TÜRKİYE DE YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİNİN ÖNEMİ VE TOPLUMSAL FARKINDALIK DÜZEYLERİ BAĞLAMINDA SÜLEYMANİYE YAZMA ESER KÜTÜPHANESİNİN İNCELENMESİ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE DE YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİNİN ÖNEMİ VE TOPLUMSAL FARKINDALIK DÜZEYLERİ BAĞLAMINDA SÜLEYMANİYE YAZMA ESER KÜTÜPHANESİNİN İNCELENMESİ UZMANLIK TEZİ Berk Keskinel Tez Danışmanı İstanbul Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Bölüm Başkanı Prof. Dr. Mehmet Canatar EYLÜL-2012 İSTANBUL

2

3 KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Berk KESKİNEL Tez Konusu :TÜRKİYE DE YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİNİN ÖNEMİ VE TOPLUMSAL FARKINDALIK DÜZEYLERİ BAĞLAMINDA SÜLEYMANİYE YAZMA ESER KÜTÜPHANESİNİN İNCELENMESİ. Tez Danışmanı : Mehmet CANATAR Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum.... / /2009 /... /

4 SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim../.../200.. Berk KESKİNEL Kültür Turizm Uzm. Yrd.

5 ÖNSÖZ Yazının bulunması ile birlikte tarih kayıt altına alınmaya başlamış, ülkeler ve milletler gelecek nesillere geçmişlerini aktarmayı başararak kimlik sahibi olmalarına olanak sağlamışlardır. İçeriğinde daha eskiyi ve bilinmeyeni saklayan "el yazmaları" tüm dünyada her zaman önemli ve değerli olmuştur. Sahip olduğu köklü ve geniş tarih nedeniyle Türkiye'de bu yazmaların değeri daha da artmaktadır. Fakat ne yazık ki toplumumuz tarafından hak ettiği değeri görmemektedir. Türkiye de yazma eser kütüphanelerinin toplumsal farkındalığı ve bu bağlamda Süleymaniye yazma eser kütüphanesinin incelenmesi konulu bu çalışmamda yazma eserlerimizin ve yazma eser kütüphanelerimizin önemini hatırlatmanın yanı sıra Süleymaniye kütüphanesinin kullanım etkinliği ve sorunlarını belirtmeyi amaçladım. Çalışmam boyunca bana kütüphane ile ilgili bilgi ve belge sağlayan meslektaşım ve arkadaşım Buğra Çam a, tez dönemim boyunca karşılıklı değerlendirmelerde bulunduğumuz arkadaşlarım Leyle Şimşek ve Meriç Öztürk e, desteklerini benden esirgemeyen danışmanım Sayın Mehmet Canatar a, tezim boyunca bana göstermiş olduğu sonsuz anlayıştan dolayı Sayın müdürüm Ömer Kuzgun a, sevgili eşim, ailem ve bu süreçte bana yardımcı olan herkese çok teşekkür ederim. i

6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...i İÇİNDEKİLER...ii TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ...vii GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM YAZMA ESERLERİN OLUŞUMU VE ÖZELLİKLERİ 1.1. YAZMA ESER TANIMLARI YAZMA ESERLERİN TARİHSEL GELİŞİMİ YAZMA ESERLERİ DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ YAZMA ESERLERDE KULLANILAN SANATLAR Hat Sanatı Tezhip Sanatı Minyatür Sanatı Ebru Sanatı Cilt Sanatı...16 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYEDE VE DÜNYADA KOLEKSİYONUNDA YAZMA ESER BULUNAN BAŞLICA KÜTÜPHANELER 2.1.YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİ YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİNİ OLUŞTURAN UNSURLAR Kullanıcı Personel Derme ii

7 Bütçe Bina YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİNİN BÖLÜMLERİ İdari ve Mali İşler Teknik Hizmetler Okuyucu Hizmetleri YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİNİN YAŞADIĞI SORUNLAR Örgütlenme Sorunu Kataloglama Sorunu Personel Sorunu Hizmete Sunma ve Yararlanma Sorunu Bakım ve Restorasyon Sorunu TÜRKİYE YAZMA ESERLER KURUMU BAŞKANLIĞI TÜRKİYE DE KOLEKSİYONUNDA YAZMA ESER BULUNAN KÜTÜPHANELER YURT DIŞINDAKİ KOLEKSİYONUNDA YAZMA ESER BULUNAN BAŞLICA KÜTÜPHANELER..47 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SÜLEYMANİYE YAZMA ESER KÜTÜPHANESİ NİN İNCELENMESİ 3.1. SÜLEYMANİYE YAZMA ESER KÜTÜPHANESİ HAKKINDA GENEL BİLGİ SÜLEYMANİYE YAZMA ESER KÜTÜPHANESİ TARİHİ MİMARİ ÖZELLİKLERİ BÖLÜMLERİ Kataloglama ve Tasnif Bölümü Mikrofilm Ve Dijital Ortama Aktarma Bölüm Yazma ve Nadir Eserler Restorasyon ve Araştırma Merkezi...61 iii

8 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SÜLEYMANİYE YAZMA ESER KÜTÜPHANESİ KULLANIM ANALİZİ 4.1. İSTATİSTİKLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ HALKA YÖNELTİLEN ANKET SORULARININ DEĞERLENDİRİLMESİ KULLANICILARA YÖNELTİLEN ANKET SORULARININ DEĞERLENDİRİLMESİ..78 DEĞERLENDİRME, SONUÇ ve ÖNERİLER...88 KAYNAKÇA 94 EKLER...99 ÖZET. 105 ABSTRACT.107 ÖZGEÇMİŞ iv

9 TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER DİZİNİ İkinci bölümün tablo, resim ve şekilleri Tablo 2.1. Yazma Eser Bulunan Kütüphaneler ve Eser Sayıları...32 Dördüncü bölümün tablo, resim ve şekilleri Grafik 4.1. Koleksiyon Artış Grafiği...61 Grafik Yılı Yararlanma Şekline Göre Kullanıcı Sayıları...62 Grafik Yılı Yararlanma Şekline Göre Kullanıcı Grafiği...62 Grafik 4.4. Uyruklarına Göre Kullanıcı Dağılımı Grafik 4.5. Uyruklarına göre kullanıcı oranları Grafik Yılları Arasında Kullanıcıların Öğrenim Durumlarına Göre Sayıları...64 Grafik 4.7. Kullanıcıların Eğitim Durumuna Göre Yüzdesel Dağılımı...65 Grafik 4.8. Kullanıcıların Cinsiyetlerine Göre Dağılımı...66 Grafik 4.9. Cinsiyetine Göre Kullanıcı Yüzdeleri...66 Grafik Kullanıcıların Öğrenim gördükleri bölüme göre dağılımı...67 Grafik Kullanıcıların Bölümlerine Göre Yüzdesel Dağılım Grafiği...67 Grafik Anketi Cevaplandıran Halkın Cinsiyetine Göre Dağılımı...68 Grafik Anketi Cevaplayan Halkın Yaş Gruplarına Göre Dağılımı...69 Grafik Anketi Cevaplayan Halkın Mesleklerine Göre Dağılımı...69 Grafik Anketi Cevaplayan Halkın Öğrenim Durumları 70 Grafik Anket Uygulanan Halkın Arapça-Farsça-Osmanlı Türkçesi Bilme Durumları...70 Grafik Ankete Katılan Halkın Yazma Eserin Ne Olduğunu Bilme Oranları...71 Grafik Ankete Katılan Halkın Yazma Eser Kütüphanesinin Ne Olduğunu Bilme Oranları Grafik Ankete Katılan Halkın Bildiği Yazma Eser Kütüphaneleri..72 v

10 Grafik Ankete Katılan Halkın Süleymaniye Kütüphanesinin Nerede Olduğunu Bilme Oranları Grafik Süleymaniye Kütüphanesine Gidenlerin Oranı...73 Grafik Kütüphaneyi Bilenlerin, Kütüphanenin Varlığını Nereden Öğrendiklerine Göre Dağılımları.74 Grafik Anket Uygulanan Halktan, Kütüphaneyi Kullananların Kütüphaneye Gitme Sıklıkları..74 Grafik Anket Uygulanan Halktan, Kütüphaneyi Kullananların Kütüphaneye Gitme amaçları...75 Grafik Anket Uygulanan Halktan, Kütüphaneyi Kullananların Kütüphanede Yapılan Etkinliklerden Haberdar Olup Olmama Oranları.75 Grafik Anket Uygulanan Halktan, Kütüphanede Yapılan Etkinliklere Katılım Oranları..76 Grafik Kullanıcıların Uyruklarına Göre Dağılımı...77 Grafik Kullanıcıların Cinsiyetlerine Göre Dağılımı...77 Grafik Kullanıcıların Yaşlarına Göre Dağılımı...78 Grafik Kullanıcıların Mesleklerine Göre Dağılımı..78 Grafik Kullanıcıların Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı...79 Grafik Kullanıcıların Bildikleri Dillere Göre Dağılımı...79 Grafik Kullanıcıların Kütüphanenin Varlığını Nereden Öğrendiklerine Göre Dağılımları..80 Grafik Kullanıcıların Kütüphaneyi Kullanma Sıklıkları..80 Grafik Kullanıcıların Kütüphanede Verilen Hizmetleri Bilme Oranları..81 Grafik Kullanıcıların Kütüphanede Verilen Hizmetleri Yeterli Bulma Oranları...82 Grafik Kullanıcıların Kütüphaneyi Kullanım Amacı...82 Grafik Kullanıcıların Okuma Salonunda Bulunan Bilgisayarları Kullanmayı Bilme Oranları...83 Grafik Kullanıcıların Okuma Salonunda Bulunan Bilgisayarları Kullanmayı Nasıl Öğrendiklerine Göre Oranları 83 vi

11 Grafik Kullanıcıların Okuma Salonunda Bulunan Bilgisayarlardaki Otomasyon Programını Yeterli Bulma Oranları.84 Grafik Kullanıcıların Kütüphane Personelinden Memnuniyet Oranları..84 Grafik Kullanıcıların Kütüphanede Geçmiş Yıllarda Düzenlenmiş Olan Etkinlikleri Bilme Oranı.85 Grafik Kullanıcıların Kütüphanede Geçmiş Yıllarda Düzenlenmiş Olan Etkinlikleri Katılım Oranı 85 Grafik Kullanıcıların Kütüphanede verilen hizmetleri yeterli bulma oranları..86 vii

12 GİRİŞ Bilgi güçtür, fakat kullanıldığı zaman, kullanılmadığı takdirde durağan bir şekilde yüzyıllarca kalır, bilginin kullanılması için ona ihtiyaç duyan toplum bireyleriyle buluşturulması, onlara ulaştırılması gerekmektedir. Kütüphanelerimizin içlerinde barındırdıkları her kitap kullanıcıları için birer bilgi hazinesidir. Halk kütüphanelerinin, üniversite kütüphanelerinin ve diğer kütüphanelerimizin hepsi koleksiyonlarında değerli kitaplar bulundurmaktadırlar, fakat yazma eser kütüphanelerimizin bünyesinden bulunan yazma eserlerin çok daha farklı bir değeri ve önemi bulunmaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi eski müdürlerinden Sayın Nevzat Kaya yaptığı bir konuşmada 1 Kültür ve medeniyetin ana kaynağı kitap, kitabın ilk kaynağı ise yazma eserdir diyerek yazma eserlerin önemini güzel bir şekilde ifade etmiştir. Ülkemiz sahip olduğu yazma eser sayısı bakımından dünyanın sayılı ülkeleri arasındadır. Bu sebeple Türk kütüphaneciliğinin günümüzde yaşadığı sorunların yanında, yazma eser kütüphanelerimizde karşılaşılan problemlerin farklı bir yeri ve özel bir durumu olduğuna şüphe yoktur. Bir milleti oluşturan, birliğini beraberliğini sağlayan en önemli güçlerden birisi o milletin tarihidir. Günümüzde çeşitli televizyon programları ve diziler ile tarihimize olan ilgi biraz daha artmış olsa da binlerce yıllık tarihimizden bizlere yadigâr kalan yazma eserlerimizin bulunduğu yazma eser kütüphanelerimiz, ne yazık ki sadece belli çevreler tarafından bilinmekte ve kullanılmaktadır. Durumun daha vahim olan tarafı ise toplumumuzun büyük bir bölümünün ne yazma eserlerimizden nede bunların bulunduğu yazma eser kütüphanelerimizin varlığından haberleri dahi yoktur. 1 Erişim tarihi:

13 Tezin Amacı ve Kapsamı Yazma eser kütüphanelerinin kullanıcı sayısı özellikle yabancı kullanıcı bakımından, yıllar içinde artış göstermekle birlikte yine de yeterli sayıda değildir. Kullanıcı sayısının arttırılması için Yazma eser kütüphanelerinin kullanılmama nedenlerinin araştırılması gerekmektedir. Bu nedenlerden bazıları, halkın yazma eser kütüphaneleri ve yazma eserler hakkında yeterli bilgiye sahip olmaması, dil sorunu nedeniyle yazma eserleri okumakta ve anlamakta problem yaşaması ve yazma eser kütüphanelerinin tanıtımının yeterince yapılmamasıdır. Bu çalışma ile amaçlanan, tarihimize ışık tutan yazma eser kütüphanelerinden toplumun ne kadar haberdar oldukları ve yazma eser kütüphanelerinde verilen hizmetlerin kullanıcılar açısından yeterliliği incelenerek, yazma eser kütüphanelerinin yaşadığı sorunların ortaya çıkarılması ve çözüm önerileri sunulmasıdır. Ortaya çıkan sonuçta da halkımızın yazma eser kütüphanelerinden ve verilen hizmetlerden yeterince haberdar olmadığı ortaya konulacaktır. Bu çalışmada yazma eserlerin değerini vurgulamak amacıyla, yazma eserleri meydana getiren unsurlar ve özellikleri, ülkemizde ve dünyada bulunan yazma eser kütüphaneleri, yazma eser kütüphanelerinin özellikleri, yazma eser kütüphanelerinde ne gibi bilgi hizmetlerinin verildiği irdelenmiştir. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi nin anket ve görüşme teknikleriyle halk tarafından kullanım etkinliği değerlendirilecek, ayrıca kütüphanenin kullanım etkinliğinin yeterli olup olmadığı, ortaya çıkan durum olumsuz ise bunların nedenleri ve nasıl çözülmesi gerektiği üzerinde durulacaktır. 2

14 Tezin Önemi Ülkemizde, özellikle Konya ve İstanbul dışında bulunan yazma eser kütüphanelerinin durumu yurt dışındaki yazma eser kütüphaneleri ile kıyaslandığında çokta iç açıcı görünmemektedir. Bu durumun düzelmesi için yazma eserlerin önemi konusunda toplum bireylerinin bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Yazma eserin önemini kavrayan halk yazma eser kütüphanelerini daha fazla ziyaret etmeye ve kullanmaya başlayarak, sonunda konuyla ilgili araştırmaları takip eder duruma gelecektir. Yazma eserler ve yazma eser kütüphaneleri ile ilgili yapılan çalışmalara baktığımızda sınırlı sayıda tez ve makale ile karşılaşmaktayız, bunların büyük bir bölümü; bazı koleksiyonlar, eserler ya da kullanılan sanatlar üzerinedir, yazma eser kütüphanelerinin hizmetlerine, kullanımına, önemine ya da sorunlarına ilişkin çalışmalar son derece azdır. Tezin Hazırlanmasında Kullanılan Yöntem Bütün bu konular irdelenirken üzerinde durulması gerekli görülen teorik bilgilerden de bahsedilerek genel olarak Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi nin kullanım etkinliği üzerinde odaklanılacaktır. Çalışmada yayınlanmış ve yayınlanmamış kaynakların (tez, rapor, sözleşme... vb) taranması ile elde edilen bilgilerin yanı sıra görüşme ve anket teknikleri sayesinde elde edilen bilgilerden de yararlanılmıştır. 3

15 Tez çalışması ile ilgili bilgileri elde etmek amacıyla başlıca incelenen kaynaklar şunlardır: Türkiye Bibliyografyası Türkiye Makaleler Bibliyografyası Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni Türk Kütüphaneciliği Bilgi Dünyası Y.Ö.K. Tez Veritabanı ULAKBİM Ulusal Veri Tabanları Ankara Üniversitesi Dergiler Veri Tabanı İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Veri Tabanı Güncel Arama Motorları (Google, Yahoo vb.) 4

16 BİRİNCİ BÖLÜM YAZMA ESERLERİN OLUŞUMU VE ÖZELLİKLERİ 1.1. YAZMA ESER TANIMLARI Yazma eser için çeşitli kaynaklarda birbirine benzer tanımlar bulunmaktadır, bunlardan bazıları şunlardır; Kültür ve Turizm Bakanlığı Yazma Eser Kütüphaneleri Çalışma, Yazma ve Eski Harfli Basma Eserlerden Yararlanma Yönetmeliği nde yazma eser, Elle yazılmış, sanatsal, tarihsel ve içerik değeri olan, kitap, gazete, dergi, mektup, ferman, berat, levha, hilye, hat ve benzeri eserler, olarak tanımlanmıştır 2. Türk Dil Kurumu nun Güncel Türkçe Sözlük ve Büyük Türkçe Sözlük içerisinde Yazma eser şöyle açıklanmıştır: Basım tekniğinin gelişmediği dönemlerde elle yazılmış eser, kitap 3. Yazma Kitap Sanatları sözlüğünde Yazma: basılmamış yazılarak çoğaltılmış eser olarak tanımlanmıştır 4. 2 Kültür ve Turizm Bakanlığı Yazma Eser Kütüphaneleri Çalışma, Yazma ve Eski Harfli Basma Eserlerden Yararlanma Yönetmeliği için bkz. Erişim Tarihi: Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük, Erişim Tarihi: Mine Esiner Özen, Yazma kitap sanatları sözlüğü, İstanbul: İstanbul üniversitesi fen fakültesi döner sermaye işletmesi, 1985, s.75. 5

17 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı nın Türkiye yazmaları internet sitesinde yazma eserler: Ülkelerin en değerli kültür varlıkları arasında yer alan, bilim, sanat ve kültür araştırmalarında en otantik kaynaklardan olan yazmalar, el ile yazılarak meydana getirilmiş eserlerdir şekline açıklanmıştır. Aynı sitedeki bir diğer tanım ise Kültür mirasımızın önemli ürünleri olan el yazması eserler; tarih, din, dil, felsefe, coğrafya, astroloji, fen bilimleri gibi çeşitli konularda, yazıldığı dönem ve yere ait temel bilgileri bünyesinde toplayan, bilim ve sanat dünyasının ilk elden kaynaklarını oluşturmaktadır şeklindedir 5. Meral Alpay ın Kütüphanecilik Terimleri Sözlüğü yazma eseri şu şekilde tanımlamıştır: Matbaanın bulunuşundan önceki yıllarda elle yazılarak yapılmış kitaplara el yazması ya da yazma denilmektedir 6. Yazma eser herhangi bir yazı malzemesi üzerine insan eliyle yazılmış kitaplara verilen adlardır. Genellikle edebiyat, fen, din gibi konularda yazılmış basılı olmayan elle yazılmış eserleri içermektedir. Yazma eserleri basma eserlerden ayıran en belirgin özellik el ile ve ancak bir nüsha yazılabilmesi ve sonra da bu nüshadan kopya edilerek çoğaltılmasıdır. Sonuç olarak yazma eserler, her biri özgün insan eseri olan, özel mürekkep ve kalemle yazılmış bilimsel ve sanatsal değere sahip, ait olduğu ülkenin bilim adamları ya da sanatçıları tarafından oluşturulan nadide eserlerdir. 5 Erişim Tarihi: Meral Alpay, Kütüphanecilik Terimleri, İstanbul: Î.Ü. Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Bölümü Yayınları, 1973, s

18 1.2. YAZMA ESERLERİN TARİHSEL GELİŞİMİ Hiçbir yazma eser, basma eser gibi birbirinin aynısı değildir. Çoğu kez ayrı ayrı kişiler tarafından tek tek yazılarak çoğaltıldıkları için, her biri bazen bilerek, bazen de bilmeyerek atlama, ilâve veya herhangi bir kelimenin yanlış okunarak yazıya geçirilmesi dolayısıyla farklılıklar arz eder. El yazmaları Doğu da parşömen üzerine Yüzyıllarda, kâğıt üzerine ise 14. yüzyıldan sonra Avrupa da yazılmaya başlanmıştır. Yazı aracı olarak kamış, kaz tüyü ve renkli mürekkepler kullanılmıştır. Yazmalar resim ve tezhiplerle süslenmiş, giriş ve bölüm başlarında süslü başlıklar konulmuş ve metnin içinde de görsel açıdan zenginleştirmek amacıyla minyatürler yapılmıştır 7. İlk İslam yazmacılığı, Hz. Osman ın Kur'ân-ı Kerim i istinsah ettirerek bir nüshasını Medine ye, diğer nüshalarını da Kûfe, Basra ve Şam a göndermesiyle başlar. İslamiyet te ilk yazmalar bu Mushaflardır. Daha sonra kitap yazmacılığı gelişerek Hadis-i Şerif, Siyer-i Nebi gibi eserlerin yanında şiir, dil, tefsir, tıp ve fıkıh konularında da telif ve tercüme eserler yazılmaya başlanmıştır. Yazının daha kolay okunması için, hicrî birinci asırda noktalama ve harekeleme işaretleri kullanılmış, hicrî ikinci asırda ise Halil b. Ahmed el-farahidî tarafından, yazıya düzen getirilmiştir. Çinli esirlerin hicri ikinci asırda kâğıdı bulmalarıyla yazmacılık oldukça ilerlemiş, hicri dördüncü asırda ise papirüs, yerini kâğıda bırakmıştır 8. 7 Meral Alpay, a.g.e., s Erişim Tarihi:

19 1.3. YAZMA ESERLERİ DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Yazma eserlerde eseri yazan kişiye müellif (yazar), eseri kâğıt üzerine yazan kişiye de müstensih (hattat) denir. Müellif, eseri telif eder, müstensih bundan kopyalayarak çoğaltır. Bütün yazma eserlerin, müellif nüshası dediğimiz, müellifin kendi el yazısı (müellif hattı) olan nüsha veya müellifin söyleyerek başkasına yazdırdığı nüsha her zaman mevcut değildir. Bazı yazmaların nüshaları tek, bazıları ise nadirdir. Bunlar dikkate alınırsa yazma eserlerde konunun öneminden başka, mevcut nüshanın; a) Tek nüsha (başka nüshası mevcut değil, yalnız bir tane), b) Nadir nüsha (fazla nüshası yok), c) Müellif hattı (müellifin kendi el yazısı), d) Eski nüsha (mevcut nüshalar içinde tarih itibariyle en eski olan nüsha), e) Müellifin söyleyerek yazdırdığı nüsha, f) Müellife okunarak kontrol edilmiş nüsha. g) Müellif nüshası ile karşılaştırılmış nüsha, h) Müellif nüshasından istinsah edilen nüsha, i) Müellifin yaşadığı devirde istinsah edilmiş olan nüsha, j) Müellifin yaşadığı devre en yakın bir tarihte istinsah edilmiş olan nüsha, k) Mevcut nüshalar içinde tamam olan nüsha. Olması gibi hususlar da yazmaların değerlendirilmesinde göz önünde tutulması gereken hususlardan bir kısımdır 9. Yazma eserlerin değerlendirilmesinde dikkate alınan diğer bir unsurda, sahip olduğu sanatsal özelliklerdir. 9 Nimet Bayraktar, Yazma eserleri değerlendirme ölçüleri ve sanat değerleri, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, C: 19, S. 4, 1970, s

20 1.4. YAZMA ESERLERDE KULLANILAN SANATLAR Tarih boyunca İslam devletlerinde gerek cildi ve gerekse sayfaları bakımından Kur an ın görsel bir estetiğe sahip olmasına önem verilmiştir. Aynı özellik İslami kaynakların yazımında da geçerliliğini korumuştur. Dini kaynaklara gösterilen bu özen zaman içinde sosyal içerikli el yazmalarının ciltlenmesine de yansımıştır. Bu nedenle dini eserler dışında yazılan pek çok kaynakta tezhip, minyatür, ebru, hat ve cilt sanatları uygulanmıştır. Osmanlı dönemi el yazmaları ve belgelerine işlenen süsleme sanatları yüzyıllar içinde diğer toplumlardaki benzer sanat akımlarından etkilenmiş, zaman içinde değişim geçirmiştir. Değişimin etkisiyle birlikte Osmanlılar devrinde yalnızca bu topluma özgü motif ve süsleme yöntemleri ortaya çıkmıştır. Bunlardan başlıcalar şunlardır 10 ; Hat Sanatı Yazmak, çizmek; kazmak, alâmet koymak anlamına gelen Arapça "hatt" mastarından türemiş bir kelimedir ve "yazı, çizgi; çığır, yol" demektir. Terim olarak ise, "Arap yazısını estetik ölçülere bağlı kalıp güzel bir şekilde yazma sanatı (hüsnü'l-hat, hüsn-i hat)" olarak kullanılmıştır 11. Güzel yazı yazmayı kendisine meslek edinen sanatkâra eskiden kettab, Yakut tan itibaren Hattat denilmeye başlanmış ve bugüne kadar devam edip gelmiştir. Hat sanatı, tezhip ve cilt sanatları ile bir ahenk ve güzellik kazanır. Hattatların eserlerini tezhip ile süslemeleri, hattın kendini daha ziyade göstermesi içindir. 10 Hüseyin Odabaş, Osmanlı Yazma Eser Ve Belgelerinin Sanatsal Özellikleri Ve Türkiye de Geliştirilen Katalog Sistemlerinde Nadir Eserlerin Sanatsal Özelliklerine İlişkin Yaşanan Niteleme Sorunları, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic C: 3, S.2, 2008, s M. Uğur Derman, "Hat", TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 16, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1997, s

21 Hat sanatının başlangıcı İslam ın ilk devirlerine kadar uzanır. Dini yapılarda tasvir bulunması caiz sayılamadığından diğer İslam sanatkârları gibi Türk hattatları da bütün kudret ve heyecanlarını yazı ile ifade etmişlerdir 12. İlk halifeler tarafından görevlendirilen valilerin divanlarında hat yazısının önemi artar ve İslâmiyet'le birlikte Arap Yarımadası'nın dışına çıkar ve diğer ülkelerde, o ülkelerin yazılarının yerini almaya başlar. Daha Abbasiler zamanında bir sanat kolu haline gelen hat sanatında, Türk hattatların yeri ve rolü büyüktür. Yaklaşık 3 asır sonra hat ilminin merkezi Bağdat olur. Hat sanatının bu kadar değerli ve önemli olmasında dönemin devlet adamlarının bu ilmi desteklemesi önemli bir etken olmuştur. Zamanla Hicaz, Irak, Suriye ve Mısır gibi önemli merkezler ve diğer şehirlerde çeşitli etkilerle değişik üsluplar gelişir. Bunlardan en önemlisi ve Osmanlı Hat Sanatı'nın başlangıcı olarak kabul edilen Şeyh Hamdullah üslubudur.(tezden alıntı) Padişah II. Bayezid Amasya valisi olduğu sırada bizzat Şeyh Hamdullah ın kendisinden hat dersleri alarak onu onurlandırmıştır 13. II. Bayezid ın desteğini alan Şeyh Hamdullah çok önemli ve değerli eserler ortaya koymuş ve XVI. yüzyıldan sonra Osmanlı ülkelerinde Şeyh Hamdullah üslubu benimsenmiştir. Şeyh Hamdullah ın yanı sıra Ahmed Karahisari ve Hafız Osman ın da yarattığı ekoller ile Osmanlı hat sanatı zirveye çıkmıştır 14. Osmanlılar döneminde yazma eserlerde görülen baslıca yazı çeşitleri kûfi, sülüs, nesih, reyhanî, muhakkak, tevki, rikaa, rik a, talik, divani ve siyakattir. Ancak sanatsal açıdan çeşitli süsleme teknikleri kullanılarak yazılan yazmalarda daha çok Aklâm-ı Sitte denilen altı ana yazı türü tercih edilmiştir. Ma'kılî ve Kufî denilen iki ana yazıdan doğan bu yazı çeşitleri sülüs, muhakkak, reyhanı, nesih, tevkiî ve nk'adır. Bunlara talik yazıyı da eklemek gerekir. Ayrıca divanî, siyâkat gibi yazı çeşitleri' de vardır. Türk hattatlarından Şeyh Hamdullah, Ahmed Karahisarî, Hafız Osman, Mustafa Rakım, Mehmed Şevki ve diğerlerinin şöhreti İslâm âlemine 12 İsmet Binark, Eski Kitapçılık Sanatlarımız, Ankara: Kazan Türkleri Kültür Ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, 1975, s Muammer Ülker, Başlangıçtan Günümüze Türk Hat Sanatı, Ankara: Kültür Yayınları, 1987, s Ali Alparslan, Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999, s.30 10

22 yayılmıştır. Hafız Osman hattı ile Kur'an her yerde aranır olmuştur. Kuran Mekke'de nazil oldu, Kahire'de okundu, İstanbul'da yazıldı sözü, Türklerin Kuran yazısını sanat eseri hâline getirdiğini gösterir Tezhip Sanatı Yazma kitaplarla murakkalarda, boya ve altın tozu ile yapılan her türlü süsleme işine tezhip denir. Arapçada altınlama anlamına gelen tezhip, yalnız altın yaldızla yapılan süslemeleri değil boya ile yapılan ince tezyinatı da içine alır. Böyle eserlere müzehhep, tezhip yapanlara da müzehhip denir 15. Tezhip, uzun ve köklü bir geçmişe sahip eski kitap sanatlarımızdandır. Tezhip aynı zamanda, kendisi gibi kitap sanatlarından olan hüsn-i hat ve cilt sanatlarını tamamlayan, onlara ahenk ve güzellik kazandıran, bu sanatlarla birlikte kitaba nakış ve renk harmonisi katan bir güzel sanat koludur. Tezhip sanatı, hüsn-i hat ve cilt sanatları ve bunlara bağlı diğer eski kitap sanatlarıyla birlikte; kitap sevgisi ve okuma hevesi uyandırmak, kitap toplama ve istinsah yoluyla kitap çoğaltmayı teşvik etmesi yönünden, kitapçılık tarihimizde önemli bir yer işgal eder 16. Sadece altınla yapılan tezhip işlerine halkârî denir ki kitabın sahife kenarlarına yapılan süslemedir ve yaprak şekline göre çeşitleri vardır. Çoğunlukla 15 Mine Esiner Özen, Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü, a.g.e., s İsmet Binark, Eski Kitapçılık Sanatlarımız, a.g.e., s.25 11

23 sahife kenarlarına bazen de bütün sahifeye yapılan altın tozu serpme şekline de zerefşan denir 17. Tezhip kitabın çeşitli yerlerine yapılır, bunlardan en önemlileri; Zahriye : (Kitabın ilk bir veya iki sahifesinde) yuvarlak, bey- zî, köşeli olabilir ve ortasında madalyon halinde eserin ve müellifinin adı ile eserin kimin namına yazıldığı kayıtlıdır. Başlık: (Serlevha, İklil) Metnin başladığı sahifedeki başlıktır. Bazı yazmalarda bilhassa Kur'an-ı Kerimlerde ve Padişahlara takdim olunan eserlerde bu sahife ile karşısındaki sahife tamamıyla tezhipli olabilir. Bölüm Ve Sure Başlıkları Durak, Cüz, Hizip, Secde İşaretleri (Kur'an-ı Kerim' lerde) Hatime (Son) Cedvel (Yazıyı çerçeveleyen çizgi) Zencirek (Tezhipli sahife kenarındaki geçme) 8. Tığ (Sahifede yazı dışındaki süsler ) dır. Fatih Sultan Mehmet, II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni dönemlerinde sarayda cilt, minyatür ve yazı sanatlarıyla birlikte tezhip alanında da birçok sanatçı yetişmiş ve Osmanlı tezhipçiliği klasik üslubunun en güzel örnekleri meydana gelmiştir. Kütüphanelerimizde, saray nakışhanesinde tezhiplenerek padişaha takdim olunan birçok eser vardır ve aradan 500 yıl geçmiş olmasına rağmen güzelliklerinden hiç bir şey kaybetmemişlerdir. 17 Nimet Bayraktar, a.g.m., s

24 1729'da Türkiye'de matbaanın kurulması ile birlikte tezhip sanatında gerileme olmuştur. Günümüzde bazı resmî ve özel atölyelerde tezhip sanatı sürdürülmektedir Minyatür Sanatı El yazması kitapları süslemek için sulu boya ile yapılan ve metindeki olayları yansıtan figüratif resimlere verilen ad. İtalyanca miniature kelimesinden alınmadır. Türkçede küçük nakış anlamına hurda nakış denilmiştir 18. Gayet küçük boyda renkli resim yani minyatür yapan ressamlara minyatürist denir. Eski Türklerde ise renkli resim yapanlara mu- savvir ve nakkaş denirdi. Minyatür şarkın resim tarzıdır. Minyatür sanatında en ileri giden ülke İran olmuştur. Fakat Türk sanatçılarda kendi üsluplarında nefis örnekler vermişlerdir. Osmanlı döneminde ilk minyatür örneklerine XV. yüzyılın sonlarına doğru Edirne'de rastlanır yılları arasında konusu edebiyat olan el yazmalarının içinde minyatürler yer alır. Dilsûznâme, Külliyyât-ı Kâtibî ve Ahmedî nin İskendernâme si erken dönem Osmanlı minyatür üslûbunu temsil eden eserlerdir 19. Osmanlı minyatürlü el yazmalarının türleri: konusu edebiyat olanlar, tarih (şehnâmeler, gazavatnâmeler), silsilenâmeler, sûrnâmeler, peygamberler tarihi, cifr ve tasavvuf konulu eserler, konusu bilim olanlar, gösterim amaçlı yapılan resimler ve albüm resimleridir Mine Esiner Özen, a.g.e., s Erişim Tarihi: Banu Mahir, Osmanlı Minyatür Sanatı, İstanbul: Kabalcı yayınları, 2005, s

25 Osmanlı Devleti'nde minyatür sanatı Yavuz Sultan Selim'in padişah olmasıyla birlikte önem kazanır ve bu durum Kanunî döneminde de devam eder. Minyatür sanatı klasik üslubuna ise II. Selim ( ) ve III. Murad ( ) dönemlerinde ulaşır 21. Minyatür 18. Yüzyıl sonlarına kadar devam etmiş daha sonra ise resim sanatımız batıya dönmüştür. Minyatürün kendine has özellikleri vardır. Figürleri birbirini kapatmayacak şekilde dizmek, geriye kalan figürleri kâğıdın üst tarafına çizmek, şahısların iriliğini önemlerine göre tespit etmek, manzarada uzaklığı renk ve boy nisbeti yönünden belirtmemek, en ince ayrıntıyı dahi işlemek, renkleri ışık-gölge tesiri aramadan sürmek, bu özelliklerin başlıcalarıdır Ebrû Sanatı Ebrunun sözlük anlamı, su yüzeyindeki toz boyalara kâğıt tatbik olunarak yapılan boyama olarak belirtilmiştir yüzyılda Türkistan'ın Buhara şehrinde yaşayan ve adı bilinmeyen bir usta tarafından ortaya çıkarılan ebru sanatı, uzun yıllar resmi mektuplardan kitaplara dek her türlü kâğıdın süslenmesinde kullanılmıştır 24. Türkler ebruculuk sanatında çok ileri gitmişlerdir, Türk ebruları doğuda ve batıda çok meşhur olmuştur, öyle ki Avrupa ya ebrulu kâğıt doğudan gelmiştir Banu Mahir, a.g.e., s Banu Mahir, a.g.e., s Mine Esiner Özen, a.g.e., s Erişim Tarihi:

26 Yüzyılda İtalya ya giden Türk mücellidleri 25, kendi tarz cilt sanatlarını yaymışlardır. Bu arada kâğıt ebrulamasını da öğreterek, ebruculuğu Avrupa da zamanın modası haline getirmişlerdir. Ebru terimi bulut, bulutumsu anlamına gelen Farsça "ebr", "ebri"den geldiğini söyleyenler olduğu gibi, su anlamına gelen Farsça "ab" ile yine yüz anlamına gelen Farsça "ru" kelimelerinin birleşmesinden ortaya çıktığını söyleyenler de vardır. Eskiden bulut gibi dalgalı ve hareli şekillerle süslenmiş kâğıtlara ebru veya "ebrulî kâğıt" kağıtların üzerini boya ile tıpkı mermer damarları gibi renkli dalgalar şeklinde süsleme işine de, ebrulama " denir. Ebruların farklı çeşitleri vardır. Üzerine yazı yazılacak kâğıtların kenarları ve ortası farklı renkte yapılanlarına Akkase Ebru, tekneye atılan boyaya müdahale edilmeden oluşan ebruya Battal Ebru, boya atıldıktan sonra biz denilen bir alet ile sağdan sola ve sonra da aşağıdan yukarıya çizilerek elde edilen ebruya Gel-git Ebrusu, Ayasofya'da Hatiplik yapan Hatip Mehmet Efendi'nin yaptığı ebruya Hatip Ebrusu, serpilmiş kum tanelerini andırana Kumlu Ebru, şal desenini andıranlara Şal Ebrusu, Battal Ebrunun tarak denilen bir aletin yardımıyla biçim verilmesine Tarak Ebrusu denilmektedir 26. Koyu kitreli veya tuzlu suyun yüzüne damlatılan, bal kıvamındaki zamklı su ile koyulaştırılmış çeşitli renkteki toprak boyalara, ince bir tel ile istenen şekiller verilir; ebrulanacak kâğıdın bir yüzü bu boyalı yüzeye değdirilip kaldırılır. Kitre üzerine yapılan şekilleri sabit kılmak için boyalara sığır veya koyun ödü damlatılır. Suyu ve kitresi akıtılan kâğıt, daha sonra düz bir yerde kurutulur. Kâğıt kurutulurken sıcağa ve güneşe karşı olmamalıdır. Ebrulanacak kâğıtların biraz kabaca ve boyayı emen cinsten olmasına da dikkat edilmelidir. Evvelce tutkallanmış kâğıtlar bu işe yaramaz çünkü boyayı çekmezler Osmanlı zamanında ciltle uğraşan zanaatkârlara mücellid denilirdi 26 Erişim Tarihi: Mine Esiner Özen, a.g.e., s.18 15

27 Cilt Sanatı Türkçeye Arapçadan geçen cilt kelimesi deri anlamına gelmektedir. Yazılı eserlerin korunması amacıyla yapılan kitap kablarıda çoğunlukla deriden yapıldığından cilt adını almıştır. Ciltleme işini yapanlara ise mücellid (ciltçi) denilmiştir 28. Çin'de ve Orta Asya'da başlayan cilt sanatının gelişip yayılmasında Uygur Türklerinin rolü büyüktür. Türklerin İslâmiyet i kabulünden sonra daha çok gelişen cilt sanatı, Türklerde olduğu kadar, dünyanın hiç bir milletinde bu derece yüksek bir sanat seviyesine çıkmamıştır. Müslüman Türklerce yazı ve kitabın mukaddes sayılması ve bundan dolayı da daha iyi korunup süslenmesi cilt sanatının ilerlemesini sağlamıştır. Selçuk Türkleri devrinde güzel eserler veren Türk ciltçiliği, Osmanlılar devrinde büyük bir gelişme göstermiştir. VII. yüzyıldan XV. yüzyıla kadar yapılan ciltler üzerinde görülen motifler elle yapılırdı. II. Beyazıt'tan itibaren kalıpla çalışılmağa başlanır. Ciltler üzerindeki süslemeler, yapıldıkları devir ve yere göre, farklı şekiller gösterir ki bu, diğer sanat kollarında olduğu gibi ciltçilikte de çeşitli üslupların doğmasına yol açmıştır. Bunlardan en belli başlıları Hatayı, Herat, Arap, Rumî (Selçuk), Memlûk, Türk (Osmanlı), Mağribî üsluplarıdır 29. XV ve XVI. yüzyıllarda en yüksek seviyesine ulaşan Türk ciltçiliği XVIII. yüzyıla kadar ilerlemesine devam etmiş ve bugün kütüphanelerimizi dolduran binlerce eser vermiştir. Şukûfe üslûbu (çiçekli) XVIII. yüzyılda başlar, Lake ve Barok üslûbu ile devam eder. 28 Mine Esiner Özen, a.g.e., s Mine Esiner Özen, Türk Cilt Sanatı, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1998, s

28 Orta çağda Şark ciltleri tesiri altında gelişen Avrupa ciltçiliği teknik ve süsleme itibariyle çok farklıdır. Türk ciltçiliğinde ise Batı kitap kâplarının tesiri (barok uslûbta) XVIII. yüzyıl sonlarından itibaren görülür ve böylece de modern ciltler yapılmağa başlanır. Bunda matbaanın Türkiye'ye girişiyle, kitap miktarının artışının da etkisi büyüktür. 30 Klasik cildin çeşitlerini şöyle sıralayabiliriz 31 ; Mukavva ciltler: mukavva kuvvetlendirilmiş demektir. Cilt için kullanılacak mukavvayı hazırlamak için istenilen kalınlığı sağlayacak kadar kâğıt belirli işlemlerden geçirilerek tahta gibi sert ve bükülmez bir hale getirilir. Elde edilen mukavva, üstüne bir kâğıt yapıştırılarak basit bir kitap kabı olarak kullanılabildiği gibi, deri ciltlerinde omurgasını oluşturur. Deri ciltler: klasik cilt sanatında en geniş yeri deri ciltler tutmaktadır. Deri olarak meşin (koyun derisi), sahtiyan (keçi derisi), rak (ince tıraşlanmış ceylan derisi) kullanılmıştır. Deri ciltler süsleme biçimlerine göre düz, şemseli (geometrik, Rumî veya Hatayî nakışlı), Acemkârî (hayvan resimli), şükûfe üslubu, işlemeli (iplik işleme, zerdûzi, simdûzi), yazılı, zilbahar (kafes) ciltler olarak ayrılır. Lake ciltler: Mukavva, deri veya tahta üzerine çeşitli boyalarla ve altınla yapılan nakışları bir çeşit vernikle kaplayarak meydana getirilen eserlere ruganî veya lake denilmiştir. 30 Mine Esiner Özen, a.g.e., s Mine Esiner Özen, a.g.e., s

29 Kumaş ciltler: Doğu ciltlerinde, 18. Yüzyıl sonlarından itibaren İstanbul, Bursa v.b. dokunmuş olan veya Çin den, Şam dan getirtilmiş kumaşların parçaları ciltte kullanılmıştır. Ebru ciltler: Sayısız örnekte cilt iç kapağında yer alan ebru, hemen her devirde alt ve üst kapakla miklep üzerinde de çok kullanılmış; yine her devirde cilt yan kâğıdı olarak kitabı süslemiştir. Murassa cltler: Kıymetli taşlarla bezenmiş ciltlere murassa cilt denilmektedir. Fildişi, sedefi firuze, mine, mercan, yakut, zümrüt, inci ve elmas süslemeli olanları vardır. Yazma bir cilt esas itibariyle şu dört parçadan ibarettir 32 : Kitabın alt ve üstünü örten ve kenar çıkıntıları olmayan alt ve üst kapaklar, Kitabın arkasını örten, düz satıhlı dip-sırt, Kitabın ağız (ön) kısmını örten, alt kapağa (sol kapak) bağlı, ucu genellikle üç köşe olup, üst kapakla kitabın iç kapağı arasına giren miklâb, Miklâbın kapağa bağlandığı, miklâba hareket edebilme imkânını sağlayan Sertab kısmı. Bunlara, bir yazma cildi yıpranmadan koruyan cildbend adı verilen kap ile şiraze yi de ilâve edebiliriz. Şiraze, sözlük anlamı itibariyle kitabın yapraklarım muntazam bir surette tutan bağ, örgü demektir. Ciltte esas cüzleri tutan, birbirine 32 İsmet Binark, Eski Kitapçılık Sanatlarımız, Ankara: Kazan Türkleri Kültür Ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, 1975, s.8 18

30 ekleyen kısım şirazedir. Sekiz on çeşit şiraze örüldüğü görülmüş olup, en çok tanınanları, sıçandişi, sağ-sol yolu, tek baklava, çift baklava, geçmeli, alafranga gibi isimler almaktadır. 19

31 İKİNCİ BÖLÜM ÜLKEMİZDE VE DÜNYADA KOLEKSİYONUNDA YAZMA ESER BULUNAN BAŞLICA KÜTÜPHANELER 2.1. YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİ Yazma eser kütüphaneleri yazma eserlerin korunduğu, tasnif edildiği ve hizmete sunulduğu bilgi merkezleridir. Ülkemizde halk kütüphaneleri, üniversite kütüphaneleri, özel kütüphaneler ve araştırma kütüphaneleri gibi çeşitli kütüphaneler mevcuttur. Yazma eser kütüphanelerini saydığımız bu kütüphaneler içinde araştırma kütüphaneleri arasına koyabiliriz. Kütüphaneleri birbirinden ayıran en büyük fark sahip oldukları koleksiyonlarıdır, bunun gereği olarak okuyucuları, çalışma ve hizmet veriş şekilleri ve dolayısıyla ihtiyaç duydukları personel bakımından değişiklik gösterirler. Yazma eser kütüphanelerinin koleksiyonları yazma eserlerden ve eski harfli basma eserlerden oluşmaktadır, bu nedenle diğer bütün kütüphanelerden çok ayrı ve özel bir konumdadırlar. Yazma eserler fiziki özelliklerine bakıldığında birer kitap olabilirler fakat gerek maddi gerekte manevi değerleri dolayısıyla, muhafaza edilme koşulları ve okuyucunun kullanımına sunulmaları bakımından diğer kitaplara göre çok 20

32 farklıdırlar. Bu sebeple yazmaların diğer kitaplardan ayrılarak farklı kütüphanelerde muhafaza edilmeleri gerekmektedir. Uzun geçmişli yazma eser kütüphanelerimizin gerek nitelik, gerekse nicelik bakımından değerli koleksiyonları eski Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı çağları kütüphanelerinin kalıntılarıdır. Özel binalardan başka, medrese, cami, mektep, tekke, saray, darüş-şifa, hatta türbe ve bedestenlerde kurulan binlerce kütüphane, Türk yurdunun en büyük kültür merkezlerinden en kıyı köşe kasabalarına kadar yayılmıştır. Osmanlı başkenti İstanbul'da sayısı kırkın çok üstünde kütüphaneler kurulduğu yıllarda, Edirne'de yirmi sekize, Bursa'da yirmi beş ve Kastamonu'da yirmiye yakın yerde irili ufaklı yazma koleksiyonları, çeşitli müesseselerin kütüphaneleri olarak devrin öğretim üyelerinin, öğrencilerinin, bilginlerinin ve halkın istifadesine sunulmuşlardır. Türkiye de, başta Kültür Bakanlığı na bağlı kütüphaneler ve müzeler olmak üzere, üniversiteler, resmi ve özel kurum-kuruluşlarda, şahıslarda cilt civarında el yazması eser bulunduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca Kültür Bakanlığı na bağlı 14 ü yazma eser kütüphanesi olmak üzere 28 kütüphanemizde toplamda yazma eser bulunmaktadır. Bu yazmaların kütüphanelerimize göre dağılımı aşağıdaki gibidir 33 ; Tablo2.1. Yazma Eser Bulunan Kütüphaneler ve Eser Sayıları Tablo1 Yazma Eser Bulunan Kütüphaneler ve Eser Sayıları İLİ İLÇESİ ADI KİTAP SAYISI Amasya Merkez Beyazıt İl halk Kütüphanesi 2340 Antalya Akseki Yeğen Mehmet Paşa İlçe Halk Kütüphanesi Erişim Tarihi:

33 Tablo1 devamı Yazma Eser Bulunan Kütüphaneler ve Eser Sayıları İLİ İLÇESİ ADI KİTAP SAYISI Balıkesir Merkez Balıkesir İl Halk Kütüphanesi 1451 Burdur Merkez Burdur İl Halk Kütüphanesi 625 Bursa Osmangazi İnebey Yazma Eser Kütüphanesi 8389 Çorum Merkez Hasan Paşa Halk Kütüphanesi 3692 Çorum İskilip İskilip İlçe Halk Kütüphanesi 529 Diyarbakır Merkez Ziya Gökalp Yazma Eser Kütüphanesi 1984 Edirne Merkez Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi 2600 Erzurum Merkez Erzurum İl Halk Kütüphanesi 651 İstanbul Merkez Atıf Efendi Yazma Eser Kütüphanesi 3228 İstanbul Merkez Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi İstanbul Merkez Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi 2775 İstanbul Fatih Millet Yazma Eser Kütüphanesi 6998 İstanbul Merkez Ragıp Paşa Yazma Eser Kütüphanesi 1274 İstanbul Merkez Beyazıt Devlet Kütüphanesi İstanbul Üsküdar Hacı Selim Ağa Yazma Eser Kütüphanesi 2887 İstanbul Merkez Nuruosmaniye Yazma Eser Kütüphanesi 5053 Kastamonu Merkez Kastamonu İl Halk Kütüphanesi 4185 Kayseri Melikgazi Raşit Efendi Yazma Eser Kütüphanesi 2000 Konya Meram Bölge Yazma Eser Kütüphanesi Konya Karatay Yusuf Ağa Yazma Eser Kütüphanesi 3186 Kütahya Merkez Vahid Paşa İl Halk Kütüphanesi 3185 Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi 1291 Manisa Merkez Manisa İl Halk Kütüphanesi 8048 Nevşehir Hacıbektaş Hacıbektaş İlç Halk Kütüphanesi 320 Sivas Merkez Ziya Bey Yazma Eser Kütüphanesi 776 Trabzon Merkez Trabzon İl Halk Kütüphanesi

34 2.2. YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİNİ OLUŞTURAN UNSURLAR Kütüphane türlerini birçoğunu oluşturan beş unsur, yazma eser kütüphaneleri içinde geçerlidir. Bu beş unsur kullanıcı, derme, personel, bütçe ve binadır Kullanıcı Okuyucu/kullanıcı, kütüphane hizmetlerinin sunulduğu hedef kitledir ya da kütüphaneye başvuran herkes kullanıcı olarak nitelendirilebilir. Kütüphane hizmetlerinin sağlıklı bir şekilde düzenlenmesi ve planlanabilmesi için kütüphane kullanıcılarının nitelik ve niceliklerinin bakımından incelenmesi gerekir. Hizmet verilen kullanıcı kitlesinin özelliklerini saptamadan ve onların bilgiyi ne şekilde talep ettiklerini bilmeden, onlar için bilgi kaynağı sağlamak, hizmetler programlamak ve bu hizmetleri gerçekleştirecek elemanları yetiştirmek mümkün değildir. Yazma eser kütüphaneleri sahip oldukları koleksiyon itibariyle diğer bütün kütüphane türlerinden daha farklı bir kullanıcı grubuna hizmet vermektedir. Kullanıcıların büyük bir bölümü yerli ve yabancı araştırmacılardan oluşmaktadır Personel Kütüphaneler de günlük isleri yürüten personel dışında bilgi hizmetlerini kullanıcılara veren kütüphaneciler ve bilgi uzmanları bulunur, bu durum yazma eser kütüphanelerinde de hemen hemen aynıdır. Tek ve önemli fark yazma eser 23

35 kütüphanelerinde kullanıcılara hizmet verecek personelin yazmalar alanında yetişmiş, Arapça, farsça ve Osmanlıca dillerine vakıf ya da en azından birini iyi derecede bilen kişilerden oluşması gerekmektedir. Bu konunun ayrıntılarına tezin ilerleyen bölümlerinde değineceğiz Derme Kütüphane içinde bulunan, kullanıcıya bilgi hizmeti vermek amacıyla sağlanmış her türlü bilgi kaynağı dermeyi oluşturur. Yazma eser kütüphanelerinin koleksiyonu da yazma eserler ve eski harfli matbu eserlerden oluşmaktadır Bütçe Kullanıcı gereksinimlerini karşılamak üzere oluşturulan dermenin sağlanabilmesi için kullanılan finansal kaynak bütçeyi oluşturur. Yazma eser kütüphanelerine ayrılan bütçe diğer kütüphanelere göre daha fazla olmak zorundadır, çünkü yazma eser kütüphanelerinin koleksiyonlarını geliştirmesi için başka yöntemler olsa da en başta gelen yol kitap satın alımıdır, yazma eserlerimizin fiyatlarının normal kitap ücretlerine göre fazla olduğu da herkes tarafından bilinmektedir. Ayrıca yazma eserlerimizin korunması ve restorasyonu da oldukça maliyetlidir. 24

36 Bina Kütüphane hizmetlerinin verileceği yerleşim biriminin merkezinde bulunan ihtiyaçları karşılayacak şekilde planlanan yapıdır. Yazma eser kütüphanelerinin bina yapısı da diğer kütüphanelerden farklılık göstermektedir, çünkü yazma eserlerimiz yüzyıllar öncesinden bugünlere kalmış sanat eserleridir ve daha yüzyıllarca korunması için özel ortamlarda saklanmaları gerekmektedir. Bu doğrultuda ısı, nem ve böceklenme olasılıklarına karşı devamlı kontrol altında tutulan özel depolarda muhafaza edilmeleri gerekmektedir, ayrıca hasar görmüş kitapların bakım ve onarımlarının yapılacağı çeşitli laboratuar ve cilt atölyelerinin binada bulunması gerekmektedir. 25

37 2.3. YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİNİN BÖLÜMLERİ Yazma eser kütüphanelerinin başlıca görevi yazma eserlerin sağlanması, korunması ve kullanıcıların hizmetine sunulmasıdır. Yazma eser kütüphanelerinde yürütülen hizmetlerde diğer kütüphanelerde ki gibi üç ana bölümden oluşur. Bunlar idari ve mali işler, teknik hizmetler ve okuyucu hizmetleridir İdari Ve Mali İşler Yönetim hizmetleri, kütüphanelerin bir devlet ve kamu kurulusu olarak yürütmesi gereken genel hizmetlerdir. Bunlar: Özlük İşleri: Kütüphane personelinin sicilinin tutulması ve muhafazası, hizmet içi eğitim, izin, sağlık, yükselme, emeklilik vb. islerin yürütülmesi ve kütüphane ile çeşitli kuruluşlar arasındaki yazışmalar, bunlarla ilgili dosyaların düzenlenmesi özlük isleri kapsamında yer alır. Mali İşler: Kütüphane hizmetleri için gerekli ödeneklerin sağlanıp harcanması, döşeme ve demirbaş eşyalarla diğer araç ve gereçlerin ayniyat ve demirbaş işlemlerinin yürütülmesi, gerekli dosya ve belgelerin düzenlenmesi, onarım ve kamulaştırma isleri olduğunda bunların dosyalarının hazırlanması ve harcamalarının yapılmasını içine alır. Bunlara ek olarak devir teslimlere ait dosyaların tutulması, kütüphane personelinin aylık, yan ödeme ve diğer mali hakları (aile yardım, giyecek yardımı, tedavi yardımı vb.) ile ilgili isleri içerir. 26

38 İç Hizmetler: Sivil savunma, yangın ve sabotajlara karsı koruma, olağanüstü hal ve savaş hazırlıkları, koruyucu güvenlik tedbirlerinin alınması, kütüphane binasının içindeki araç ve gerecin bakım ve temizliği, kütüphaneye gerekli basılı malzemenin sağlanması, arşiv kurulması, ısıtma, aydınlatma, gece güvenliği gibi isler bu hizmet dâhilindedir Teknik Hizmetler Teknik hizmetler, yazma ve eski harfli basma kitapların kütüphaneye ulaşmasından itibaren okuyucuların kullanımına sunulacak duruma gelişine kadar geçen işlemlerin tamamıdır. Bu kapsamda; kitap sağlanması, ayniyat ve demirbaş kayıt işlemleri, kataloglama ve tasnif, hazırlık ve yerleştirme işleri, cilt ve patoloji ile eserin görüntüsünün çekilmesi işleri yer alır. Restorasyon Ve Cilt Hizmetleri: Yazma Eserlerin Bakım ve Restorasyon işlemleri, onarıma muhtaç olan eserlerin cilt ve patoloji servislerinde asıllarına uygun olarak koruyucu tedbirlerin alınmasını gerektiren faaliyetleri kapsamaktadır. Kataloglama Ve Tasnif Bölümü: Bağış, devir ya da satın alma yoluyla gelen eserlerin bibliyografik bilgilerinin tespit edilerek kataloglama işlemlerinin yürütüldüğü bölümdür. Sayısallaştırma Servisi: Yazma ve eski harfli basma eserler dijital kameralar vasıtasıyla fotoğrafları çekilerek bilgisayar ortamına aktarıldığı servistir. 27

39 Okuyucu Hizmetleri Okuyucuların okuma salonunda bulunan danışma kaynaklarından veya okuma salonunda bulunan bilgisayarlardaki katalog taramasından eriştikleri eserleri inceleyebildikleri ve eğer isterlerse belirli bir ücret karşılığında eserlerin kopyalarını alabildikleri birimdir. 28

40 2.4. YAZMA ESER KÜTÜPHANELERİNİN YAŞADIĞI SORUNLAR Yazma eser kütüphanelerimizin yaşadığı sorunları genel olarak beş ana başlık altında toplayabiliriz 34 ; 1. Örgütlenme sorunu 2. Kataloglama sorunu 3. Personel sorunu 4. Hizmete sunma ve yararlanma sorunu 5. Bakım ve restorasyon sorunu Örgütlenme Sorunu Birbirinden bağımsız kurumların yazma eser projelerinde işbirliği yapmasını mümkün kılacak, yaptırım gücü bulunan bir örgütün varlığından söz etmek olanaklı değildir 35. Dolayısıyla örgütlenme olmadığı için yazma eserler adına yapılan çalışmalar ya hiç başlatılamamaktadır ya da başlatılsa bile tamamlanamamaktadır, bu yüzden yazma eser kütüphanelerinin bir merkez etrafında toplanması ve çalışmaların buradan yürütülmesi gerekliliği ortadır Kataloglama Sorunu Yazma eserlerin kataloglanması diğer kitaplara oranla daha zor ve zahmetlidir. Günümüz kitaplarında katalog çalışması için bütün bilgiler bir sayfada 34 Mehmet Emin Küçük, Türkiye de yazma eserler sorunu ve çözüm önerileri Türk Kütüphaneciliği, C: 13, S. 1, 1999, s Mehmet Emin Küçük, a.g.m., s

41 bulunabilmekte iken yazmalarda bu işlem çok daha güçtür, örnek olarak bir yazmanın sadece müellif (yazar) inin belirlenmesi bile oldukça zahmetli ve zaman alan bir işlemdir. Ayrıca kataloglama ve sınıflama sisteminin yetersiz olmasından kaynaklanan güçlükler de yaşanmaktadır. Ülkemizde yazmaların kataloglanması sorunundan söz edildiğinde TÜ- YATOK Projesi'ni irdelemek kaçınılmazdır. Daha önce de belirtildiği gibi Proje 1978 yılında ülkemizdeki yazma koleksiyonlarının bibliyografik denetimini gerçekleştirmek ve bir toplu katalog yayınlamak amacıyla oluşturulmuştur (Bayoğlu, 1988: 73). Proje kapsamında şu ana kadar yaklaşık yazma eser kataloglanabilmiş ve bunlardan adedi 20 cilt halinde yayınlanabilmiştir. Buradan hareketle yılda yaklaşık künye yayınlayabildiğim söylemek olanaklıdır. TÜYATOK verilerine göre ülkemiz kütüphanelerinde civarında yazma bulunmaktadır. Bir yazmanın birden fazla risalesinin olabileceği göz önüne alındığında proje kapsamında kataloglanması gereken yazma eserin bulunduğu belirtilmektedir. Yılda yaklaşık künye yayınlayabilen bu projenin tamamlanması, bir başka deyişle Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu'na sahip olmamız mevcut yaklaşım ve olanaklarla 600 yıl gibi bir zaman alacaktır Personel Sorunu Yazma eser kütüphanelerinde çalışacak personelin, özellikle okuyucu hizmetleri ve kataloglama tasnif bölümlerinde çalışanların iyi derecede Arapça, Farsça ve Osmanlıca bilmeleri gerekmektedir. Üniversitelerimizde kütüphanecilik eğitimi veren bölümlerimizin ne yazık ki hiç biri bu özellikleri taşıyan kütüphaneciler yetiştirememektedir, bu sebeple bu alanlarda farklı fakülte mezunları istihdam edilmeye çalışılmaktadır. Bunun yanı sıra yazma eser kütüphanelerinde tarih, dil bilimi, sanat tarihi gibi bölüm mezunlarına da ihtiyaç duyulmaktadır, fakat düşük maaşlar sebebiyle bu nitelikteki elemanlar kütüphaneleri tercih etmemektedirler. 36 Mehmet Emin Küçük, a.g.e., s

42 Hizmete Sunma Ve Yararlanma Sorunu Yazma eser kütüphanesi kullanıcıları eserlerin görüntülerini yalnızca kütüphanelere gelerek oradaki okuyucu bilgisayarlarından görebilmektedirler, bu durumdan birçok kullanıcı mağdur olmaktadır. Ayrıca eserlerin görüntülerinin ücretli olması da kullanıcıları bir hayli zorlamaktadır. Okuyucuların eserleri internet üzerinden incelemesini sağlayacak ve ücretlerin makul düzeylere çekildiği bir sistemin yapılması gerekmektedir Bakım Ve Restorasyon Sorunu Yazma eserlerin yüzyıllar içerisinde ciltleri, sayfaları çeşitli sebeplerle deformasyona uğramışlardır ve uğramaya devam etmektedirler. Bunun durdurulması ve deforme olan kitapların onarımı mümkündür. Fakat buda daha önce personel sorununda belirttiğimiz gibi bu alanda çalışacak nitelikli personel eksikliğinden yavaş ve yetersiz olarak yapılmaktadır. Ayrıca yazma eserlerin belirli standartların sağlandığı depolarda, uygun koşullarda saklanması gerekmekte iken şu anda birçok kütüphanemizde ne yazık ki bu koşulları sağlamayan depolarda harap şekilde saklanmaktadırlar. 31

43 2.5. TÜRKİYE YAZMA ESERLER KURUMU BAŞKANLIĞI Bütün bu sorunların çözümüne yönelik önemli bir adım atılmıştır, tarihinde resmi gazetede yayınlanan 6093 sayılı Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri hakkında kanun ile Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı resmen kurulmuştur. Başkanlığın kurulmasıyla yazma eser kütüphanelerinin en büyük problemlerinden biri olan tek merkezden yönetilememe sorunu ortadan kalkmıştır. Ayrıca yeni oluşturulan Yazma eser uzmanı kadroları ile birlikte alanda eksikliği hissedilen nitelikli personel sıkıntısı da bir nebze olsun giderilmiştir. Arttırılan bütçeleri ile yazma eserlerin saklandığı depoların iyileştirilmense yönelik çalışmalarda başlatılmıştır. Başkanlığın 3 bölge müdürlüğü altında toplamda 17 adet yazma eser kütüphanesi müdürlüğü bulunmaktadır, bunlar 37 ; 1. İstanbul Bölge Müdürlüğü ne bağlı Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Müdürlüğü Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi Müdürlüğü Hacı Selim Ağa Yazma Eser Kütüphanesi Müdürlüğü Millet Yazma Eser Kütüphanesi Müdürlüğü Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi Müdürlüğü İnebey Yazma Eser Kütüphanesi Müdürlüğü Balıkesir Mutasarrıf Ömer Ali Bey Yazma Eser Kütüphanesi Müdürlüğü 2. Ankara Bölge Müdürlüğü ne bağlı 37 Erişim Tarihi: