NEVRUZDA BAYÇ ÇEK MERAS M BAYÇ ÇEK CEREMONY IN NEVRUZ

Transkript

1 NEVRUZDA BAYÇ ÇEK MERAS M Doç. Dr. Cabbar ANKUL * ÖZET Yüzy llar boyunca Türk kültürünün izlerini ta yan özelliklerle kutlanan nevruz, Türk boylar aras nda ortak bir kültürel ba olu turmas bak m ndan büyük bir öneme sahiptir. Türk halklar bu büyük bayram de i ik törenlerle kutlamaktad rlar. Özbek Türkleri aras nda da nevruz, günümüzde unutulmaya yüz tutmu Bayçiçek Merasimi ile canl bir ekilde kutlanmaktad r. te biz bu makalemizde, önemli bir kültürel de er olan bayçiçek ko uklar ve merasimleri üzerinde duraca z. Anahtar Kelimeler: Nevruz, Özbek Türklerinde Nevruz, Bayçiçek Merasimi. BAYÇ ÇEK CEREMONY IN NEVRUZ ABSTRACT Nevruz has been celebrated since centuries with the characteristics carrying the marks of Turkish culture and has got a big importance since Nevruz has became a common cultural connection within Turkish tribes. Turkish nations celebrate this big bairam with diverse ceremonies. Among Ozbek Turks, Nevruz has been celebrated in an enthusiastic fashion by bayçiçek ceremony, which has been about to be forgotten in present-day. In that sense, in this paper we will mention bayçiçek poetries and ceremonies, which have an important culturel value. Key Words: Nevruz, Nevruz among Ozbek Turks, Bayçiçek ceremony. Nevruz tarihin bütün devirlerinde Türk boylar n n en büyük bayramlar ndan biri olmu tur. Bu bayram, tarihî geli im a amalar nda halk m z n toplumsal ve manevî ihtiyaçlar n kar lamak üzere meydana gelmi tir. Yüzy llar boyunca nesilden nesile geçerek ve halk m z n kendine has özelliklerini, duygu ve dü üncelerini, manevi dünyas n yans tan çok de erli bir kültürel miras halini alm t r. Nevruz geleneklerinin temelinde halk m z n çok eski dü ünceleri yatmaktad r. Bu dü ünceleri içinde bar nd ran oldukça renkli nevruz kutlamalar, icra yeri, sanatsal de eri ve tarihî kökenleri bak m ndan birbirinden farkl özellikler arz etmektedir. Bu kutlamalar aras nda, Özbekistan da yayg n olarak bilinen bayçiçek (kardelen) ko uklar ve merasimleri özel bir yere sahiptir. Bayçiçek hakk ndaki ilk bilgilere me hur air Abdülhamid Çolpan n iirlerinde rastlanmaktad r. Çolpan n 1925 y l nda Andican da yazd iiri Bayçiçek olarak adland r lm t r. Bayçiçekning balas, Bayçiçe in yavrusu, * Özbekistan Bilimler Akademisi Ali ir Nevayi Dil ve Edebiyat Enstitüsü Ö retim Üyesi, Ta kent-özbekistan. scabbar@albatros.uz.

2 Cabbar ankul Açd yüzini, Suvga ç kkan hâlesi Kördi k z n! Bayçiçekning balas Yetimça bir k z. Uning ügay anas, Cüda yaman tez! Bayçiçekning balas, Yulib al nd. Yurtning koz âlasi, Cüda sevindi! Bayçiçekning balas, Her üyda küldi. Gödaklarning haltas, Nan bilan told. 1 Açt yüzünü, Suya dü en halesi Gördü k z n! Bayçiçe in yavrusu Yetim bir k zca z. Onun üvey anas, Çok fazla aceleci! Bayçiçe in yavrusu, Kopar l p al nd. Yurdun ala kuzusu, Çok sevindi! Bayçiçe in yavrusu, Her evde güldü. Bebeklerin çantas, Ekmekle doldu. 384 Çolpan n yukar daki iiri ilk bak ld nda oldukça basit ve anla lmaz bir iir olarak görünmektedir. Çolpan, iirinin son dörtlü ünde kendisinin de kat ld bir bayçiçek merasimi nden bahsetmektedir. Bu merasim günümüzde unutulmaya yüz tutmu tur bir merasimdir. Bu merasimin, Özbekistan n s n r bölgelerinde sadece çocuk folklorunda kal nt olarak günümüze kadar ula m olmas, bu merasimin baz özellikleri üzerinde tahliller yapma imkan n vermektedir. Özbekistan n Namangan vilayetinde kaydedilen baz bilgilere göre, bayçiçek baharda ç kt nda, çocuklar k rlara ve ovalara bu çiçe i toplamaya ç karlar. Sonra çöreba n n (çocuklar n ba ) liderli inde toplad klar bayçiçeklerle evden eve giderek, çocuklar n ba geldikleri her evin kap s nda: Bayçiçek ayt b keldik e igingizga, Bayçiçek söyleyip geldik e i inize, Koçkardey o l bersin be igingizga. Koçkar gibi o ul versin be i inize. diyerek bayçiçek ko u u söyler. Di er çocuklar ise, ona öyle e lik eder: Bota bota bayçiçek, Bota bota bayçiçek, Üyingizga çâç tilla, Evinize alt n saç, layim o l bersin, Allah m o ul versin Atginasi Rahmetulla. Onun ad Rahmetulla. 1 Çolpan., c. I, Ta kent, 1994, ss

3 Nevruzda Bayçiçek Merasimi 385 Ev sahibi çocuklar kar lamaya ç karken: Ot r p ç k ng, Oturup ç k n, Ot r p ç k ng, Oturup ç k n, Ya aç tavakni told r b ç k ng. Tahta le eni doldurup ç k n. diyerek bayçiçek ko u unun devam n çocuklarla birlikte söylerler. Ev sahibi çocuklar n getirdi i bayçiçekleri görünce, bahara ç kt na ükrederek, çiçekleri al r ve gözlerine sürter. Bayçiçek getiren çocuklara da gönlünden ne koparsa verir. E er ev sahibi çocuklar bo çevirirse, çocuklar ona çe itli eyler söyleyerek onunla dalga geçerler. Çocuklar bayçiçek ko u u söyleyerek evden eve dola t ktan sonra, çöreba (çocuklar n ba ) toplanan hediyeleri çocuklar aras nda payla t r r. Bu pratik, bayçiçek merasimiyle alakal sadece bir sahnedir. Bunlardan, Çolpan n ya ad dönem olan 20. asr n ba lar nda Bayçiçek merasiminin pek çok ki i taraf ndan bilindi ini göstermektedir. Bayçiçek merasiminin tahlili bize, eski dönemlerde bu merasimin k ile bahar n mücadelesini ifade etti ini göstermektedir. Büyük Türk bilgini Ka garl Mahmud un k ve bahar n münazaras hakk ndaki sat rlar n hat rlayal m: K yay bile toku t, K n r közün bak t, Tutu kal yak t, Utgal mat [+] ogra ur. (K yazla vuru tu, k zg n gözle bak t, tutu mak için yakla t, birbirini utma a u ra r). 2 Bu sat rlar bir taraftan, k ve bahar n mücadelesi hakk ndaki dü üncelerin aksetti i ko uklar n Ka garl Mahmud un ya ad dönemde mevcut oldu unu kan tlamakta, di er taraftan da, bunlar n bayçiçek merasimi ko u una uygun oldu unu göstermektedir. K n uzad ve bahar n geli inin büyük bir hevesle beklendi i dönemlerde bayçiçek merasimi düzenlenmektedir. Bu merasim millet hayat nda önemli kabul edilen ve onun için özel haz rl klar n yap ld merasimlerden biridir. Merasimde baz sözlerin nispeten tam olarak günümüze ula m olmas bundan haber vermektedir. Önceleri büyükler taraf ndan icra edilen bu merasim, 2 Divanü Lugat-it Türk Tercümesi. Çev.: Besim Atalay, Ankara: TTK Bas mevi, c.: I, s.170.

4 Cabbar ankul 386 daha sonralar çocuk folkloruna geçmi tir. Zira, unutulan pek çok merasimin izleri de i meden çocuklar folklorunda saklanmaktad r. Bayçiçegim bayland, Bayçiçe im ba lad, Kazan tola ayrand, Kazan ayran doludur, Ayraningdan bermasang Ayran ndan vermezsen Kazan tava ng veyrand. Kazan n, taba n virand r. Katt k yerdan katalab ç kkan bayçiçek Sert yerden s k p ç kan bayçiçek, Yum ak yerdan yumalab ç kkan bayçiçek. Yumu ak yerden k vr l p ç kan bayçiçek. Bayçiçek ko u unu söyleyen çocuklar bayçiçe in k n ne kadar zorluklarla ç kt n hikaye etmektedirler. Yani, bayçiçe i yerin alt nda tutan güç k t r. K n hükmetti i zaman her yer kazan dolusu ayran gibi, karla kaplanm t r. Bayçiçekler ç kmaya ba lad zaman bahar n yakla t n göstermektedir. Ayran, yani karlar erimeye ba lay nca, bayçiçekler dolan p ba lar n yukar ç kar rlar. Bayçiçegim bayiran, Güllar içra ay ran Ayraningdan içmayman, Bahar mdan keçmayman. Bayçiçe im artt ran, Çiçekler içinde ayr lan Ayran ndan içmem, Bahar mdan vazgeçmem. Bayçiçek ko u unu icra edenin k ve yazla münasebeti oldu u aç kça görünmektedir. O k kovarak bahar n gelmesini istemektedir. Bahar geldikten sonra ç kan bayçiçeklerin dallar, filizleri as larak, bayçiçek kuklas yap l r ve kurbanl k merasimine haz rlan r: Bayçiçekni tutd lar, Tut ya açga asd lar. K l ç bilan çapd lar, Bahmal bilan yapd lar. 3 Bayçiçe i tuttular, Dut a ac na ast lar. K l ç ile kestiler, pek bezle sard lar. Ellerinde bayçiçek olan çocuklar evden eve yürüyüp evlerden k kovmaktad rlar. Merasim ne kadar renkli geçerse, merasimde bahar öven ko uklar ne kadar yüksek sesle okunursa, k evleri o kadar çabuk terk etmektedir. Bahar çiçe i olan bayçiçe in, evlere mutluluk, ne e, ans, ba ar, bolluk ve bereket getirdi ine inan lmaktad r. Ev sahipleri bayçiçe i getiren çocuklara k kovarak 3 Bayçiçek. Özbek Halk cad. Ta kent, 1984, ss

5 Nevruzda Bayçiçek Merasimi 387 evlerine bahar getirmeleri için hediyeler vermektedir. Bayçiçe i görüp sevinmek ve onu gözlerine sürtmek, k la olan mücadeleyi bahar n yani bayçiçe in kazand n, k n bitip bahar n ba lad n ifade etmektedir. Merasim sonunda k n, bahar n habercisi bayçiçek taraf ndan ma lup edili i kutlanmaktad r. Çocuklar n ald klar hediyeleri bir yere toplamalar, onlar e it bir ekilde payla malar ve bunu birlikte kutlamalar günümüze kadar ula an uygulamalard r. Bunlar, nevruzdaki kazan doldu merasimini hat rlatmaktad r. Bilinmektedir ki, tabiat canl olarak tasavvur etmek, k geldi inde bütün varl klar n öldü ünü ve bahar geldi inde yeniden dirildi ini dü ünmek, k ve bahar aras nda sürekli bir mücadelenin var oldu u eklindeki yorumlar dünyan n bütün toplumlar nda mevcuttur. Bu yorumlara ba l olarak pek çok halk taraf ndan, k ve bahar n mücadelesini çok özel canland rmalarla tasvir eden ve sihir özellikleri oldu una inan lan merasimler düzenlenmektedir. Gelmekte olan bahar n bu mücadelede k yenmesi tabiat etkiler, eklinde yorumlanmaktad r. James Frezer Alt n Dal adl kitab nda aynen Özbekistan daki bayçiçek merasimine benzer bir merasimi hat rlatan Avrupal lar n 1 May s gelene i üzerinde durmaktad r. 4 Frezer in belirtti ine göre, 1 May s günü genç k zlar, May s ay n öven ark lar söyleyerek evden eve dola maktad r. Her evin sahibi onlara para ya da herhangi bir hediye vermektedir. Özbekistan Cumhuriyeti nin Kuzey vilayetlerinden al nan ba ka bilgiler ise, Çolpan n Bayçiçek iirini biraz daha aç klar haldedir. Yani, bayçiçek toplamaya ç kan çocuklar, ilk gördükleri bayçiçe e ayaklar yla basarlar, toplay p yere atarlar ve daha sonra ba ka bayçiçekleri toplamaya ba larlar. Ba ka bilgilere göre ise, ilk görülen bayçiçek kopar larak dereye at l r. Örnek verdi imiz her iki durumda da bayçiçek mukaddes olarak kabul edilir ve ilk görülen bayçiçek kurban edilir. Bayçiçek merasiminin nas l uyguland n daha iyi anlamak için, bu merasimi mevsimlere ba l ba ka merasimlerle kar la t rarak incelemek zorunludur. Çünkü mevsimlere ba l merasimlerin pek ço unun temel mahiyeti, uygulanma tertibi ve bu merasimlerde ifade edilen sembollerin neredeyse tamam birbirine 4 J. Frezer, Zolotaya vetv. Moskova, 1986, s. 331.

6 Cabbar ankul 388 uygundur. Bu, tabiat sihirli olarak dü ünerek tabiatla o ekilde münasebet kurma ve tabiat hadiselerini canl olarak tasavvur etme, mevsimlere ba l merasimler esas olarak iki mevsim, yani k ve bahar hakk ndaki dü üncelerden ortaya ç kmaktad r. Ya mur ya d rma merasiminin en çok bilinen örne i olan Süst Hatun merasimi üzerinde dural m. Bu merasim de esas olarak baharda uygulanmaktad r. Eski dönemlerde bahar aylar nda ya mur ya may p y l kurak geçerse Süt Hatun, Suv Hatun ve Süst Hatun gibi adlar ile an lan ya mur ya d rma merasimi düzenlenmektedir. Bu merasim bayçiçe in aksi, çok eski dönemlerde ya mur ya d rmaya yönelik olsa da, bu merasimin baz yönleri: bahar mevsimine geçi, evden eve dola p hediye alma, haz rlanan kuklan n suya at l ve merasimin e lence ile biti i bayçiçek merasimine oldukça benzerdir. Tahminimize göre, her iki merasimin ortaya ç k nda k ve bahar (veyahut yaz) yaz hakk ndaki animistik dü ünceler etkili olmu tur. Bayçiçek merasimi daha eski dönemlere ait bir merasim olup, daha sonra ba ka merasimlerin ortaya ç kmas nda veyahut daha sonra ortaya ç kan bu merasimlerin yap s na belirli derecede etkili olmu tur. Bu etki özellikle, yine ba ka bir merasim olan Ramazan ko uklar nda oldukça aç k olarak kendini göstermektedir. Bayçiçek ko u undaki: Bayçiçek ayt b keldik e igingizga, Koçkardey o l bersin be igingizga. Bayçiçek söyleyip geldik e i inize, Koçkar gibi o ul versin be i inize. eklindeki ba lang ç Ramazan ko uklar n akl m za getirmektedir. Ramazan ko uklar nda da: Ramazan ayt b keldik e igingizga, Ramazan söyleyip geldik e i inize, Hudayim o l bersin be igingizga. Allah m o ul versin be i inize. eklinde bir ba lang ç mevcuttur. Bu durumda da çocuklar ak amüzeri ev ev dola arak Ramazan ko u u söylemektedir. Her evin sahibi onlara hediye vermektedir. Daha sonra ise, toplanan hediyeler icrac lar aras nda e it bir ekilde payla t r lmaktad r. Günümüzde söylenen Ramazan ko uklar ve bu ko uklardaki ahenk, slam akideleri, Ramazan ay ve bu ayda tutulan oruç ile alakal olsa da, bu folklor türünün, slam dininin kabul edilmesinden daha önce geleneksel hale geldi ini görmekteyiz. Bayçiçek

7 Nevruzda Bayçiçek Merasimi 389 merasiminin uygulanma ekli, bu merasimde söylenen bayçiçek ko u unun ahenk ve ekil bak m ndan Ramazan ko uklar na oldukça benzer olmas, günümüzde de söylenen Ramazan ko uklar aras nda bayçiçek merasiminin izlerinin bulunmas yukar daki fikrimizi desteklemektedir. Ya rayban, ya rayban, ya Ramazan, Ya rayban, ya rayban, ya Ramazan, Sadaka deb yüridik keçdan ezan. Sadaka diye yürüdük geceden sabah ezan na Ka ak bolub kak aganlar danga toling Fakir olup titreyenler taneye dolun Bayçiçekday aç l b gülli boling. Bayçiçek gibi aç l p çiçekli olun. Kelasi ayu y llar biz kelganda, Gelecek ay ve y llar biz gelince, Ku kakili ko lgan ulli boling Ku kaküllü tak lan o ullu olun! 5 Burada, Bayçiçek gibi aç l p çiçekli olun dile indeki sakl kalm olmas tesadüfi bir durum de ildir. Ramazan ay her y l on gün, erken gelir. Bayçiçek ise, sadece bahar n ilk günlerinde açar. Bundan öyle bir sonuç ç kmaktad r; Bayçiçek merasiminin yap s ve ko uklar zaman içinde Ramazan ko uklar na dönü mü tür. Günümüzde bayçiçek merasimi unutulmaya yüz tutmu bir merasimdir. Böyle olmas na ra men, her iki merasim de baz bölgelerde yan yana ya amaya devam etmektedir. Biz bugün, nevruz kutlamalar n n bir kolu olan bayçiçek merasiminin baz özellikleri hakk nda fikir yürüttük. Bu merasim hakk nda yap lacak daha geni ve ayr nt l incelemeler Türk boylar n n ortak bayram olan nevruz hakk ndaki bilgilerimizin daha da artmas na fayda sa layacakt r. Zira, bu tür merasimlerin tarihi kökleri ve sanatsal özelliklerini ne kadar çok ortaya ç kar rsak, bu törenlerin halk n manevî hayat ndaki yeri ve önemi de o kadar çok artacakt r. Notlar: Çolpan. Cilt: I, Ta kent, 1994, ss Divanü Lugat-it Türk Tercümesi. Çeviren: Besim Atalay, Ankara: TTK Bas mevi, Cilt: I, s.170. Bayçiçek. Özbek Halk cad. Ta kent, 1984, ss J. Frezer. Zolotaya vetv. Moskova, 1986, s Özbekistan Bilimler Akademisi, Ali ir Nevayi Dil ve Edebiyat Enstitüsü Ar ivi. Envanter No: Anlatan: Ka kaderya, Dehkanabad lçesi Karmana Köyü nden Husan payanov. Derleyen: E nazar Rahmatov. 5 Özbekistan Bilimler Akademisi, Ali ir Nevayi Dil ve Edebiyat Enstitüsü Ar ivi. Envanter No: Anlatan: Ka kaderya, Dehkanabad lçesi Karmana Köyü nden Husan payanov. Derleyen: E nazar Rahmatov.