960, Dresner 1954, Habu 1960, Mani ve Dubey 1972, Geetha- Bai ve Sankaran 1977, Srinivasan ve Panicker 1988, Boucek ve Narendran 1981, Karunamoorthy 1987, Xue 1989, Geetha-Bai 1990, 1985; Geden 1999, Srinivasan ve Amalraj 2003, Malik vd Subba-Rao 1978 Subba-Rao 1978 ve Greathead 1986 Olton 1971, Olton ve Legner 1974,1975, Subba-Rao 1978, Risbec 1956 ve Legner ve Olton 1968b, Geden vd Holarktik Musca domestica Ho vd Kosta rika da ve Meksika nın güneyinde Musca domestica Kogan ve Legner 1970, Hoyer 1986,Propp 1986, Mandeville ve Mulles 1990b,c; Wilhoit vd

33 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Muscidifurax raptorellus (Hym./ Pteromalidae) Muscidifurax raptor (Hym./ Pteromalidae) Muscidifurax adanacus (Hym./ Pteromalidae) Coğrafik Yayılışı Güney Amerika da (Perulu ırk solitar ve Şilili soy gregardır ) hemen hemen bir kozmopolit türdür Yüreğir- Adana, Türkiye Konukçusu Musca domestica, Stomoxys calcitrans ve Calliphoridae türleri Musca domestica, Musca autumnalis Stomoxys calcitrans (Dip./ Muscidae) Ceratitis capitata (Dip./ Tephritidae) Bitki üzerinden atrapla Kaynaklar Kogan ve Legner 1970, Kawooya 1983, Hoyer 1986, Legner 1987b,d; 1988a,b,c,d; 1989a,b,c,d; 1990, 1991a,b; 1993, Harvey vd. 1998, Tobin ve Pitts 1999, Floate 2000, 2002 ; Kaufman vd. 2001, 2002, Lysyk 2004a,b McCoy 1963, 1967; Sharma 1967, 1971; Legner 1969a,b; 1976, Legner ve Gerling 1967, Wylie 1967, Shibles 1969, Kogan ve Legner 1970, Victorov ve Azizov 1972, Markwick 1974, Morgan ve Patterson 1975a, Tingle ve Mitchell 1975, Podoler ve Mendel 1977, Fabritius 1981a, b; Morgan vd. 1979b, Capehart vd. 1981, Merritt vd. 1981, Rutz ve Axtell 1981, Shepard ve Kissam 1981, Kawooya 1983, Propp ve Morgan 1983, 1984a,b, 1985a, Hoyer 1986, Geden vd a,b,c,d; 1995, 1998; Geden 1996, 1997,1999; King 1997, Crespo vd. 1998, Lysyk 2000, Skovgard 2002, 2004, Boohene vd. 2003, Skovgard ve Nachman 2004, Kyei-Poku vd. 2006, Geden vd. 2006, Geden ve Kaufman 2007 Doğanlar

34 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Muscidifurax zaraptor (Hym./ Pteromalidae) Muscidifurax uniraptor (Hym./ Pteromalidae) Nasonnia giraulti ve Nasonia longicornis (Hym./ Pteromalidae) Nasonia (Mormoniella, Pteromalus) vitripennis (muscarum ) (Hym./ Pteromalidae) Coğrafik Yayılışı Batı Nearktik Puerto Rico ABD nin kuzeyi kozmopolit Konukçusu Musca domestica, Stomoxys calcitrans, ve Fannia canicularis Musca domestica Protocalliphora sp. (Dip./ Calliphoridae) Chrysomya megacephala, Chrysomya albiceps, Calliphora sp., Lucilia sp., Protocalliphora sp., Musca domestica, Stomoxys calcitrans ve Sarcophaga bullata Kaynaklar Kogan ve Legner 1970, Wylie 1971, 1979, Coats 1976, Legner 1977, 1979a,b,c; Kawooya 1983, Petersen ve Meyer 1983a,b, Petersen ve Matthews 1984, Hoyer 1986, Petersen ve Pawson 1988a,b; 1991, Petersen vd. 1986, Pawson vd. 1987, Mandeville 1988, Mandeville vd. 1988, Mandeville ve Mullens 1990a, Weinzierl ve Jones 1998, Floate ve Fox 1999, Lysyk 2004a,b; Mckay ve Broce 2004 Kogan ve Legner 1970, Legner 1985a,b; 1987a, c,d ve Kawooya 1983, Hoyer 1986, Mandeville vd. 1990, Mann vd. 1990b, Kyei-Poku vd Darling ve Werren Whiting 1950, 1951, 1954a,b; 1955a,b,c,d; 1956a,b; 1957, 1958, 1960, 1965, 1967, Wylie 1958, 1962, 1963, 1964a,b; 1965a,b,c; 1966a,b,c; 1967, 1970, 1973, 1976, 23

35 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Nasonia (Mormoniella, Pteromalus) vitripennis (muscarum ) (Hym./ Pteromalidae) Coğrafik Yayılışı kozmopolit Konukçusu Chrysomya megacephala, Chrysomya albiceps, Calliphora sp., Lucilia sp., Protocalliphora sp., Musca domestica, Stomoxys calcitrans ve Sarcophaga bullata Kaynaklar Devam: Whiting ve Bush 1959, Edwards 1954a,b; 1955a,b; 1961, Saul 1954, 1955, 1957, 1960, 1981, Barrass 1976a,b, King 1961a,b; 1962a,b,c,d; 1963,Saunders 1962, 1964, 1965a,b,c; 1966a,b; 1967, 1968, 1973, 1974a,b; 1978, 1981, Peck vd. 1964, Legner ve Gerling 1967, Saunders ve Sutton 1969, King ve Rafai 1970, Saunders vd. 1970, Chabora 1967, 1970a,b,c; 1972, 1980, Graham 1969, Chabora ve Chabora 1971, Chabora ve Pimentel 1966, 1970, Ratcliffe ve King 1967, 1968, 1969a,b,c; 1970, Richards 1969, Barash ve Ryder 1972, Copland ve King 1972, Holmes 1972, 1974a,b; Cassida 1975, Davies 1975, Boucek 1977, Loof vd. 1979a,b; van den Assem vd. 1980a,b, 1981, 1984, Bull 1982, Skinner 1982, 1983, 1985, Werren vd. 1981, 1986, Xue 1984, 1986, 1987a,b, 1988b, Doğanlar 1985, Pimentel ve Burgess 1985, Rueda ve Axtell 1985b, Fried ve Pimentel 1986, Pimentel 1986, Hoyer 1986, Preutu 1986,, Fried 1987, Jones ve Turner 1987, Omar 1987a,b; 24

36 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Nasonia (Mormoniella, Pteromalus) vitripennis (muscarum ) (Hym./ Pteromalidae) Pachycrepoideus vindemiae (syn. Encyrtus vindemiae) (Hym./ Pteromalidae) Coğrafik Yayılışı kozmopolit kozmopolit Konukçusu Chrysomya megacephala, Chrysomya albiceps, Calliphora sp., Lucilia sp., Protocalliphora sp., Musca domestica, Stomoxys calcitrans ve Sarcophaga bullata Piophila casei (Dip./ Piophilidae), Fannia canicularis Musca domestica, Opyra leucostoma (Dip./ Muscidae) ve Drosophila sp. (Dip./ Drosophilidae) Kaynaklar Devam: Xue vd. 1987a, 1988, Neves ve Faria 1988, Liang ve Zhang 1989a, b;darling ve Werren 1990, Bennett ve Whitworth 1991, King ve Skinner 1991a, b; Geden vd. 1992d, Jachmann ve van den Assem 1993,1996; King 1992, 1993a, b; van den Assem ve Werren 1994, Hardy 1994, Nasser ve Eraky 1994,Rivers ve Denlinger 1994a, b,1995, king vd. 1995, Balas vd. 1996, Bishop vd. 1996, Cardoso ve Milward de Azevedo 1996, Dobson ve Tanouye 1996, 1998a,b; Fanti ve Vinson 1996, Milward vd.1996, Moreira vd. 1996, Gauthier vd. 1997, Rueda vd. 1997, Carlson vd. 1999, Float vd. 1999, Heimpel ve Lundgren 2000, Oliai ve King 2000, Kaufman vd Crandall 1939, Nostvik 1954, Steve 1959, Legner vd. 1967, van den Assem 1974, Rueda ve Axtell 1985b, Pickens vd. 1975, Pickens ve Miller 1978, Morgan 1980b, Morgan ve Patterson 1975a, Morgan vd. 1978b, Pickens 1981, Pickens vd. 1975, van Alphen ve Thunnissen 1983, Thompson 1981a,b, Thompson vd. 1983, Doğanlar 1985, Hoyer 1986, Panicker ve Srinivasan 1986, Hogsette vd. 2001, Morris ve Fellowes

37 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Coğrafik Yayılışı Konukçusu Kaynaklar Spalangia cameroni (Hym./ Pteromalidae) Kozmopolit Musca domestica, Stomoxys calcitrans ve Fannia canicularis Legner ve Brydon 1966, Legner ve Gerling 1967, Legner 1969a, Legner ve Greathead 1969, Legner vd. 1967, 1976, 1990a,b, Gerling ve Legner 1968, Wylie 1972, Markwick 1974, Rutz ve Axtell 1980a, Moon vd. 1982, Hoyer 1986, Gauld ve Bolton 1988, Scott vd. 1988, Morgan vd. 1989, Grissell ve Schauff 1990, Mann vd. 1990a,b; Sereno ve Neves 1993, Geden 1996, 1997, 1999; King 1997, Skovgard 2002, 2004, Skovgard ve Jespersen 2000, Kyei- Poku vd. 2006, Geden vd. 2006, Geden ve Kaufman 2007, Malik vd Spalangia gemina (Hym./ Pteromalidae) Mauritius, Asya nın güneyiö, Fici ve Güney Amerika nın tropikal bölgeleri Musca domestica ve Stomoxys calcitrans Morgan vd. 1991, Geden 1996, 1997,

38 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Spalangia drosophilae (Hym./ Pteromalidae) Spalangia endius (Hym./ Pteromalidae) Coğrafik Yayılışı Holarktik Kozmopolit Konukçusu Hippelates pusio, Hippelates collusor, Oscinella frit (buğda sineği) (Dip./Chloropidae = Oscinidae), Haematobia irritans (Dip./ Muscidae) ve gübredeki Phoridae türlerinin bazısı Musca domestica, Stomoxys calcitrans, Haematobia irritans (Dip./ Muscidae) Ceratitis capitata (Dip./ Tephritidae) Fucellia tergina Zett. (Dip./ Anthomyiidae) Kaynaklar Lindquist 1936, Simmonds 1944, 1946, 1947a,b; 1952, 1953a,b; 1954, 1956, Legner ve Bay 1964, 1965a,b,c, Legner vd. 1966a,b,c, Legner 1967a,b; 1968, 1969a, 1975 Capehart vd. 1981, Marshakov 1983, Yoshimoto 1984, Rueda ve Axtell 1985b; Hoyer 1986, Mann vd. 1990a,b Legner 1967b, 1979b,c, Legner vd. 1965, 1976, Legner ve Brydon 1966, Legner ve Greathead 1969, Shibles 1969, Yust 1970, Ables ve Shepard 1974, 1976; Morgan vd. 1975a,b; 1976a,b; 1977, 1978a, 1979a, 1981a,b; 1986, Morgan ve Patterson 1975b, 1977, 1989, Morgan 1981, Tingle ve Mitchell 1975, Ables vd. 1976, Weidhaas vd. 1977, Schmidt ve Morgan 1978, Thornberry ve Cole 1978, Rutz ve Axtell 1980a, Morgan 1980a,b; 1981, 1985, Morgan vd. 1981b, 1986, Merritt vd. 1981, Petersen vd. 1983, Propp ve Morgan 1983, 1984a,b; 1985a,b; Donaldson ve Walter 1984, Stafford vd. 1984, Bloomcamp 1985, 27

39 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Spalangia endius (Hym./ Pteromalidae) Spalangia longepetiolata (Hym./ Pteromalidae) Coğrafik Yayılışı Kozmopolit Konukçusu Musca domestica, Stomoxys calcitrans, Haematobia irritans (Dip./ Muscidae) Ceratitis capitata (Dip./ Tephritidae) Fucellia tergina Zett. (Dip./ Anthomyiidae) Kaynaklar devam: Cabrales vd. 1985, Rueda ve Axtell 1985a,b, Hoyer 1986, Karunamoorthy 1987, Arellano ve Rueda 1988, Xue 1988b, Xue vd. 1989; Mann vd. 1990a,b; Sereno ve Neves 1993, Crespo vd. 1998, Geden 1999 Merkezı Afrika Musca domestica Legner ve Olton 1968b Popilia japonica Spalangia nigra (rugosicollis) (Hym./ Pteromalidae) Holarktik (Col./ Scarabaeidae) Hylemya antiqua (Dip./ Anthomyidae) Musca domestica Howard 1911, Richardson 1913b, Graham-Smith 1919, Girault 1920, Clausen vd. 1927, Perron 1954, Rutz ve Axtell 1980a, Hoyer 1986, Hall ve Fischer 1988, Ratcliffe vd Spalangia nigripes (formicaria ) (Hym./ Pteromalidae) Holarktik Musca domestica (Dip./ Muscidae) ve Formica sp. (Hym./ Formicidae) Girault 1920, Subba-Rao ve Hayat 1985, Hoyer 1986 Spalangia rugulosa (Hym./ Pteromalidae) Avrupa ve Merkezı Asya Muscina stabulans (Dip./ Muscidae) Boucek 1963 Spalangia bouceki (Hym./ Pteromalidae) Malaysia Musca domestica Omar vd. 1991b 28

40 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Spalangia nigroaenea (Hym./ Pteromalidae) Sphegigaster spp. (Hym./ Pteromalidae) Coğrafik Yayılışı Kozmopolit Doğu ve Güney Afrika; Palearctic Konukçusu Musca domestica, Stomoxys calcitrans, Haematobia Exigua ve Haematobia irritans (Dip./ Muscidae) Musca domestica ve Stomoxys calcitrans Kaynaklar Pinkus 1913, Richardson 1913a,b, Girault 1932, 1933, Graham 1932, Handschin 1932, Lindquist 1936, Peck 1951, Legner ve Brydon 1966, Legner ve Olton 1968b, Legner vd. 1965, 1967, Hoelscher ve Combs 1969, Azizov 1972, Kochetova ve Azizov 1972, Rutz ve Axtell 1980a,b, Siafacas 1980, Hoyer 1986, Mann vd. 1990a,b; Goulet ve Huber 1993, Greene vd. 1998, Weinzierl ve Jones 1998, Keen vd Nicholskaya 1952, Legner ve Olton 1968a, Graham 1969, Legner ve Greathead 1969 Urolepis rufipes (Hym./ Pteromalidae) Holarktik Musca domestica, Stomoxys calcitrans ve Ephydra riparia (Dip./ Ephydridae) Rueda ve Axtell 1985b, Nabrotzky vd. 1974, Burks 1979, Petersen vd. 1985, Smith ve Rutz 1985, 1986, 1987, 1991a,b; Hoyer 1986, Pawson vd. 1987, Skovgard ve Jespersen 1999, Floate 2002, Stenseng vd Trichomalopsis dubius ve Trichomalopsis sarcophagae (Hym./ Pteromalidae) ABD Musca domestica, Stomoxys calcitrans ve Sarcophaga sp. Hoebeke ve Rutz 1988,, Lysyk 1998, 2004b; Hogsette vd

41 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Dibrachys cavus (Hym./ Pteromalidae) Figites spp. (Hym./ Figitidae) Coğrafik Yayılışı ABD Holoarktik Konukçusu Musca domestica ve Stomoxys calcitrans Musca domestica, Neuroptera/ Chrysopidae (Aphidlions) ve Dip./ Syrphidae Kaynaklar Hoebeke ve Rutz 1988 Legner ve Olton 1968b, Legner vd. 1967, Borror vd Pseudeucoila bochei (Hym./ Cynipidae) Hexacola (= Trybliographa) rapae (Hym./ Eucoilidae) Coptera merceti, Coptera inaequalifrons, (Hym./ Diapriidae) Holoaktik Holoaktik Holoaktik Drosophila melanogaster ve Drosophila melanica (Dip./ Drosophilidae) Hippelates pusio, Oscinella frit (Dip./ Chloropidae = Oscinidae), Hylemya brassicae, Hylemya antiqua, Hylemya floralis (Dip./ Anthomyidae) ve Dacus dorsalis (Dip./ Tephritidae) Musca domestica (Dip./ Muscidae) Hadorn ve Walker 1960, Bakker vd. 1967, 1972; Streams1968, Eijsackers ve van Lenteren 1970, Nappi ve Streams 1970, van Lenteren, 1972,1976; van Lenteren ve Bakker 1972,1975, 1978 ; Chabora ve Smolin 1979, Chabora vd. 1979, Samson- Boshuizen vd James 1928, Wishart ve Monteith 1947, Simmonds 1952, Mulla 1962, Legner ve Bay 1964, 1965a,b; Legner ve Olton 1969, Legner vd. 1966a,b,c; Clausen et al 1965, Eskafi ve Legner 1974a,b,c; Quinlana 1986, Gauld ve Bolton 1988, Jones ve Hassell 1988, Goulet ve Huber 1993 Blanchot

42 Çizelge 2.2 Çizelge 2.2 Kaynaklara göre sinantrop sineklerin parazitoid türleri, coğrafik yayılışları ve rapor edilmiş konukçuları (devam) Parazitoidin Adı Trichopria tabanivora, Trichopria stomoxydis, Trichopria stratiomyiae, Trichopria painteri ve Phaenopria occidentalis (Hym./ Diapriidae) Coğrafik Yayılışı ABD Konukçusu Musca domestica, Stomoxys calcitrans (Dip./ Muscidae), Tabanus nigrovittatus (Dip./ Tabanidae), Hermatia illucens (Dip./ stratiomyidae) ve Hippelates spp. (Dip./ Chloropidae), Kaynaklar Muesebeck 1961, Legner vd. 1967, Legner ve Olton 1968b, Magnarelli ve Anderson 1980, Bradley vd. 1984, Morgan vd.1990, Huggert ve Morgan1993, Hogsette vd

43 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1 Urmiye İkliminin Özellikleri Urmiye, (37 33 K. ve D.), İran ın en kuzey batısında, Batı Azerbaycan vilayetinin merkezidir. Alanı 7500 km. 2 ; Yüksekliği 1327 m.; Ortalama Sıcaklığı 10.7 ºC (yazın 24_37 ºC ve kışın -2 ºC _ - 25 ºC); Ortalama Nispi Nem (NN) %74 (sabah) %50 (oğle); Ortalama Yağış 342 mm.( mm.). Şekil 3.1 İran ve Urmiye'nin haritası (Anonymous 2007d dan değiştirilerek) 32

44 Şekil 3.2 Urmiye haritası (Anonymous 2007d dan değiştirilerek) ve araştırma istasyonların haritası 3.2 Kullanılan Materyal Parazitoid örneklerin toplanması ve müze materyali haline getirilmesi Bu araştırmada kullanılan sinek pupları periyodik olarak, Haziran ve Kasım ayları arasında, (26, 28/ 06/ 2008; 02, 06, 09, 16, 19, 24, 27, 30, 31/07/ 2008; 06, 13, 17, 20, 25, 27, 31/ 08/ 2008; 03, 07, 10, 14, 18, 24, /09/ 2008; 01, 08, 25, 29, 30/10/ 2008 ve 01/ 11/ 2008) 4 araştırma istasyonundan (A, B, C, D, ki A ve D, özel ticari inek çiftliği, 33

45 B kamu ticari inek çiftliği ve C kamu ticari koyun çiftliği) inek ve koyun dışkılarının içinden toplandı. Pupların toplanmasında pens, eldiven ve maske kullanılmıştır. Pupların ezilmemesine özellikle dikkat edilmiştir. Örneklerin toplanma tarihi, iklim özellikleri ve dışkının hangi hayvana ait olduğu arazi defterine kayıt edildi. Bu örnekler hasar görmeyecek şekilde özenle yıkandıktan sonra belli sayılarda (örneğin 200 er civarinda) farklı boyutlu cam kaplarda, entomoloji laboratuvarına getirildi. Getirilen puplardan yazın normal oda sıcaklığında 1-20 gün içinde böceklerin erginleşmesinden sonra bu ergin böcekler ergin sinekler ve ergin parazitoidler olarak 2 ana grupta ayrıldı ve ergin parazitoidler de arılar ve kınkanatlılar olarak düzenlenen bir teşhis anahtar ile tür düzeyinde teşhis edildi. Sinek puplarının en fazla sayıda toplaması amacıyla "yanlı örnekleme" metodu uygulanıldı.sinek puplarının öldürülmesinde en güçlü arı türünü belirlemek için örnek toplamadan önce aşağıdaki istatistiksel yöntemlerden hangisinin uygulanacağı toplam örnek sayısına göre belirtildi. (1) Arı tür sayısı = 0...Durumu yorumlanacak (1) Arı tür sayısı = 1...Doğal parazitizm oranı hesaplanacak (2)Tür sayısı = (3) (2) Tür sayısı (10) (3) İki tür bağımsızdır (4) (3) İki tür bağımlıdır (8) (4) n t-testi (4) n < (5) (5) Normal dağılım (6) 34

46 (5) Anormal dağılım Wilcoxon testi (6) Variyanslar eşittir t-testi (6) Variyanslar eşit değildir t-testi (df değişik) (7) Örnek sayısı eşittir t-testi (7) Örnek sayısı eşit değildir t-test (df değişik) (8) n t-testi (8) n < (9) (9) Normal dağılım t-testi (9) Anormal dağılım Wilcoxon testi (10) Türler bağımsızdır (11) (10) Türler Bağımlıdır (13) (11) Normal dağılım... Kruskal- Wallis tek yönlü varyans analizi (11) Anormal dağılım (12) (12) Bir faktör mevcuttur..... Tek yönlü varyans analizi (12) İki veya fazla faktör mevcuttur... varyans analizi (13) Normal dağılım Fredman testi (13) Abnormal dağılım varyans analizi Sinek puplarının doğal ölüm oranı; pupların doğal parazitizm oranı + P.I.M. oranı + vesaire nedenlerle doğal ölüm oranını kapsamıştır. Teşhis yapılan örneklerin bir kısmı Ankara Üniversitesinin Biyoloji Anabilim Dalı entomoloji müzesinde ve bir kısmı da Urmiye tıp fakültesinin entomoloji laboratuarında koruma altına alınmıştır. 35

47 (a) (b) (c) Şekil 3.3.a. Bir ev sineğin pupası, b. 200 cıvarında toplanmış ev sineğinin pupları, c. tüm (29,116 adet) toplanmış pupalar 36

48 3.2.2 Çeşitli omurgalı dokularında gelişen böceklerin toplanması ve müze materyali haline getirilmesi Omurgalı hayvanların (balık, tavuk, inek, koyun) çeşitli dokuları (baş, dalak, bağırsak, deri, karaciğer vb.) üzerinde aktif olan böcekler Urmiye de bahçeli bir evde 53 gün içinde toplandı. Maks- min termometre ile sıcaklık ve sapan psikrometre (sling- type psychrometer) ile nispi nem ölçülüp kayıt edildi. (a) (b) (c) (d) Şekil 3.4 Omurgalı hayvanların çeşitli dokuları üzerinde aktif olan böceklerin toplama aşamaları: a. Koyunun başı, b. tavuğun iç dokuları, c. balık, d. toplanan bazı böcekler 37

49 Toplanan böcekler, genel böcek yakalama teknikleriyle toplandı, öldürüldü ve kolleksiyon haline getirildi. 3.3 Kullanılan Yöntemler Omurgalıların dokularında gelişen böcek örneklerinin teşhis edilmesi Toplanan örneklerin teşhisinde çeşitli kaynaklar ve teşhis anahtarları uygulanıldı: Coleoptera örnekler; Hatch 1927, 1957; Peterson 1951, Dillon ve Dillon 1961, Crowson 1968, Hradstrom 1977, Lawrence 1982, Papp 1983, White 1983, Borror vd Blattaria örnekleri; Rehn 1951, Grandcolas Hymenoptera; Hölldobler & Wilson 1990, Radchenko 1997, Ardeh 1994, Bolton 1994, Bolton vd Dermaptera örnekler; Popham 1965, 1985; Bharadwaj ve Kapoor 1970, Brown 1982, Steinmann 1988, 1989; Nickle ve Sakai 1990, Rentz ve Kevan Diptera örnekler; Diptera örneklerinin teşhisinde çeşitli kaynaklardan yararlanarak, tıp ve veterinerlikte önemli olan sinekler için aşağıda verilen teşhis anahtarı düzenlendi. Bu teşhis anahtarının düzenlenmesinde James 1947, Peterson 1951, Emeden 1954, Snyder 1957, Zumpt 1965, Fonseca 1968, Bei- Bienko 1970, Oldroyd 1964,1970; Denno ve Cothran 1975, Brindle ve Smith 1978, Mc Alpine 1981,1987; Chinery 1984, Skidmore 1985, Torre-Bueno1985, Soos ve Papp 1986, Colles ve McAlpine 1991, Borror vd. 1992, Peris 1992a,b; Carvalho vd. 1993a,b; Crosskey ve Lane 1993, Pape 1996, Rognes 1997, Wall ve Shrare 1997, Oosterbroek 2006, Anonymous 2007 b; Wang vd. 2006, Carvalho ve Mello-Patiu 2008, Nihei ve Carvalho 2009 gibi kaynaklardan yararlanılmıştır. 38

50 1. Hypopleuron da sert kıl yok, olsa da boyuna M damarı, boyuna R damarına doğru uzanmaz Hypopleuron da bir sıra sert kıl var, olmazsa da boyuna M (medial) damarı, boyuna R (radial) damarına doğru uzanır A (Anal) damarı iyi gelişmiş ve kanadın uçuna kadar uzanır; m (medial) damarı, R (radial) damarına doğru uzanmaz; Scutellumun alt tarafında (apexin altında) en az bir deste kıl var... tıp ve veterinerlikte önemli olmayan sinekler 2. A (Anal) damarı iyice gelişmemiş ve kanadın uçuna kadar ulaşmaz; Scutellumun alt tarafında (apexin altında) hiç bir kıl yok Postscutellum iyi gelişmiş; hiç bir tüy veya sert kılı yok......tıp ve veterinerlikte önemli olmayan sinekler 3. Postscutellum iyi gelişmemiş veya yok Notopleuron'da 2 sert büyük kıl var (Şekil 3.5); metalik renklerde (yeşil, mavi, siyah vs.); erkekler holoptik,dişiler dikoptik Şekil 3.5 Notopleuron'da 2 sert büyük kılın görünümü (Fonesca 1968 den değiştirilerek) 39

51 4. Notopleuron'un 4 sert büyük kılı var [bir cins (2sert kıllı) hariç]; gri renklerde ve satranç deseni gibi siyah beyaz lekelidir. Hem erkekler hem de dişiler dikoptikdir Pteropleuron'un üst kısmı kıllı; sternopleuron ikiden fazla sert kıllı ise, bu kıllar hafif eğri hayali bir çizgi oluşturur Pteropleuron un üst kısmı kılsız alt kısmı (hemen sternopleuron un arka kılının kıllı olabilir; sternopleuron ikiden daha fazla sert kıllı ise bu kıllar hayali bir üçgen veya dörtgen üzerindedir Proboscis yalayıcı tipte ; mentum sert fakat kısa; labellum yumuşak ve büyük; arista genelde çok tüylü; alt calypterin iç kısmı tam olarak scutellum a yapışır (Bu durumu görmek için kanadı kesip ve dorsaldan böceğe bakmak gerekir) Proboscis emici tipte, daha sert ve ve uzunluğu en az başın uzunluğu kadardır; labellum çok küçülmüş ve hatta yok olmuş; arista genelde çok tüylü değil; alt calypterin iç kısmı tam olarak scutellum a (Kalkan) yapışmaz Anal damar axillary damara doğru çok az eğik ve hemen hemen paralel gibi görünür; M damarı sonu R damara doğru eğik; alt calypter iyigelişmiş Anal damar axillary damara doğru tam eğik; M damarı sonu R damara doğru eğilmez; alt calypter iyi gelişmemiş ve üst calyptere hemen hemen eşittir Pteropleuron ve facial orbits kılsız; palplar uca doğru yavaşça yassılaşmış, ama kaşık şeklinde değil Pteropleuronun alt kısmı (Şekil 3.6) ve facial orbit kıllı; palplar son kısmında ve birdenbire kaşık şekilinde yassılaşmış...tıp ve veterinerlikte önemli olmayan sinekler 40

52 Şekil 3.6 Pteropleuronun alt kısmı ve facial orbitin kılları (Fonesca 1968 den değiştirilerek) 9. Sternopleuronun 3 sert kılından(ön-alt -arka), alt ve arka sert kılların arası, alt ve öndeki sert kılların arasına göre daha azdır (Şekil 3.7); Şekil 3.7 Sternopleuronun alt ve arka sert kılların arası, alt ve öndeki sert kılların arasına göre daha az olduğu durum (Fonesca 1968 den değiştirilerek) 9. Sternopleuronun 3 sert kılından(ön-alt-arka), alt sert kılın, arka ve ön sert kıllarının arası eşittir (Şekil 3.8)... tıp ve veterinerlikte önemli olmayan sinekler 41

53 Şekil 3.8 Sternopleuronun alt sert kılın, arka ve ön sert kılların arasının eşit olduğu durum (Fonesca 1968 den değiştirilerek) 10. Kanadın M damarı R damara doğru fazlaca eğilmiş (Şekil 3.9) Şekil 3.9 Kanadın M damarı R damara doğru fazlaca eğilmiş durumun görünümü (Fonesca 1968 ve Mc Alpine vd den değiştirilerek) 10. Kanadın M damarı R damara doğru eğilmeyip ve hatta R ın tersine doğru eğilebilir (Şekil 3.10)... tıp ve veterinerlikte önemli olmayan sinekler 42

54 Şekil 3.10 Kanadın M damarı R damara doğru eğilmemiş durumun görünümü (Fonesca 1968 ve Mc Alpine vd den değiştirilerek) 11. M damarın eğimine bağlı olarak enine r-m damarının uzunluğu, Kanadın kenarındaki R-M aralığından daha fazladır M damarın eğimine bağlı olarak, enine r-m damarının uzunluğu, Kanadın kenarındaki R-M aralığından daha azdır tıp ve veterinerlikte önemli olmayan sinekler 12. Thorax ve abdomen yeşil renktedir... tıp ve veterinerlikte önemli olmayan sinekler 12. Thorax ve abdomen gri renkte ve göğüs 4 siyah çizgili...musca domestica 13. Palplar çok büyük ve hemen hemen ağız parçaları (özellikle labium) boyundadır (Şekil 3.11.a.); sternopleuron da 2 sert kıl var ve notopleuron da kıl veya tüy yok (Şekil 3.11.b.)... Haematobia sp. 43

55 a. b. Şekil 3.11 Haematobia cinsinde; a. ağız parçaları (özellikle labium) boyunda olan palpların görünümü; b. sternopleuronun 2 sert kılı ve notopleuronun kılsız veya tüysüz olduğu durumun görünümü (Crosskey ve Lane 1993 ten değiştirilerek) 13. Palplar çok küçük ve ağız parçalarının (özellikle labiumun) hemen hemen yarısı boyundadır (Şekil 3.12.a.); sternopleuron da 1 sert kıl var ve notopleuron da kıl veya tüy var (Şekil 3.12.b.);... Stomoxys sp. a. b. Şekil 3.12 Stomoxys cinsinde; a. ağız parçaların yarısı boyunda olan palpların görünümü; b. sternopleuronun 1 sert kılın ve notopleuronun kıllı veya tüylü olduğu durumun görünümü (Crosskey ve Lane 1993 ten değiştirilerek) 14. Arista nın kılı var... tıp ve veterinerlikte önemli olmayan sinekler 44

56 14. Arista nın kılı yok Göz dikoptik (Şekil 3.12.a.) Göz holoptik(şekil 3.12.b.)...17 a. b. Şekil 3.13.a.Dikoptik gözler, b. holoptik gözler (Mc Alpine vd den değiştirilerek) 16. Karın siyah; göğüsün dorsalinde 4 siyah çizgi var; arka ayağın tibiası nın alt kısmında bir sıra 3 adet birbirinden aralıklı kıl var; parafacial kılsızdır dişi Fannia scalaris 16. Karın tüm siyah değil ve segmentlerinin kaidesi sarıdır; göğüsün dorsalında 3 siyah çizgi var; arka ayak tibiası nın alt kısmında bir sıra 2 adetli kıl var; parafacial kıllıdır... dişi Fannia canicularis 17. Abdomen tamamen siyah; göğüsün dorsalı siyah; orta ayağın tibiasının alt kısmında şişkin ve yan tarafı küçük çentikli bir bölge var... erkek Fannia scalaris 17. Abdomen tamamen siyah değil ve göğüsün kaidesinden itibaren 3 segmentin ve bazen dördüncü segmentin de kenarları sarı; göğüsün dorsali gri; orta ayağın tibiasının alt kısmında şişkin bölge yok... erkek Fannia canicularis 18. Kanadın M damarının sonu R damara doğru eğilmemiş, eğilmiş olanlarda scutellum (kalkan) tamamen siyahtır... tıp ve veterinerlikte önemli olmayan sinekler 45

57 18. Kanadın M damarının sonu R damara doğru eğik,scutellumun (kalkanın) tamamı siyah değil ve son kısmı sarıdan kırmızıya kadar değişen renklerdedir... Muscina stabulans 19. Kanadın R damarının kaidesi yani stem vien kirpikli değil Kanadın R damarının kaidesi yani stem vien kirpikli (Şekil 3.14) Şekil 3.14 R damarın kaidesindeki tüylerin görünümü (Mc Alpine vd den değiştirilerek) 20. Propleuron kılsızdır(şekil 3.15.a.); pteropleuron un kıllarının arkasında kıl var; vibrissae kılı ağızın üstündedir (Şekil 3.15.b.); beden siyah renkte ve metalik değil; göğüsün açık renkte dalgalı kılları var... tıp ve veterinerlikte önemli olmayan sinekler Şekil 3.15 a. Kılsız propleuronun görünümü (Crosskey ve Lane 1993 ten değiştirilerek); b. ağızın üstünde olan vibrissae kılın görünümü (Mc Alpine vd den değiştirilerek) 46

58 20. Propleuron kıllıdır; vibrissae kılı ağızın kenarındadır; vucut metalik mavi ya metalik yeşil renktedir; göğüsün açıkrenkte dalgalı kılları yok Alt calypter in üstünde kıl var (Şekil 3.16)... Chrysomya sp. Şekil 3.16 Alt calypter in üstündeki kılların görünümü (Mc Alpine vd den değiştirilerek) 21. Alt calypter in üstünde kıl yok Alt calypter in sonu sirküler ve dairesel değil, scutellum dan aralı; occiput konkav ve içbükeydir; başın altı ağız kenarında öne taraf gelişip tıp ve veterinerlikte önemli olmayan sinekler 22. Occiput konveks ve dişbükeydir; başın altı normaldır ve ağız kenarında öne taraf fazla gelişmemiş; beden tam metalik; propleuron çok kıllıdır... Phormia sp. 23. Alt calypter açık ya koyu renkte ve üstünde açık ya koyu kıllar var Alt calypter açık renkte ve kılsızdır Alt calypter koyu renkte ve üstünde koyu kıllar var Alt calypter açık renktedir ve üstünde açık ve hatta beyaz kıllar var......tıp ve veterinerlikte önemli olmayan sinekler 47

59 25. Basicosta sarı veya açık kahve renktedir (Şekil 3.17)...26 Şekil 3.17 Kanadın Basicosta görünümü (Mc Alpine vd den değiştirilerek) 25. Basicosta siyah veya koyu kahve renktedir...lucilia caesar 26. Orta ayağın tibia sında sadece 1 antrodorsal sert kıl var... Lucilia sericata 26. Orta ayağın tibia sında 2-3 antrodorsal sert kıl var... Lucilia richardsi 27. Besicosta ve spiracle açık renktedir; başın alt kısmında siyah kıl var......calliphora vicina 27. Besicosta ve spiracle koyu kahve renktedir ve kayık şekilindedir; başın alt kısmında turunçu veya altın renkte kıllar var... Calliphora vomitoria 28. Arista kılsız; karnın dorsal kısmı siyah lekeli veya noktalı; notopleuronun ve sternopleuronun her birinde 2 sert kıl var; arka ayağın coxa segmentinin posterior kısmında kıl yok... Wohlfahrtia magnifica 28. Arista kıllıdır; karnın dorsal kısmı siyah beyaz satranç gibi; notopleuronun ve sternopleuronun her birinde 3-4 sert kıl var; arka ayağın coxa segmentinin posterior kısmında kıl var; Arka ayağın tibiasında uzun ve yoğun kıllar var; Postsutural 48

60 dorsocentral da 4 veya daha fazla sert kıl var; Genitalin birinci ve ikinci segmenti sarı veya kırmızı... Sarcophaga haemorrhoidalis Sinek pupların parazitoidlerinin teşhis edilmesi Toplanan sinek pupların parazitoidlerinin aile düzeyinde teşhis yapmakta, Borror vd. (1992)'den yararlanılmıştır ve bu örneklerin tür düzeyinde teşhis yapmak için çeşitli kaynaklardan (Richards 1977, Klimaszewski 1984, Torre-Bueno1985, Wrobel 2001, Legner 2003, Pitkin 2004, Capinera 2008) yararlanarak, aşağıda verilen teşhis anahtarı düzenlenip ve kullanılmıştır. 1. Pronotal da ince kılların çıktığı yerlerde delik ya da çukur yok; Scutellum un eninde ince kılların oluşturduğu noktalı ve delikli çizgiler yok; Mesoscutum un orta lobunda sadec bir kaç kıl deliği veya çukur var ya da yok; Propodeum un ortasında Y- şekilinde bir sıra nokta var; Başta ocellar çizgisi belirgin; Dişilerin ortalama uzunluğu 1.30 mm. ve erkeklerinki 1.05 mm... Spalangia drosophilae Ashmead 1. Pronotal da ince kılların çıktığı yerlerde delik var (Şekil 3.18.a.); Scutellum un eninde ince kılların oluşturduğu noktalı ve delikli çizgiler var (Şekil 3.18.b.); Mesoscutum un orta lobunda yoğun kıl deliği veya kıl noktalaması var; (Şekil 3.19.a.) Propodeum un ortasında çeşitli şekillerde bir sıra nokta var; Başta ocellar çizgisi iyi görünmez ya da yok (Şekil 3.19.b.)... 2 Şekil 3.18 Spalangia endius un: a. Pronotal ındaki ince kılların çıktığı yerlerde delikleri, b. Scutellum un enindeki ince kılların oluşturduğu noktalı çizgileri (Legner 2003 ten) 49

61 Şekil 3.19 Spalangia endius un; a. Mesoscutum unun orta lobundaki yoğun noktalaması; b. başında ocellar çizgisinin var olmadığı durum (Legner 2003 ten ) 2. Petiol un yanları kıllıdır (Şekil 3.20)... 6 Şekil 3.20 Spalangia endius un petiol unun yanlardaki kılları (Legner 2003 ten) 2. Petiol un yanları kılsızdır

62 3. Pronotal yakası anteriorda yuvarlaklaşmış, buruşuk (= rugose) ve sık sert kıl gibi noktalar var.; Pronutum un eninde pronutum un posterior suturu ile paralel dalgalı bir çizgi (crenulate) var Pronotal yakası anteriorda yuvarlaklaşmamış, çok ince tüylü noktaları var ve lateralde pürüzsüzdür; Pronotum un eninde dalgalı bir çizgi; Mesopleura bölgesinde çeşitli şekillerde noktalar var Genellikle pronutumda uzunluğuna derin bir oluk var; Mesopleural noktalı deliklerinde, bir ters V- şekli görünür; Yanağın uzunluğu, gözlerin uzunluğununa göre daha fazla ve en azından eşittir; Petiol un dorsalinde uzunluğuna 7-10 kabartı var, ve petiolun lateralinde kıllar yok Yanak göze göre daha kısadır; Pronotum kırışık noktalı deliklerle kaplıdır; Petiol un uzunluğu, eninin en dar bölgesine göre dişilerde 1.7 ve erkeklerde 3.5 katındadır; Dişilerin ortalama uzunluğu 2.65 mm.ve erkeklerin ki 2.40 mm......spalangia longepetiolata Boucek 5. Başın uzunluğu eninden fazladır, ve yanak gözden daha uzundur; Antenin scapesi ince ve uzun, uzunluğu ondan sonra olan 6 segmentin birleşik uzunluğuyla eşittir, Clavın uzunluğu eninin 3 katıdır; Pronotumdaki kılların kaidesi çukur şeklindedir; Petiol un yanlarında kıl yok ve petiolun uzunluğu enine göre dişilerde ortalama 1.8 ve erkeklerde 2.29 katıdır...spalangia cameroni Perkins 5. Genelde başın uzunluğu hemen hemen enine eşittir; yanağın uzunluğu hemen hemen gözün uzunluğu kadardır; Scapin uzunluğu ondan sonra gelen 5 segmentin birleşik uzunluğuna eşittir; Clavın uzunluğu eninin 2.5 katı; Pronotumun kılları, yükselmiş, tubercle- gibi deliklerden dışsrı uzanır; Petiolun yanlarında kıl yok ve petiolun uzunluğu eninin ortalama 1.4 katıdır; Dişilerin ortalama uzunluğu 3.60 mm.ve erkeklerin ki 3.05 mm.... Spalangia gemina Boucek 6. Pronotal yakanın anteriorunda farklı şekillerde kabartı var; Pronotumun anterior yanlarının yüzeyi kırışık; Yanak, göz uzunluğu ile eşit, veya gözden çok az daha 51

63 uzundur; Propodeumun posteriorunun ortasında noktalardan oluşmuş paralel bir çizgi var; Petiolun dorsalinde uzunluğuna 7-10 kabartı ve yanlarında en az10 kıl var; Dişilerin ortalama uzunluğu 2.66 mm. ve erkeklerinki 2.48 mm Spalangia nigroaenea Curtis 6. Pronotal yakanın anteriorunda kabartı yok (Şekil 3.21); Propodeumun ortasında noktalardan oluşmuş çeşitli şekillerde çizgiler görünebilir Şekil 3.21 Spalangia endius un pronotal yakanısının anteriorunda kabartının yok olduğu durum (Legner 2003 ten ) 7. Başta gözlerin arasında, çok yoğun ve sık noktalar var (Şekil 3.22); bu noktaların aralıkları, noktaların çaplarından daha azdır

64 Şekil 3.22 Spalangia rugulosa ve Spalangia nigra nın gözleri arasındaki, çok yoğun ve sık noktalar (Legner 2003 ten ) 7. Başta gözlerin arasında, seyrek noktalar görünür ki bu noktaların araları, noktaların çaplarından daha fazladır veya eşittir (Şekil 3.23 )... 9 Şekil Spalangia nigripes ve Spalangia endius un gözleri arasındaki, seyrek noktalar ki bu noktaların araları, noktaların çaplarından daha fazladır veya eşittir (Legner 2003 tenn ) 53

65 8. Anten renksiz, scape segmentinde koyu bir leke var; Başın eni ve boyu hemen hemen eşitti; Yanağın uzunluğu gözün uzunluğuyla hemen hemen eşittir; Baş ve pronotumda sık ve düzensiz genellikle aralıksız nokta gibi delikler var yok; petiol un uzunluğu eninin 1.8 katında, ve petiolun yanlarında kıl olabilir; Dişilerin ortalama uzunluğu 3.45 mm. ve erkeklerinki 3.1 mm...spalangia rugulosa Förster 8. Antenlerin scape segmenti halı gibi tüylüdür; Yanağın uzunluğu gözün uzunluğundan biraz kısadır; Baş noktaları düzgün aralıklı; Pronotal yakanın anteriolateralinde yoğun noktalar var ve anterior kısmı yuvarlak; Yanağın oluğu (malar groove veya sulcus) genellikle belli değil; Orta bacakların tibia sında sivri uçlu dikenler var; Petiol un uzunluğu, eninin 2 katı, ve dorsalinda 5-7 uzunluğuna kabartı var; Petiol un her bir yanında en az 12 kıl var; Dişilerin ortalama uzunluğu 2.59 mm. ve erkeklerinki 2.36 mm.; Genel görünüşü...spalangia nigra Latreille 9. Pronotum un posteriorunda hiçbir paralel dalgalı çizgi yok; Yanaklar gözden daha kısadır; Abdominal petiol un dorsalinde düzensiz kabartılar var, petiol un yanlarında kıl yok; Dişilerin ortalama uzunluğu 3.5 mm. ve erkeklerinki 2.8 mm spalangia nigripes Curtis 9. Pronotum un posteriorunda paralel dalgalı bir çizgi var ve pronotal yakasının anterio- lateralinda düzgün seyrek aralıklı noktaları var, ve anterioru yuvarlak sınırlı (Şekil 3.24.a.); Yanaklarin uzunluğu, gözlerin uzunluğuyla eşittir (Şekil 3.24.b.); Malar groove (sculus) bellidir (Şekil 3.24.c.); Abdominal petiol un dorsalinde uzunluğuna 7-10 kabartı var (Şekil 3.24.d.) ve petiol un yanlarında nadiren en fazla 2 kıl var; Dişilerin ortalama uzunluğu 2.57 mm. ve erkeklerinki 2.06 mm., Yeni Zelandalı ırkta dişilerin ortalama uzunluğu 3.65 ve erkeklerinki 3.15 mm spalangia endius Walker 54

66 Şekil 3.24 Spalangia endius un: a. pronotum unun posteriorundaki paralel dalgalı çizgi ve pronotal yakasının anterio- lateralindaki seyrek aralıklı noktaları, b. yanaklari uzunluğunun, gözlerinin uzunluğuyla eşit olduğu görünümü, c. Malar groove (sculus), d. petiol unun dorsalindeki uzunluğuna 7-10 kabartının görünümü (Legner 2003 ten) 55

67 4. BULGULAR 4.1 Urmiye de Tespit Edilen Sinek Puplarının Parazitoidleri Urmiye deki sinek puplarının parazitoidlerini tanımlamak için, 4 araştırma istasyonundan, toplamda sinek pupası toplandı, bunların içinde 1108 Hymenopter, 16 Coleopter sinek puplarının parazitoidi bulundu. Bulunan parazitoid arı örnekleri tür düzeyinde teşhis edildi. Bulunan parazitoid arının sistematiği şöyledir; Takım: Hymenoptera Linnaeus, 1758 Alt takım: Apocrita (Clistogastra) Üstfamilya: Chalcidoidea Familya: Pteromalidae Altfamilya: Spalangiinae Genus: Spalangia Latreille, 1805 Tür: Spalangia endius Walker, 1839 Sinonimleri: Spalangia muscidarum var. stomoxysiae Girault, 1916; Spalangia philippinensis Fullaway, 1917; Spalangia muscidarum var. texensis Girault, 1920; Spalangia orientalis L. F. Graham, 1932; Spalangia stomoxysiae Peck, Bu araştırmada Coleoptera ordosundan da, sinek parazitoidi bulundu ve kaynaklar üzerinde (Moore ve Legner 1971, 1973, 1975; Watts ve Combs 1975, Seevers 1978, Borror vd. 1992) tür seviyesine kadar teşhis edildi. Bulunan parazitoid kınkanatlının sistematikteki yeri şöyledir; Takım: Coleoptera Linnaeus, 1758 Alttakım: Polyphaga Emery, 1886 Üstfamilya: Staphylinoidea Familya: Staphylinidae Cins: Aleochara Gravenhorst, 1802 Tür: Aleochara bipustulata Linnaeus,

68 4.2 Sinek Puplarındaki Doğal Parazitizm Oranının Saptanması Çizelge 4. 1 ve 4.2 de görüldüğü gibi, A istasyonunda toplanan sinek puplarının sayısı 4946, pupalardan çıkan ergin sineklerin sayısı 4,288 ve sonuçta pupların doğal ölüm oranı %13.30 olarak saptandı. Ölen pupların içinden toplamda 209 adet ergin parazitoid çıktı ve bunların tamamı Spalangia endius Walker olarak teşhis edildi ve bu istasyonda doğal parazitizm oranı %4.22 olarak saptandı ve en sonda 449 sinek pupasından hiç bir ergin böcek (ergin sinek veya ergin parazitoid) çıkmamıştır. Bu sayı P.I.M. (Parasite Induced Mortality, parazitizmden etkilenen ölüm oranı) olarak adlandırılır. A istasyonunda P.I.M. %9.07 hesaplanmıştır Çizelge 4.1 A hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, toplanan sinantropik sinek puplarının sayısı ve bu puplardaki doğal ölüm oranı Puplardan Sinek Pupların Numuneleri Toplanan Çıkan Doğal Toplama Pupa Ergin Ölüm Tarihi Sayısı Sinek Oranı Sayısı % , Toplam Ortalama

69 Çizelge 4.2 A hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oranı Numuneleri Toplama Tarihi Puplardan Çıkan Parazitoidler Spalangia endius Sayısı Oranı % Pupların Doğal Parazitizm Oranı % Boş Kalan Pupların Sayısı P. I. M. Oranı Vs. % Toplam Ortalama Çizelge 4.3 ve 4.4 de görüldüğü gibi, B istasyonunda toplanan sinek puplarının sayısı 12,869 pupalardan çıkan ergin sinek sayısı 11,585 ve sonuçta pupların doğal ölüm oranı %9.97 saptandı. Ölen pupların içinden toplamda 608 ergin parazitoid çıktı, bunların 593 ü Spalangia endius ve 15 i Aleochara bipustulata olarak teşhis edildi. Aynı istasyonda doğal parazitizm oranı %4.72 olarak saptandı (%4.61 i Spalangia endius ve 58

70 %0.11 i Aleochara bipustulata olması nedeniyle). En sonda 676 sinek pupasından hiç bir ergin böcek (ergin sinek veya ergin parazitoid) çıkmadı ve sonuçta P.I.M. %5.24 olarak saptanmıştır. Çizelge 4.3 B hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, toplanan sinantropik sinek puplarının sayısı ve bu puplardaki doğal ölüm oranı Puplardan Sinek Pupların Numuneleri Toplanan Çıkan Doğal Toplama Pupa Ergin Ölüm Tarihi Sayısı Sinek Oranı Sayısı % ,542 1, ,318 1,

71 Çizelge 4.3 B hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, toplanan sinantropik sinek puplarının sayısı ve bu puplardaki doğal ölüm oranı (devam) Puplardan Sinek Pupların Numuneleri Toplanan Çıkan Doğal Toplama Pupa Ergin Ölüm Tarihi Sayısı Sinek Oranı Sayısı % ,287 1, Toplam 12,869 11,585 Ortalama Çizelge 4.4 B hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oranı Numuneleri Toplama Tarihi Puplardan Çıkan Parazitoidler Spalangia Aleocara endius bipustulata Sayısı Oranı Oranı Sayısı % % Pupların Doğal Parazitizm Oranı % Boş Kalan Pupların Sayısı P. I. M. Oranı Vs. %

72 Çizelge 4.4 B hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oran (devam) Numuneleri Toplama Tarihi Puplardan Çıkan Parazitoidler Aleocara Spalangia endius bipustulata Oranı Oranı Sayısı Sayısı % % Pupların Doğal Parazitizm Oranı % Boş Kalan Pupların Sayısı P. I. M. Oranı Vs. %

73 Çizelge 4.4 B hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oran (devam) Numuneleri Toplama Tarihi Puplardan Çıkan Parazitoidler Spalangia Aleocara endius bipustulata Sayısı Oranı Oranı Sayısı % % Pupların Doğal Parazitizm Oranı % Boş Kalan Pupların Sayısı P. I. M. Oranı Vs. % Toplam Ortalama Çizelge 4. 5 ve 4.6 da görüldüğü gibi, C istasyonunda (koyun dışkılarından) toplanan sinek puplarının sayısı 8,583 puplardan çıkan ergin sinek sayısı 7,529 dur ve pupların doğal ölüm oranı %12.28 olarak saptandı. Ölen pupların içinden toplamda 290 ergin parazitoid çıktı ve bunların 289 u Spalangia endius ve biri Aleochara bipustulata olarak teşhis edildi. Aynı istasyonda doğal parazitizm oranı %3.38 olarak (%3.37 si Spalangia endius ve %0.01 si Aleochara bipustulata olması nedeniyle) saptanmış. Ayrıca 764 sinek pupasından hiç bir ergin böcek çıkmamış ve sonuçta P.I.M. %8.91 olarak saptanmıştır. 62

74 Çizelge 4.5 C hayvan çiftliğindeki koyun dışkılarından, toplanan sinantropik sinek puplarının sayısı ve bu puplardaki doğal ölüm oranı Puplardan Sinek Pupların Numuneleri Toplanan Çıkan Doğal Toplama Pupa Ergin Ölüm Tarihi Sayısı Sinek Oranı Sayısı %

75 Çizelge 4.5 C hayvan çiftliğindeki koyun dışkılarından, toplanan sinantropik sinek puplarının sayısı ve bu puplardaki doğal ölüm oranı (devam) Puplardan Sinek Pupların Numuneleri Toplanan Çıkan Doğal Toplama Pupa Ergin Ölüm Tarihi Sayısı Sinek Oranı Sayısı % Toplam Ortalama Çizelge 4.6 C hayvan çiftliğindeki koyun dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oranı Numuneleri Toplama Tarihi Puplardan Çıkan Parazitoidler Spalangia Aleocara endius bipustulata Sayısı Oranı Oranı Sayısı % % Pupların Doğal Parazitizm Oranı % Boş Kalan Pupların Sayısı P. I. M. Oranı Vs. %

76 Çizelge 4.6 C hayvan çiftliğindeki koyun dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oranı (devam) Numuneleri Toplama Tarihi Puplardan Çıkan Parazitoidler Spalangia Aleocara endius bipustulata Oranı Oranı Sayısı Sayısı % % Pupların Doğal Parazitizm Oranı % Boş Kalan Pupların Sayısı P. I. M. Oranı Vs. %

77 Çizelge 4.6 C hayvan çiftliğindeki koyun dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oranı (devam) Numuneleri Toplama Tarihi Puplardan Çıkan Parazitoidler Spalangia Aleocara endius bipustulata Sayısı Oranı Oranı Sayısı % % Pupların Doğal Parazitizm Oranı % Boş Kalan Pupların Sayısı P. I. M. Oranı Vs. % Toplam Ortalama Çizelge 4.7 ve 4.8 de görüldüğü gibi, D istasyonunda inek dışkılarından toplanan sinek pupanın sayısı 2,718 puplardan çıkan ergin sinek sayısı 2,421 ve sonuçta pupların doğal ölüm oranı %10.92 saptandı. Ölen pupların içinden toplamda 17 ergin parazitoid çıktı ki bunların tamamı Spalangia endius türüne aittir. Aynı istasyonda doğal parazitizm oranı %0.62 olarak saptandı. Sonuç olarak 280 sinek pupasından hiç bir ergin böcek (ergin sinek veya ergin parazitoid) çıkmamış ve P.I.M.. %10.30 saptandı. 66

78 Çizelge 4.7 D hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, toplanan sinantropik sinek puplarının sayısı ve bu puplardaki doğal ölüm oranı Puplardan Sinek Pupların Numuneleri Toplanan Çıkan Doğal Toplama Pupa Ergin Ölüm Tarihi Sayısı Sinek Oranı Sayısı % ,293 1, Toplam Ortalama Çizelge 4.8 D hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oranı Numuneleri Toplama Tarihi Puplardan Çıkan Parazitoidler Spalangia Aleocara endius bipustulata Sayısı Oranı Oranı Sayısı % % Pupların Doğal Parazitizm Oranı % Boş Kalan Pupların Sayısı P. I. M. Oranı Vs. %

79 Çizelge 4.8 D hayvan çiftliğindeki inek dışkılarından, elde edilen sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm oranı (devam) Numuneleri Toplama Tarihi Puplardan Çıkan Parazitoidler Spalangia Aleocara endius bipustulata Sayısı Oranı Oranı Sayısı % % Pupların Doğal Parazitizm Oranı % Boş Kalan Pupların Sayısı P. I. M. Oranı Vs. % Toplam Ortalama Çizelge 4.9 ve 4.10 da görüldüğü gibi, toplamda 4 istasyonunda hayvan dışkılarından toplanan sinek pupanın sayısı 2,9116 pupalardan çıkan ergin sinek sayısı 25,823 ve pupların doğal ölüm oranının ortalaması %11.31 olduğu tespit edilmektedir. Ölen pupların içinden toplamda 1,124 ergin parazitoid çıktı ki bunların 1,108 i Spalangia endius ve 16 sı Aleochara bipustulata dır. Böylece Urmiye de doğal parazitizm oranının %3.86 olduğu saptanmaktadır. Ayrıca 2,169 sinek pupasından hiç bir ergin böcek (ergin sinek veya ergin parazitoid) çıkmamıştır ve P.I.M. ın (parazitizmden etkilenen ölüm oranın ) %7.45 olduğu saptanmaktadır. 68

80 İstasyonunlar İstasyonunlar Çizelge yılında İran Urmiye hayvan çiftliklerindeki hayvanların dışkılarından, toplanan sinantropik sinek puplarının sayısı ve bu puplardaki doğal ölüm oranı Toplanan Pupa Sayısı Puplardan Çıkan Ergin Sinek Sayısı Sinek Pupların Doğal Ölüm Oranı % A 4,946 4, B 12,869 11, C 8,583 7, D 2,718 2, TOPLAM 29,116 25,823 ORTAM 7,279 6, Çizelge yılında İran Urmiye hayvan çiftliklerindeki hayvanların dışkılarından, bulunan toplam sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm Oranı Puplardan Çıkan Parazitoidler Spalangia endius Sayısı Oranı % Aleocara bipustulata Sayısı Oranı % Pupların Doğal Parazitizm Oranı % Boş Kalan Pupların Sayısı P. I. M. Oranı Vs. % A B

81 İstasyonunlar Çizelge yılında İran Urmiye hayvan çiftliklerindeki hayvanların dışkılarından, bulunan toplam sinantropik sinek puplarının parazitoidleri ve bu puplardaki doğal parazitizm Oranı (devam) Puplardan Çıkan Parazitoidler Spalangia Aleocara endius bipustulata Sayısı Oranı Oranı Sayısı % % Pupların Doğal Parazitizm Oranı % Boş Kalan Pupların Sayısı P. I. M. Oranı Vs. % C D TOPLAM ORTAM Ayrıca numunelerin toplanma tarihlerinde, en önemli iklim parametrelerinden olan sıcaklık (maks., min ve ortalama), nispi nem (maks., min ve ortalama) ve ortalama yağış oranı çizelge (A istasyona ait), çizelge (B ve C istasyona ait) ve çizelge (D istasyona ait), verilmektedir. 70

82 Çizelge yılında İran Urmiye de hayvan çiftliklerdeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarını toplandığı tarihlerde iklim parametreleri (A istasyonunda) Numuneleri Toplama Tarihi Yağış (mm 3 ) Nispi Nem (%) Sıcaklık (º C ) min. maks. ort. min. maks. ort

83 Sıcaklık ( 0c ) Nispi Nem (%) maks. ort. min Örnek Toplama Günleri A İstasyonunda a. 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 maks. ort. min Örnek Toplama Günleri A İstasyonunda b. Şekil yılında İran Urmiye çiftliklerindeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarının toplandığı günlerde iklim parametreleri, A istasyonunda: a. nispi nemin durumu, b. sıcaklığın durumu 72

84 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 nispi nem ortalaması (%) 40,0 30,0 20,0 sıcaklık ortalaması ( C) 10,0 0, Örnek Toplama Günleri A İstasyonunda Şekil yılında İran Urmiye çiftliklerindeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarının toplandığı günlerde A istasyonunda nispi nemin ortalaması (%) ve sıcaklığın ortalaması (ºC) Çizelge yılında İran Urmiye de hayvan çiftliklerdeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarını toplandığı tarihlerde iklim parametreleri (B ve C istasyonunlarında) Numuneleri Toplama Tarihi Yağış (mm 3 ) Nispi Nem (%) Sıcaklık (ºC) min maks ort. min maks ort

85 Çizelge yılında İran Urmiye de hayvan çiftliklerdeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarını toplandığı tarihlerde iklim parametreleri (B ve C istasyonunlarında) (devam) Numuneleri Toplama Tarihi Yağış (mm 3 ) Nispi Nem (%) Sıcaklık (ºC) min maks ort. min maks ort

86 Sıcaklık (ºC) Nispi Nem (%) maks ort. min Örnek Toplama Günleri B ve C İstasyonlarında a. 40,0 35,0 30,0 maks. 25,0 20,0 15,0 ort. min. 10,0 5,0 0, Örnek Toplama Günleri B ve C İstasyonlarında Şekil yılında İran Urmiye çiftliklerindeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarının toplandığı günlerde iklim parametreleri B ve C istasyonunlarda: a.nispi nemin durumu, b.sıcaklığın durumu b. 75

87 100,0 90,0 80,0 nispi nem ortalaması (%) 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 sıcaklık ortalaması (₀C) 10,0 0, Örnek Toplama Günleri B ve C İstasyonlarında Şekil yılında İran Urmiye çiftliklerindeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarının toplandığı günlerde B ve C istasyonunlarda nispi nemin ortalaması (%) ve sıcaklığın ortalaması (ºC) Çizelge yılında İran Urmiye de hayvan çiftliklerdeki hayvanların dışkılarında sinantropik sinek puplarını toplandığı tarihlerde iklim parametreleri (D istasyonunda) Numuneleri Toplama Tarihi Yağış (mm 3 ) Nispi Nem (%) Sıcaklık (ºC) min maks ort. min maks ort

88 4. 3 Hayvan Dokularının Üzerinde Aktif Olan Böceklerin Tanımlanması Çizelge 4.14 de görüldüğü gibi, 53 gün içinde hiç yağmur yağmamıştır, günlük sıcaklık ortalamalarının en düşük ve en yüksek değerleri 21 ve 26.5 ºC arasında ( ortalamsı ºC), günlük minimum sıcaklığın en düşük ve en yüksek değerleri ºC arasında (ortalaması yaklaşık 16 ºC), günlük maksimum sıcaklığın en düşük ve en yüksek değerleri ºC arasında (ortalaması yaklaşık 31.5 ºC) olarak tespit edilmiştir. Ayrıca günlük nispi nem ortalamalarının en düşük ve en yüksek değerleri % arasında (ortalaması %), günlük minimum nispi nemin en düşük ve en yüksek değerleri % arasında (ortalaması 24.71%) ve günlük maksimum nispi nemin en düşük ve en yüksek değerleri % arasında (ortalaması 68.13%) olarak tespit edilmiştir. Çizelge Hayvan dokularının bozulma evreleri, günlük sıcaklık (S) (minimum, maksimum ve ortalama) ve günlük nispi nem (NN) (minimum, maksimum ve ortalama) Gün Bozulma evreleri S min. (ºC) S maks. (ºC) S ort. (ºC) NN min. (%) NN maks. (%) NN ort. (%) 1 taze taze şişme şişme şişme şişme şişme şişme şişme aktif çürüme aktif çürüme aktif çürüme aktif çürüme

89 Çizelge Hayvan dokularının bozulma evreleri, günlük sıcaklık (S) (minimum, maksimum ve ortalama) ve günlük nispi nem (NN) (minimum, maksimum ve ortalama) (devam) Gün Bozulma evreleri aktif çürüme aktif çürüme aktif çürüme aktif çürüme aktif çürüme aktif çürüme ileri çürüme ileri çürüme ileri çürüme ileri çürüme ileri çürüme ileri çürüme ileri çürüme ileri çürüme ileri çürüme ileri çürüme ileri çürüme ileri çürüme ileri çürüme S min. (ºC) S maks. (ºC) S ort. (ºC) NN min. (%) NN maks. (%) NN ort. (%)

90 Çizelge Hayvan dokularının bozulma evreleri, günlük sıcaklık (S) (minimum, maksimum ve ortalama) ve günlük nispi nem (NN) (minimum, maksimum ve ortalama) (devam) Gün 33 Bozulma evreleri ileri çürüme S min. (ºC) S maks. (ºC) S ort. (ºC) NN min. (%) NN maks. (%) NN ort. (%) kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma kuruma Ortalama S. D

91 Sıcaklık (₀C) maks ort. 20 min Gün Şekil 4.5 Hayvan dokularının bozulma evrelerinde günlük minimum, maksimum ve ortalama sıcaklık (ºC) 80

92 Nispi Nem (%) maks ort min Gün Şekil 4.6 Hayvan dokularının bozulma evrelerinde günlük minimum, maksimum ve ortalama nispi nem (%) 81

93 (a) Şekil 4.7.a. Koyunun başının taze bozulma evresi, b. tavuğun iç dokularının aktif çürüme evresi (b) 82

94 (a) (b) Şekil 4.8 Koyunun baş ve bazı dokularının bozulma evreleri: a. aktif çürüme, b. ileri çürüme, c. kuruma (c) 83