tarafından tanımlanmaya başlamlan uluslararası ilişkiler, Soğuk Savaş sonrası dünyada

Transkript

1 EKONOMiK YAKLAŞlM 25 Globalleşme, Uluslararasi ilişkiler ve "Hegemonya" Sorunu E. Fuat Keyman * Giriş Sovyetler Birliği ve Doğu Bloku'nun çöküşüyle birlikte "güçler dengesine" dayalı uluslararası sisternin sona ermesi, ki biz bu olguyu "Soğuk Savaş dönemi"nin bitişi olarak adlandırıyoruz. Liberal demokrasi-serbest pazar ekonomisi temelinde "yeni bir dünya düzeni"nin ortaya çıkacağı düşüncesini de beraberinde getirmişti. Düşünülenin, istenenin, "tarihin sonu" tezi ekseninde kurgulanan yeni dünya düzeninin yerine karşı karşıya kalınan gerçek ise, tam bir belirsizlik durumu; denetlenmesi zor bir "yeni dünya düzensizliğinin" ortaya çıklmasıydı. Bir taraftan etnik milliyetçilik, dinsel köktencilik ve kültürel ırkçılık adına yapılan vahşetler, ve insanlarm ontolojik bir güvensizlikle yaşamaya başlamasını simgeleyen ekolojik felaketler tarafından, diğer taraftan da ulus-devletlerin denetlernede zorluk çektikleri globalleşen sermaye hareketleri tarafından tanımlanmaya başlamlan uluslararası ilişkiler, Soğuk Savaş sonrası dünyada düzen yerine düzensizliği, güven yerine güvensizliği, belirlilik yerine belirsizliği yaşama geçiriyordu. F 1 t anlamda, Soğuk Savaş'ın bitimi, 1648 yılmda başlayan, farklı biçimler alsada öz olarak değişmeyen, ve hegemonik konumunu yeniden üretme kapasitesine sahip modern uluslararası ilişkilerin ve bu ilişkilere söylemsel anlamlılık kazandıran "devletmerkezci" ideolojinin de bitimini simgeliyordu. Benjamin Barher'in dünya çapında popülerlik kazanma yolunda olan önemli kitabı, "Cihad-MacDünyası Karşıtlığı", uluslararası ilişkilerin bugün yaşamakta olduğu belirsizlik durumunu kapsamlı olarak irdeleyen, ve aynı zamanda bu durum üzerine yapılan ciddi felsefi müdahaleleri içeren bir yapıt (Barber, 1996). Barber'e göre, bugün içinde yaşadığımız dünya, her ikiside demokrasiye felsefi ve norınatif bağlılıkları olmayan neoliberal globalist ve modern-öncesi toplulukçu ideolojiler tarafından tanımlanma sürecini yaşamaktadır. Ünlü iriandalı şair William Butler Yeats'in terminolojisini kullanarak, *Doç. Dr., Bilkent Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü Ekonomik Yaklaşım, Cilt 8, Sayı 27, Kış 1997

2 26 E. Fuat Keynıan yaşamlarımızm ve yaşadığımız dünyanın "ırkm ebediliği"ylc ''ruhun ebediliği" arasında sıkışıp kaldığını, diğer bir deyişle, geçmişin toplulukçuluğunu yansıtan "ırk' ile kozmopolit geleceği yansııan "ruh"un arasında sıkıştığmı söyleyebiliriz. Devletçi siyasal söylemin ve laik Aklın krize girdiği günümüzün dünyasında, yaşamlarımız hem başkaldınşı ve yok edişi niteliyen ırk, hem de siyaseti yok eden, neo-liberal serbest pazar söylemini ayrıcalıklı konuma sokan global sermayenin sesi kozmopolitan ruh tarafından belirlenmekte, tanımlanmakta ve yönlendirilmektedir. Bu bağlamda, ne ruhu temsil eden Cihad, ne de kozmopolit ruhu temsil eden MacDünyası belirsiz1iğin ve güvensizliğin dışında bir geleceği bize sunmamaktadırlar: ne Cihad ne de MacDünyası içeriği demokratik olan bir siyaseti yaşama geçirme niteliğini ve istemini taşımaktadır. Burada altı çizilmesi gereken nokta şu: hem devletçi söylernin ve laik aklın krizini simgeleyen, hem de kimliğin evrensel/yerel boyutlarda köktenci siyasetiere ekleınlenınesini tanımlayan "Cihad-MacDiinyası karşıtlığı", ki bu durumu diğer çalışmalarımda globalleşme olarak nitelediın (Keyman, 1997), Soğuk Savaş sonrası dönemdeki s-iyasetin yeni bağlamını, dolayısıyla uluslararası ilişki1erde hegemonya mücadelesinin yeni anlamını temsil etmektedir. Daha somut olarak koyarsak, Soğuk Savaş'ın bitimi aynı zamanda modern uluslararası ilişkilerde ulus-devletler arası hegemonya savaşının, ve hegemonyanın bir ulusdevletin jeopolitik ve ekonomik güçle dünya yönetiminin lideri olması olarak yaşama geçirilmesinin de bitimiydi. Soğuk Savaş-sonrası dönemin hegemonya mücadelesi, bu anlamda, ulus-devletin kriziyle oluşan boşluğun Cihad ve MacDüny ası ideolojileri tarafından doldurtılma mücadelesini simgelemektedir. Bu kısa çalışmanın bundan sonraki kısmında, modern uluslararası ilişkilerden Soğuk Savaş sonrası döneme geçişte ''hegemonya mücadelesinin geçirdiği dönüşümü" açımlamaya çalışacağım. Modern Uluslararast ilişkiler Söylemi: yüzyılın sonlarına doğru Avrupa'nın bir (mutlak) devletler mmayığı olmaktan çıkarak, devletler-arası ilişkiler dediğimiz yeni bir sürece girdiğini söyleyebiliriz. Giddens'ın önerdiği gibi, bu dönemde "her devletin kendi egemenliğini pekiştirme girişimi aynı zamanda oluşmakta olan bir devletler-arası entegrasyonun da bir parçasıydı" (Giddens, 1988). Her devletin kendi sınırları içindeki egemenliğinin tartışmasız olduğu savı diğer devletlerin de aynı hakka sahip olduğunun tanınmasını içeriyordu, ve böylece gelişmekte olan devlet egemenliği söylemi de devletler-arası ilişkiler sürecinin kurucu ögesiydi. Bu bağlamda, İspanya ve Hollanda arasındaki 80 Yıl Savaşını ve bu savaşın OtuzYıl Savaşı diye bilinen Almanya boyutunu sonuçlandıran 1648 Westphalia (Vestfalya) Barış antlaşmasıyla birlikte devlet egemenliği söylemi temelli modern anlamda uluslararası ilişkilerin kurulduğunu görüyoruz. Bu antlaşma egemen devletlerden kurulu bir uluslararası dev I etler toplumunun ortaya çıkışını niteliyor, ve güvenlik ile ulusal çıkarı eş gören bir

3 EKONOMiK YAKLAŞlM 27 uluslararası ilişkiler anlayışı yaratıyor. Bu anlayışın özgü11üğünü anlamak için, nasıl bir felsefe üzerine kurulduğuna bakmak gerekir. Beş nokta bu anlamda önemli: (i) Machiavelli ve Ho b bes' da açıklamasını bulan ulusal toplum ve uluslararası toplum ayrışması: Ulusal toplum ulus-devjet gibi merkezi bir otoriteye sahipken, uluslararası toplum kendilerinden daha üstün bir otoriteyi tanımayan ve birbirleriyle rekabet içinde olan ulus-devletler arası ilişkileri simgeler. Bu nedenle, uluslararası ilişkiler yatay olarak örgütlenmiştic ve sistemin yeniden üretimi her zaman sistemi oluşturan devletler arası ilişkilerin dengelenmesine bağlıdır. Diğer bir deyişle, Hobbescu bir toplumsal sözleşme anlayışı içinde, her devlet kendisinin ve kendi toplumunun güvenliğini ön plana çıkardığı sürece, ve böyle hareket ettiği sürece, devletler-arası bir denge kurulur: ve bu da sistemsel yeniden üretimin ön koşuludur. (ii) Dolayısıyla, uluslararası ilişkilerde "güvenlik" temel sorundur. Ulusal toplumlarda ekonomik gelişme, demokratikleşme, kültürel formasyon devlet-toplum ilişkilerinde temel referans noktalarıyken, uluslararası ilişkilerde merkezi otorite olmadığı için güvenlik tüm bu referans noktalarından ayrı, daha önemli ve kurucu ögedir. Devletin ve ulusun iç ve dış güçlere karşı güvenliğinin sağlanması uluslararası ilişkileri tanımlar ve onu ulusal ilişkilerden ayırır. (iii) Bu anlamda, uluslararası ilişkiler ve devletler-arası ilişkiler eş anlamlı görülür ve ulus-devlet uluslararası ilişkilerin ayrıcalıklı ve temel aktörüdür. Bu aynı zamanda, devlet egemenliği söyleminin tartışılmaz bir "ontolojik ve normatif veri" olarak ele alınmasını gündeme getirir (Bartelson, 1995). (iv) Devlet egemenliği tartışılmazdır, çünkü devlet güçlü olduğu sürece güvenliği sağlayabilir, ve bunun içinde en önemli unsur devletin "askeri" olarak güçlü olması, ve bu gücün öteki devl.~-~er tarafından tanınmasıdır. Uluslararası ilişkiler, bu anlamda, devletlerin birbirlerinin nlusal sınır bütünlüklerini ve bu sınırlar içinde mutlak otorite olduklarını tanımalarıy la hareket eder. (v) Tüm bu dört maddenin işlerlik kazanması belli tali karşıtlıkların kurulmasıyla yaşama geçer. Ulusal/uluslararası, iç politika/dış politika, dünya politikası/dünya ekonomisi, içerisi/dışarısı, kimlik/fark, benlik/öteki ve benzeri karşıtlıkların yaratılması yoluyla uluslararası ilişkiler özgüllük kazanır Wesıphalia antlaşmasıyla kurulan bu uluslararası ilişkiler anlayışının Soğuk Savaş bitimine kadar hegemonik kaldığını önerebiliriz (Hele!, 1989) döneminde güçler dengesine ve ulus-devletin ayrıcalıklı konumuna dayalı bu anlayışın hegemonyası, 1945'clen sonrada değişmiyor Breton Woods Antlaşmasıyla kabul edilen Amerika Birleşik Devletlerinin liderliğinde kurulan dünya düzeni her ne kadar Birleşmiş Milletler, IMF, Dünya Bankası, ve GATT gibi önemli uluslararası örgütleri içerse ele, ulus-devletin

4 28 E. Fuat Keyman hegemonyasını kırmıyor. Daha önemlisi, ulus-devletler arası kurulan bu örgütler bu hegemonyayı pekiştirici bir işlev görüyorlar (Cox, 1987). Aynı zamanda, 1945-sonrası sistemin iki kutuplu örgütlenmesini sağlayan ve Sovyetler Birliğinin düşman Öteki konumuna dayalı Soğuk Savaş retoriği de hem güvenlik söyleminin hem de devletler-arası ilişkilere indirgenmiş uluslararası ilişkiler anlayışının hegemonyasının yen\den üretiminde temel rolü oynuyor. Walker'ın vurguladığı gibi, bu uluslararası ilişkiler anlayışı bir taraftan dünya politikasının karmaşık yapısını açıklamada kuramsal bir zayıflığı sergiliyor: gündeme gelen her olayı devletler-arası güvenlik sorunu etrafında açıklamaya çalıştığı sürece. Fakat, diğer taraftan söylemsel bir hegemonik güce sahip: hem dünyayı hem de politikayı düşünme etkinliğimizi devlet ve devlet egemenliğine indiıgediği sürece (W alker, 1992). B u anlamda, önemle vurgulanması gereken nokta şu: bugün uluslararası ilişkiler dediğimiz "şeye" anlam veren bu hegemonik söylem modern ulu-s-devletin en önemli ve etkili ideolojisi. Bir kurarn olmaktan çok bir ideoloji olarak ele alınmalı: çünkü, uluslararası ilişkileri açıklamak işlevini göm1ekte zayıf, fakat ulus-devlete ayrıcalıklı bir kimlik verme, onu ayncallıklı bir özne olarak kurma işlevinde güçlü bir niteliğe sahip. Önemli ve etkili bir devlet ideolojisi: çünkü, politikanın sınırlarını devlet egemenliği ile çizerek, devlet egemenliğini tartışılmaz bir ontolojik "veri" konumuna getiriyor. Bu anlamda, Sovyetler Birliğinin çözülmesi ve Doğu Blok'unun tarihten silinmesinin sonuçları Soğuk Savaşın bitiminden çok daha derin ve sistemseldir. Ötekisini kaybeden kimlik kendi hegemonyasımda kaybetmektedir. Güçler dengesine dayalı iki-kutuplu düzenin yıkılması, aynı zamanda Westphalia modelinin de krizini gündeme getirdi. Hep bir Ötekine gönderimle ayrıcalıklı konuma getirilmiş devlet ve devlet egemenliği söyleminin yeniden üretiminin Ötekinin yok olmasıyla girdiği bir kriz yaşanınaya başlandı. İşte bu ortamda, komünizm tehlikesinden "yeşil tehlikeye" geçişi anlamlandıran "yeni Öteki İslam" anlatısıyla kendini devam ettirmeye çalışan dünya düzeni karşısında altından kalkamıyacağı bir sorun buldu: etnik milliyetçilik. Soğuk Savaş-sonrasi Dönem ve Hegemonya Mücadelesi Yugoslavya, Ruanda, Somali, Çeçenistan, Afganistan, Oklahama; Tecavüz eyleminin savaş taktiği olarak kullanılması, toplu kıyımlar, köy ve kasabalann insan mezarlığına dönüşmesi, çoçukların, kadınların, öğretmenierin satırlada dağranması, kırbrçlar, bombalar, vinçler; hepsi kimliğin özünü aramada yok edilen Ötekiler, köktenciliğin etnisite, din ve ırk boyutundaki kurbanları. Global sermaye, internet, teknoloji, CNN, siyasetin bitimi, egemenliğin parçalanması, globalizm; küçülen dünyanın ekonomik mantığı, serbest pazar ideolojisi temelinde toplumsal ilişkileri aynılığa indirgeyen neo-liberal köktencilik. Ve bu süreçler arasında sıkışmış ulus-devlet, uluslararası ilişkiler, ve güvenlik söylemi. Hem global sermayeye karşı güçsüz bir konumda olan, hem de köktenci kimlik siyasetini anlama, ı t ı t 1

5 EKONOMiK YAKLAŞlM 29 denetleme ve engelleme sürecinde başarısız olmuş, belli konumlarda bu siyasetin taşıyıcılığını yapmış ulus-devlet artık hegemonya mücadelesinin temel aktörü, belirleyici öznesi değil. Soğuk Savaş-sonrası uluslararası ilişkilerde hegemon devlet Amerika'nın ve güçlü ulus-devletlerin dünyayı "yönetme sanatını" sergilerken düştükleri başarısızlık bu durumun tipik bir göstergesi. Benzer olarak, uluslararası ilişkilerde artık devletler-arası ilişkiler değil: sermayeler-arası, kültürler-arası, medeniyetler-arası güç ve rekabet ilişkilerini içeren global ilişkiler. Modern uluslararası ilişkilerin temel gönderim noktası olan "güvenlik", artık sadece devletler-arası güvenlik olarak tanımlanamıyacak bir çokboyutluluk ve karmaşıklık niteliği göstermekte; Bireyden-Doğaya kadar geniş bir yelpazede yer alan ilişkileri içeriyor. Bu bağlamda, hegemonya mücadelesinin alanı ve anlamıda artık askeri güç ve ulusdevletle kısıtlı değil; Kimliği içeriyor, kültür ve medeniyet olguları üzerine yapılıyor, semboller dünyasını Cihad ya da MacDünyası olarak kurmayı hedeiliyor. Böyle bir durumda, Banjemin Barher'in önerdiği gibi, gereksinimiz özgürlüğümüzü koruyabilecek demokratik kurumlar, insan haklarını koruma kapasitesine sahip, farklılıkları ve çoğulculuğu garanti altına alabilecek demokratik yönetme sanatı, üretkenliği ve dağılım adaletini içeren ekonomik mantık, ve etrafında olanlara duyarlı katılımcı ve erdemli vatandaşlar. Bu nedenlede, demokrasiye olan noımatif ve felsefi bağlılığın, tam bir belirsizlik ve güvensizlik sergileyen Soğuk Savaş-sonrası dönemde içinde sıkışıp kaldığımız hegemonya mücadelesine karşı tek umut ışığımız olduğunu düşünüyorum. (Bu yazı, Levent'le son gecesinde yaptığımız sohbetimizde, onun "yaşadığımız belirsizlik duygusu ve güvensiz ortam" ile ilgili endişelerine karşı, ona anlatmaya çalıştığım düşüncelerimi içeriyor. Yirmi yıllık dostluğumuzda, hep bir fikir alışverişi içinde olmuştuk, birbirimizi ikna etme gibi bir girişimde olmamayı tercih etmiştik. Böylece, konuşmalarımız, tartışmalarımız, birbirimize takılmalarımız, klasik "gerçekleri konuşan ekonomicilerle felsefi düzeyde fikir üreten siyasal kurarncılar arası diyaloğun bir noktada kesilmesi" düşüncesini yeniden-üretişimiz, bu fikir alışverişinin yıllarca devam etmesini sağladı. Birbirimizin fikirlerine hep saygı duyduk, ama birbirimizi hiç ikna etmeye çalışmadık. gece, ilk defa 'acaba olabilir mi dedim', ve onu endişelerinin yersiz olduğuna ikna etmeye çalıştım. Son gecesinde, Gülin, Lale, Ömer, Arda, Oğuz ve Gaye gibi, beni de görmek, benimle de konuşmak istemişti. O ayrıcalığı bana da vermişti, ve 'Hayır Fuat' dedi: 'her zaman nasıldıysa, bu akşam da öyle, ikna olmaya gerek yok'. Ve gitti. Onunla hala tartışıyor, onun sorduğu sorulara, onun karşı-önerilerine ve savlaı ına yanıt vermeye çalışıyorum. Korbo'yla öyleydi, öyle de devam ediyor. "Ama, kendini özlettiyorsun be hocam", bu sitemi yapmadan da geçemiyeceğim... O

6 30 E. Fuat Keynıan KAYNAKÇA B. BARBER,B. (1996), Jihad vs. MacWorld, New York, Ballanüne Books. KEYMAN, E.F. (1997), Globalization, State, Identity/Difference, New Jersey, Humanities Press ve Türkiye ve Radikal Demokrasi: Geç-Modern Zamanlarda Siyaset, (İstanbuL Ayrıntı Yayınları, çıkacak). GIDDENS, A. (1988), The Nation State and Violence, Berkeley, University of Califomia Press. BARTELSON, J. (1995), A Genea1ogy ofsovereignty, Cambridge, Cambridge University Press. HELD, D. ( 1989), Political Theory and Modern S ta te, Stanford, S tanford University Press, COX, R. (1987), Production, Power and World Order, New York, Columbia University Press, WALKER, RJ.B. (1982), Inside/Outside, Cambridge, Cambridge University Press. ABSTRACT GLOBALIZATION, INTERNATIONAL RELATIONS AND THE PROBLEM OF "HEGEMONY" The discoursel on hegemony that determines what we called "international relations" is the most important and the most effective ideology of modem nation-state. This paper examines this struggle for hegemony and its transformatian during the transition process after Cold W ar period.