Moleküler Düzeyde Bağlanma. Doç Dr Şükrü Kartalcı İnönü Üniversitesi Psikiyatri AD

Transkript

1 Moleküler Düzeyde Bağlanma Doç Dr Şükrü Kartalcı İnönü Üniversitesi Psikiyatri AD

2 Bağlanma Genel olarak anne ve çocuk arasındaki duygusal bağ olarak tanımlanır Bowlb ye göre zihinsel sağlığın temelli Hayatta kalma ve dayanıklılık için gerekli

3 Bağlanma Bir dizi karmaşık motor davranış kalıbından oluşur; Yakınlık arama, bakım verme, besleyici tepkiler, savunma davranışları, sosyal tanıma ve tercihler Dikkat, bellek, motivasyon ve sosyal tanıma gibi bilişsel süreçler gerektirir Biyolojik, davranışsal ve psikolojik bileşenleri içeren karmaşık bir süreçtir Insel ve Young 2001

4 Yavruların anneye bağlanması Yavrularda bağlanma üzerine yapılan araştırmalar gelişimsel bir perspektifi sunmaktadır Bu çalışmalar tavuklardaki basımlama (imprinting) çalışmalarından köken almaktadır Basımlama civcivlerin yumurtadan çıktıktan sonra anne ya da anne benzeri objelerin görsel olarak takip etmesidir

5 Yavruların anneye bağlanması Memelilerde anneyi farketme basımlama olayından farklı olarak, görsel değil büyük ölçüde kokuyla ilgili bir süreçtir Anneyle olan ilişkiyle şekillenen nörobiyolojik sistemler tarafından yönetilir Bu süreç noradrenalin aracılığı ile başlatılır Sullivan ve Wilson 1994

6 Yavruların anneye bağlanması Nöropeptit oksitosin (OT) sıçan yavrularında annelik gibi sosyal ipuçlarına sahip durumlarda kokuyla ilişkili öğrenmeyi kolaylaştırmaktadır OT antagonistleri ise yavruda anneyle ilgili şartlanmaların oluşumunu geciktirmektedir Nelson ve Panksepp 1996

7 Annelik bakımı ve bağlanma Bağlanma türlere, kişiye ve kültüre özgü davranış kalıplarından oluşur Kemirgenlerde anne bağlanması gebeliğin hormonları tarafından hazırlanır Daha çok yuvaya bağlanma şeklinde ve koku alma işleviyle bağlantılıdır

8 Annelik bakımı ve bağlanma Gebelik, doğum ve emzirme ile ilişkili nöroendokrin faktörler sıçanlardaki annelik davranışlarının gelişiminde kritik bir öneme sahiptir Östrojen ve progesteronun hiç doğum yapmamış dişi sıçanlarda bile annelik davranışlarını uyarabilmektedir Bridges 1984

9 Annelik bakımı ve bağlanma Prolaktin verilmesi sıçanlarda annelik davranışını kolaylaştırırken, prolaktin seviyelerinin azaltılması annelik bakımını inhibe etmektedir Bridges ve Ronsheim 1990 Prolaktin reseptörleri yok edilmiş farelerde annelik bakımı ve yuva yapımı davranışları bozulmaktadır Lucas ve ark. 1998

10 Oksitosin (OK) OT bağlanmanın oluşumunda ve korunmasında kritik bir role sahiptir Çoklu hormonal etkiler için bütünleştirici bir işleve hizmet etmektedir Evrimsel açıdan öncü madde Vasotosin Su kaplumbağalarında yumurtlama evresinde vasotosin salgısı pik yapar Panksepp 2004

11 Oksitosin Hipotalamus-paraventriküler ve supraoptik çekirinde sentez edilir Aksonal transport ve Nörofizin ile taşınır Arka hipofizden salınır

12 Oksitosin Amigdalada anksiyolitik etkiye sahip Uzaysal hafıza ve toplumsal tanımada önemli OKR yokluğunda sosyal bellek sorunları Ferguson 2000, 2001

13 Oksitosin Doğum sonrası sıçanlarda OK düzeyi artmaktadır; ventral septum, paraventriküler nükleus ve supraoptik nukleusta Ayrıca doğumda OTR ekspresyonu da artmakta amigdala, olfaktör bulbus, mediyal preoptik alanlarda Sıçanlara İntra-serebral ventriküler OT uygulanması doğum yapmasa bile annelik davranışlarını başlatıyor VTA OK antagonisti verilmesi annelik davranışlarını engellemektedir Pedersen and Prange 1979

14 Oksitosin İyi bakım veren anne farelerde OT ve OTR ekspresyonu yüksek OTR yokluğunda farelerin yavru bakımı kötü Bu annelerin yavruları da sonraki kuşaklara iyi bakım vermiyor Winlow ve Insel, 2002

15 Oksitosin Doğumda uterus kontraksiyonu ve süt salgılanması (Hipotalamus) Annelik davranışı (Ventral tegmental alan) Sosyal bellek, koku belleği (Amigdala, olfaktör tüberkül) Ostrowski 1998

16 Oksitosin Sıçanlarda koku duyusunu azaltan lezyonlar annelik bakımının başlamasını kolaylaştırıyor Fleming ve Rosenblatt 1974 Koku duyusu azaltılması yavruya karşı normalde var olan kaçınma/saldırı tepkisinin engellediği ileri sürülmüş

17 Oksitosin Oksitosinin koku merkezindeki granül hücrelerin ateşlenme hızını azaltmaktadır Yu ve ark Doğum sırasında OK salınımı annelik motivasyonuna ek olarak koku işlevini azaltarak yavruya yaklaşmayı kolaylaştırdığı ileri sürülmektedir Bu şekilde OK asıl olarak annelik davranışlarını başlamasında etkilidir Insel ve Young 2001

18 Oksitosin OT in etkinliği östrojenin varlığında gerçekleşir Annelik davranışının devamı prolaktin, opiyatlar sayesinede gerçekleştiği düşünülmektedir Panksepp 1998

19 Annelik bakımı ve bağlanma Sıçanlarda yavru bakımı yoğun olmakla birlikte bağlanma açısından özelleşmiş değil Diğer kuzuları reddedebilen koyunlarda daha spesifik bir bağlanma davranışı Koyunlardaki annelik bakımı çalışmalarını temelini vajino-servikal uyarı (VSU) ile hiç doğum yapmamış koyunda annelik bakımının başlaması çalışmalarına dayanmaktadır Epidural anestezinin bu davranışın gelişimini engellemesi annelik davranışlarının gelişiminde santral bir etkenin varlığını ortaya koymaktadır Keverne ve ark. 1983

20 Annelik bakımı ve bağlanma Doğum veya VSU beyinde nöropeptit OK salınımını güçlü bir şekilde uyarmaktadır Kendrick ve ark Gebe olmayan bir koyuna intra-serebral ventriküler OK enjeksiyonu 30 saniye içinde yabancı bir kuzunun kabulünü kolaylaştırmaktadır Kendrick ve ark. 1987

21 Annelik bakımı ve bağlanma OK noradrenalin aracılığı ile beyinde stimüle edilmesi ve çeşitli bölgelerdeki eşgüdümlü etkiler yoluyla maternal davranışı kolaylaştırır Koku alma ampulü ve medial preoptik bölgedeki OK yeni doğan kuzulara karşı agresif veya aversif yanıtları azalttığı ileri sürülmüş

22 Kendrick, K. et al. Neural control of maternal behaviour and olfactory recognition of offspring. Brain Res. Bull. 44, (1997)

23 Annelik bakımı ve bağlanma Koyunların yavrunun kokusu ile indüklenen iki fizyolojik değişiklik; Olfaktor bulbustaki mitral hücre sayısında artış Hücre dışı glutamat ve GABA düzeylerinde değişiklikler Guevara-Guzman ve ark. 2000

24 Yavrunun kokusu Gonadal steroidlerin etkisi Noradrenerjik uyarılarda artış Olfaktor bulbusta mitral hücre sayısında artış Granül hücrelerde GABA azalması Mitral hücrelerde disinhibisyon Glutamaterjik uyarıda artış

25 Annelik bakımı ve bağlanma Kendi kuzusunu tanıma olfaktör bulbusta glutamaterjik değişikliğin yol açtığı nitrik okist aracılı bir hafıza süreci ile gerçekleşir Koku aracılı bu öğrenme tanımanın ötesinde bağlanmanın da temelini oluşturur Insel ve Young 2001

26 İnsanlarda bağlanma

27 İnsanlarda bağlanma Kemirgenlerdeki anne-yavru bağlanması Seçici değil ve kısa ömürlüdür Hormonlar tarafından hazırlanan yuvaya bağlanma şeklinde Daha çok koku alma işleviyle bağlantılı İnsanlardaki daha karmaşık ve esnek bir yapıda Daha seçici ve kalıcı Feldman R. 2017

28 İnsanlarda bağlanma Hormon bağlantılı olsa da sadece hormona bağımlı değildir Hem görsel ve hem koku alma ipuçları dahilinde gerçekleşiyor Kortikal karmaşık sistemler, subkortikal limbik ağlar, eski OT-DA sistemi ve kültürel etkenin entegrasyonuyla gerçekleşir Feldman R 2017

29 Oksitosin ve Dopamin Sistemi OK memelilerde pulsatil salınım özelliği sayesinde sosyal ipuçlarına artmış nöronal duyarlılık ve zamana duyarlı salınım gösterir Böylece alt türlerdeki vazotosin molekülünün kontrol ettiği temel yaşam fonksiyonlarını, OT toplumsal yaşamın hizmetinde yeniden adapte etmiştir; sosyal hiyerarşi, mevsimsellik ve türün sosyal organizasyonu Kuş ve balıklardaki grup işbirliği Anne ve bebek arasındaki biyodavranışsal senkronizasyonu Feldman R. 2017

30 Oksitosin ve Dopamin Sistemi Fazik DA nöronlar ise zamanlamanın içsel duygusu ve ödül beklentisini kodlar Toplumsal sinyallere önceden kurulmuş bir sinaptik sistem oluşturarak belirli ödül sonuçları ile ilişkilendirir Böylece alt türlerde motor eylemde görevli DA sistemi bağlanma eyleminde hedef yönelimli ödül sistemine dönüşmüştür Feldman R. 2017

31 Feldman R. The Neurobiology of Human Attachments. Trends Cogn Sci Feb;21(2):80-99.

32 Oksitosin ve Dopamin Sistemi OT sosyal uyaranların önemini arttırdığından OT ve DA'nın striatumdaki etkileşimi, sosyal olaylarda senkronizasyonu sağlayarak, bağlanma denetiminde koordineli bir şekilde rol alırlar Burada OT sosyal uyarana karşı odaklanma ve ona yaklaşmayı sağlarken DA motivasyon ve canlılık sağlar

33

34 Biyobehavioral Senkronizasyon Sosyal ilişkiler sırasına bireyler arasındaki karşılıklı biyolojik davranış süreçlerinin eşgüdümü olarak tanımlanır Alt türlerin koordine grup aktivitesinden köken alır; Ortak motor eylemler (DA) hayatta kalmayla ilişkili ortak hedeflere (OT) ulaşmak için eşleşmektedir; karıncaların, kuşların ve balıkların koordineli hareketleri Sosyal ilişkiler sırasında insan senkronizasyonu, davranış, otonomik, hormonal ve beyin aktivitesi olmak üzere dört sistemde belirgindir Ebeveyn-bebekler arasında kurulan bu senkron eylemler bağlanma olayında kritik bir bileşenidir ve yetişkin hayattaki ilişkilerin ve empatinin de temelini oluşturmaktadır

35

36 Dayanıklılık ve Moleküler Bağlanma Bağlanma yavrunun fizyolojisi ve davranışlarını düzenlemektedir İyilik hali ve çevreye adaptasyonunun temelini oluşturur Üremeyi kolaylaştırır, güvenlik hissi sağlar ve strese dayanma gücü verir Sağlıklı büyüme ve hayatta kalma için gereklidir

37 Dayanıklılık ve Moleküler Bağlanma Toplumsal bağlar sağlık ve mutluluğu arttırırken, sosyal izolasyon stres ve hastalıklara yol açıyor Olgunlaşmamış beyin, anne-bebek bağlanmasıyla 'yerleşik' olarak şekillenir Anneyle kurulan bağ gelecekteki bağlanmaların oluşumunda da rol alır Bağlanma kalıpları nesiller arasında aktarılır; fizyolojik düzenlemeler sonraki kuşakları da şekillendirir

38 Oksitosin ve Dopamin Sistemi OK in sosyal ipuçlarına artmış nöronal duyarlılık, zamana duyarlı salınımı; Bebeğin gelecekteki bağlanma girişimlerinde de tetiklenir Davranış üzerinde tutarlı, uzun süreli ve kalıcı etkilere neden olur Beyinde belli alanların nihai organizasyonunu sağlar

39 Teşekkürler