r me ADVAN1URE Of1HE ALU Of ANATOUAN-TURKlSH CARPEIS

Transkript

1 ANADOLU-TÜRK HALI SANA11NIN SERÜVENİ-l ı - r me ADVAN1URE Of1HE ALU Of ANATOUAN-TURKlSH CARPEIS Capets weaving which is one of the Turkish wltural products emerged in Central Asia with the Turks and by coming to Europe through the Silk Road, it gained a great signlfjcarıce there. Since the spread of silk weaving in Roman lands during the Göktürk period, the interest in the Turkish weaving had gradually increased, and the Turks brought along ttıeir herltage of carpet weavlng from the Central Asia to Anatolia. According to the accounts of the 13 th. century traveliers, carpet was not onlyone of the weaving products of Anatolia, but aiso it became an export product. Today the precence of Seljul<ian carpts In Indla, and the ottoman omes in European countries proves this daim. The Turksh folloved the Central Asian Turkish Carpets weaving from tradltlon of the standpoints of materlal, dye technique, motives and type. AJthough most of the motives in today's Aatonan Carpets are based on the traditlons of both Anatolian Seljukian and Ottoman Carpets weaving, they have the characteristlc of the Central Asian Turkish Carpets. Despite $ome slight dlfferrences in their desingn, there are stil some similarites between the motives of the Turl<ish States and Communities and the ones found in today's Anatolian Carpets from the perspevtive of their symbolic meaning, Thus, this paper aims to study the adventure of the AnatoHan carpets which emerged in the Central Asia with refurence to the similarites and differences between these two types ofcarpets and the symbolic mean- ~ngs of their motives. ~ Key Words: Carpet, The art ofiurkish Carpet. The Origin ofiurkish Carpets Anahtar Kelimeler: Halı, Türk Halı Sanatı, Türk HalLlarının Kökeni Düğümlü halı Ortaasya'da, Türklerin yaşadığı bölgelerde ortaya çıkmış ve buradan dünyaya yayılmıştır. Türklerin, aynı çağlarda, halı dışında, düz dokuma yaygı (kilim, cicim, zili, sumak) ve keçe sanatı hakkında da bilgilerinin bulunduğunu, ev ve çadırlarını halı, düz dokuma yaygı ve keçe ile süslediklerini ele geçen buluntulardan öğrenmekteyiz. Kaynaklara göre halı, Ortaasya'da yaşayan Türk sülale ve devletlerinde, sadece bir örtü veya süsleme malzemesi değil, taht örtüsü olarak da kuilanılmaktaydı.bu nedenle de, tarihin ilk çağlarından itibaren halı dokunmaktaydı: Vıı-Vııı, yy. 'larda da Türkistan, Prof. Dr. Ege ÜniversItesI. Edebiyat Fakültesi. Sanat Tarıhı Bölümü Ög<etlm Üyesi. 1 Sözkonusu makale 30 Kasım - 2 Aralık 2004 rarihlerlnde. Bakü'de, UNESCO tara~ndan düzenlenen "Geleneksel Halı ÖmeklerLnln Konınup saklanması Egltiml Semineri" sempozyumunda "The Advanture of The Art of Anatolıan-lurkıshCarpets" adıyla bildiri olarak sunulmuş. ancak henüz yayımlanmamışor. i

2 OğuzeUeri, Buhara. Uygur ve Hazar bölgelerindeki tüm Türk ülkelerinde halı dokunmuştur Z ; "Çin kaynaklarından, Vii. yy.'da Hoten şehrinde halı dokunduğunu öğreniyoruz 3, "Doğu Türkistan'da keçe halılar da dokunmaktaydı 4, Orhun Bölgesi'ndel<i Uygur kağanlarının Çin imparatorlarına gönderdikleri yaygılar da bu türden dokumalardı. Doğu Türkistan'da, Uygurlar devrinde (VIII-IX.yy.'larda) halı dokunduğu bilinmektedir"s, Vi. yüzyılda, Kôk.-TQrkler devrinde halı ve kumaş dokumaeıhğıçok yaygındı' Bu tarihlerde Gök-türkler Ortaasya'dan Karadeniz'e kadar uzanan alanda söz sahibi idiler ve ipek yolunun kontrolünü ellerinde bulunduruyorlardı. ipek ticareti konusunda Bizanshlarla yapılan anlaşmayla (568), ipekli kumaş Bizans ülkesine ve Avrupa'dan İspanya'ya kadar girmiş oldu 6 Kök-tOrk devrinden bir Çin masalında, Kök-TUrkIer'in veya kangıiı boylann, şölen (toy) sırasında, çayırlara yün halılar serdikleri anlatılmaktadır 7, Yine, kaynakların ifadesine göre, "miladi ilk asırlarda, bugünkü Doğu Çin'in batısındaıd, şimdiki Kan-su vilayetinde bulunan ve eski adı HC>-'hsl olan, Türkler arasında Gesl-Gecsl diye söylenen P'Ing-llang şehri Gök-Türkler'in önemli bir kültür çevresi idi. P'Ing-lIang. İç Asya'da bilinen bir halı merkezine yakın idi. Gesl'nin (P'ing-Iiang) doğu komşusu!bir ilde, Çiniiierin Tu-yO-hun dediği ve Türk oldukları sanılan bir kavim halı dokumakta ve hem doğuya, hem batıya satmakta idj"b. Yine, Kök-türk. Kangılı ve Uygur Kağanlıklan devrinde ( ), Doğu Türkistan' daki, Uygurların eski başkenti Koc;o bölgesi bir kilim ve halı üretim merkeziydi 9 L [sin,... Düğümlü hali ve kilim kalıntı/anmn çoğu, Uygur harfleri ile Türkçe yazı/ann bulunduğu ev ve han harabe/erinden çıkmıştır, Bey ve hatun resimlerinde de halj1ar tasvir edilmiştir. A. Von Gabain Uygur/ularda bodhimanda/a (mürakebe için çizilen ve mabodun saraylnı veya kainatı temsil eden şekil) olarak kullam/an küçük ha/ı/ar bulunduğunu tesbit etmiştir. Bu müşahede, Türk hall1arımn eski motif/erinden bazısının temsili manaları bakımından çok ehemniyetlidir. Uygur/arda, ayngl büyük halılar da vardı. Bunlar, büyük çapta ve sade motif/eri ile dikkati çeker, Le Coq, bu haliların motiflerinde de, temşiji manalar aramıştır"diye yazarlo. Yine, kaynakların ifadesine göre, "VIII. yy.'ın ilk çeyreğinde, Ma-veraü'n-nehr bölgesinde. Buhara'da güzel halılar dokunmaktaydı. Buhara, İslamı devirde, halıeılık 2 N. Görgünay Kırzıoğlu, A!tay'lardan Tuna Boyu'na TOIk OOpyası'nda ortak MotUler. Ankara, 1995, F.silmer,"Anadolu'da Türk Halıcılığı'na Dair En Eski Tarihi Kayıtlar". TOIk OOnyası Araştırmaları, Türk Halıları Özel Sayısı, S.32, Eltim 1984, Muhtemelen 'halı kastediimektedir. SF. Sümer, ~oi'u'da TOı1C Halıalıtı'na DaIr En Eskl TarIhT Kayıtlar, s LAka."ipek Yolu Üzerınde [ran", Unesc.o ipek Yolları,Denız. AraştınnalarıGez!sl KOrıfeCanSIaıJ, 30 elcjm 1990 ızmır, Kültür Bakanlığı yayını, Ankara, 1993, '1 E. Esin,"lslamlyetten önceki Türk Kültür Taı'ihi, ve Islam'a Giriş", TOı1< KWtOrO D Kıtabı -Il, C. i i b'den ayrı basım. Edebiyat Fakültesi Matbaası, istanbul, 1978, S, 109: S. Tura!, Iımek'e Yansıyan Şıır: Halı-killm. Bilig Yayınları, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yardım Vakti Yayını, Ank.ara, 1999, s. 38: N. Gögünay Kıızıoğlu. AJ..tay'lardan,Tuna llqyu'na, E. ~in, "M,V Vıı nci As!rlardan Tarihi ve Arkeolojlk Malzeme ışığındatasbar!(;ığan'm (M ) Kültür Çevresi", TOIk KOItQı1l Araştırmaları, Prof. Dr. ibrahim Karesoğlu'nun Hatırasına Armağan. Türk Kültürü Araştırmalan Enstitüsü Yayını, Y. XXIII i 1-2, Ankara s S,Tura!.!ımek'e Yansıyan Şllr:Halı-KJllm, s. 38: N. Görgünay Kırz.ogıu. a.g.e., L ESin,1:sıam1yetten öncekı TO!!< KOIIQrTJ:ı1h1 ve Islam'a GIriŞ s. 109; S. Tural, a.g,e.. s. 38: N. Gö~günay Kırzıoğlu, a.g.e., s. 40.

3 alanındaki bu şöhretini X.'yy. a kadar sürdırırmüştür. Bu asrın coğrafyacıları Buhara'nın beğenijen malları arasında halı (bişat), seccade (musalla-yi namaz) ile diğer yaygılarını zikretmektedir"". MaveraQ'n-nehr Bölgesi'nde Çag4nlyan'a bağlı Daızenll Kasabası'nda, Aran (Karabağ) ve Dogu Anadolu'da halı dokunmaktaydııı. VlII - XI. yy'da, Doğu Türkistan'da, Uygurlular devrinde halı ddkunduğu '3, Koço yakınındaki bir Uygur Budist tapınağındaki, ıx-xıı. yy.'larda yapılmış duvar resimlerinde, düğümlü halı üzerinde Uygur hatunlarının resimlerinin yer aldığı söylenmektedir. Yine kaynakların ifadesine göre, aynı çağlarda, Bargart (Van-Özalp), ArdJ (Erciş), Ahlat, Nahçıvan, Bıtlıs ve Khay nüfusça kalabalık, önemli, gelişmiş ticaret şehirleriydi. Buralarda, kaliteli ztll dokumalar yapılmaktaydı14. Çin kaynaklarından, Türkistan ve Hazar Denizi'nin batısındaki Oguz Ellertnde halı dokunduğunu, Oguz.tar / TUrkmenlertn İslamiyetten önce 'deki Arşakldar çağı ve sonrasında, halı dokuduklarını ve törenlerde halı kullandıklarını, Dede Korkut Oğuznameleri'den öğreniyoruzis: XIV. yy.'da Oğuzların Azerbaycan Türkçesi ile yazıya geçen ve Boy veya Oauzname adı verilen 12 tarih destanını konu alan Dede Korkut (Korkut Ata) kitabında, halı ve diğer dokumalardan söz edilmektedir. Türk Halı Sanatı hakkında ilk önemli buluntu, Rus arkeolog C. i. Rııdenko tarafindan, yılları arasında, Sibirya'da Altay Dağları eteklerinde, V. Pazınk Kurganı'nın da (oda mezar) çıkartılan ve günümüzde Pazınk halısı diye bilinen halıdır. Bugün Lenlngrad Ennltaj MUzesI' nde sergilenmektedir l6 M.Ö. III-II, yy.' da, Asya Hunları tarafindan dokunduğu kabul edilmektedir'1. Sir Aurel Stern tarafından, Pazınk halısının bulunmasından 45 yıl önce, ı 908 yıııarında, Doğu Türkistan'da, Lou-Ian kuyu mezarında ve Lop-Nor'da bir Bu'dha tapınağında (stupa) yapılan kazılarda, halı parçaları bulunmuşturıe, M. S. III - VI. yy.'lara tarihlenen bu halılar bugün Hindistan'da Yeni Delhi ve Londra'da Brttlsh Museum'da sergilenmektedir yılında, Turfan Bölgesi'nde, A.Von Le coq tarafindan Kuça / Koço şehri yakınlarındaki KızıI'da bir tapınağın odasında halı parçası bulunmuştur. Göktürkler dönemine ait bu halılar M.S. v-vı yy.'dan kalmadır. Bugün Bertln Islam Esertert MOzesl'nde sergilenmektedir. Bu halı yün malzemeyle ve alternatif çözgüler üzerine, düğümlenerek dokunmuştur. Süslemelerinde geometrik desenlerin yanı sıra ejder fıgürü de görülür r. SUmer, a.g,e,, 5. 45, t2 N. GögOnay KııZlo~lu, a.g.e A.V. Gabain. DM Lebeo Irn UIgurlscIıen KonIgrecIh Von Qoco ( ). Wlesbaden, 1873, pp (N. GörgOnay Kırzıogıu, Altay'lardan Tuna!layuna, s.40-4 i 'den naklen). 14 N, GörgOnay KITZJoj1;lu, a.g.e" s, 40. ı 5 Genış bılgı ıçın bkz.. N. GörgUnay Kırzıo~lu, a.g.e T. T. RJce. AndentAm otcentml Asla, London, 1965, pp : E. D. Philips. The RDYaI Horde:5, Nomad Peoples OfTheStıepPeS,London 1965, pp.78-89: M. P, Gryaznov, The Andent CMIwıtlonofSouthem Slbeda An Al\:haolQglai Adve!ıtııre, Geneva pp. 158: N. Dlyarbel<1rll. Hı.ın Sanatı, 15t.'ınbul, 1942, : N. Dlyarbeklrll, "Pa:ıınk Halısı". 11lıt<OOnya:sı ~nnalan. Türk Halılan Ö.el Sayısı,s. 32, Ekım 1984, s. 1 8: N. Diyarbeklrll, '"The Ortgln Of The Tradltlon Or Carpet Weaving Am.ong Turkie Peeples And The Problem OrTh" Origln of The Carpet Rıund in pazınk In The Altai Region", 11lıt< OQnyasl AIaıtırmalan, Türk Halıları Özel Sayısı. S. 32, Ekım s. 9-43; K. Je«mar. Art OfSteppe:s, The Eınslan Anımaı Styte, London pp. i : 0_ A51anapa - Y. Durul, Setçuk!1I H.ııJan, 15tanbul. 1973, 5. 55: Ş. Yel!<in, TOık Halı Sanatı. Ank.ua. 1991, A5Ianapa- Y. Durul, Selçuldu Halılan. 5, ss: Ş. Yetkin, TOrk Halı Sanatı, s, A. 5teln, Andent Khotan, OxtOrd, 1907, pp, 337: A. Steln, JLUInS otde5ertcathily. Loıxlon, 1912, pp t flg F. 5<lrre- Th.Falkenberg, "[in FrOhe:5 Knüpftepplehfragment AU5 Chlnesisch Turkestan", Berliner Museen. XLII pp, t LO vd. i

4 Türk halılannın önemli bir buluntusu da AbbasUer döneminden kaldığı kabul edilen halılardır. Fustat'ta (eski Kahire) C. J. Lamm tarafından yapılan kazılar sonrasında bulunan halılardan Kahire Arap Müzesi'ndeki kofi yazılı iki parçadan biri M. 8 ı 7/18 tarihlidiro. Bu halılardan bir başka iki örnek lx.'yy.dan kalmadır. Biri isveç Gothebuıg Röhss MOzesI, diğeri Stockholm MUlI MOzesl'nde (National Museum) sergijenmektedi?l. Her iki halı da, muhtemelen, Türkler tarafından Samerra'da dokunmuş ya da Türkler tarafından Asya'da dokunup Samena'ya getirilmiştir. Türk Halı Sanatı tarihinde, önemli buluntulardan birisi de [ski Kahire'de (Fustat) ortaya çıkartılan halılardır. C. J. Lamm tarafından bulunan bu halıların 100 kadar parçadan meydana geldiği bilinmektedir. Bunlardan sadece 29 tanesi Lamm tarafından isveç'e götürülüp, resim ve desenleriyle birlikte yayınlanmıştır. içlerinde Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemi halıları da mevcuttur. Bunlardan büyük bir bölümü o dönemlerde Atina BenakI ve isveç Stockholm Milli MOzesl'ne kaldırılmış, ilginç bulunan örneklerin bir kısmı da New Yol'k. Metropolitan MOzesl' ne götürülmüştür. Atina'ya götürülen örnekler sonradan kaybolmuştur. Fustat'ta bulunan halılar tek düğüm tekniğiyle, yünden dokunmı.ıştur. Desenleri geometrik karakterlidi?z. Metropolitan Müze5i'ne götürülen örneklerin Abbasi dönemi halılarındadaha gelişmiş bir teknik gösterdiğisöylenmektedir. Aynca, bu halılann, belki de, Abbasilerin dağılmasından sonra kurulan AhşJtler veya l'ulun1u1ar devrinde dokunabilecekleri ıifade edilmektedirb. XIII. yüzyılda, Suriye, iran, Irak, Anadolu gibi çok geniş bir coğrafyaya yayılan BOyOk Selc;uklulann mimaı'l' alanda çok büyük eserler vermelerine rağmen, halı ve düz dokuma yaygıiarı ne yazıkki, günümüze kadar gelernemiştir. Kaynaklar bunun nedenini MoğollannTürk ülkelerini feth ettikleri dönemlerde, mimaı1yegöre daha dayanıksızolan halı, minyatür ve tekstil ürünlerinin yağmalanmasına bağlamaktadı~. Ancak, bu dönemden günümüze gelen, istanbul Süleymaniye Kütüphanesi, [sat [fendi Kitaplığı 2916 numarada kayıtlı Makamat MlnyatOrlerl'nde halı resimleri görülmektedir. Türk halı sanatı, Türklerin 1071 yılında Anadolu'yu fethetmesiyle birlikte, gelişimini Anadolu'da sürdürmüştür:anadolu-türk halı sanatımınıtemeli Ortaasya Türk halı sanatına dayanır: Türkler Ortaasya'dan Anadolu'ya geldiklerinde halı geleneğinide beraberlerinde getirmişlerdir. Özellikle Arap seyyahıanndan, 1274 yıllannda ölen ıbn SaId, KJtAb bast u')arz ft'ttqi ve') arz isimli eserinde, Bizans'a ait Batı Anadolu'dan söz ettikten sonra, şu bilgileri vermektedir: "Bu bölgenin batısında Türkmen Dağlan ve Türkmen ülkesi bu/unur. Türkmenler Türk soyun 'ndan büyük bır k.avim olup Selçuklular devrinde Rflm ülkesini feth 20 O. Aslanapa. 'Türk Halı Sanatı 'nın Tarihi Gelişimi". Anş. Y. ı. S. 3, Aralık s. ıa. 21 O. AsIanapa- Y. Durul, ~e., s O. AsIanapa - Y. Durul. a.g.e., s O. Aslanapa, 1tIrk Halı SanaIı'run TaılhI GeIIşlml. s. ıo. 2.4 O. Aslanapa. Lg.e.. s. 20. i

5 etmişlerdir. Bunlar sık sık kıyılara kadar giderek akınıarda bulunurlar, tutsak aldıkları çocuk/an İs/Jm tüccarlarına satarlar. Türkmen halılarını (el busut-turl<manlyye) dokuyan bu Türkmenlerdir. Bu halılar bütün ülkelere satıltr (el-mecıobetüile'i-bi/ad). Antalya'nın kuzeyinde TogOla (Tonguzlu? -Denizli) Dağları vardır, Bu dağlardakendi/erine Uç denilen Türkmenler yaşar. Bu Türkmenlerin çadır olduğusöylenir H, ıbn SaId, Aksaray ile ilgili bilgiler verirken de, "bu şehirde güzel yün halılar (el-busutu'l muuah) imal edi/diğini"bildirir s yıllarında Anadolu'dan geçtiği bilinen.marka Polo'nun söylediklerinde göre, "dünyanın en güzel haltları Anadolu'da dokunmaktaydj"26. Bu dokuma merkezleri arasında Konya, Kayseri, Kırşehir, Aksaray gibi şehirlerin adı geçmektedir. Yine, XN. yy. başlarında Anadolu'yu gezen, ıbn Batuta verdiği bilgilerde, Aksaray'ı mamur bir şehir şeklinde zlkredip, Anadolu'nun en güzel ve en muhteşem şehirlerinden biri şeklinde vasıftandırır ve "... Bu şehirde kendi adıyla (Aksaray) anılan koyunyünüyle halılardokunur. Bu halılarınhiç bir ülkede eşi benzeriyoktur. Bu sebeple bu haltlarsuriye (eş-şam), Irak, Mısır, Hindistan, Çin ve Türk ülkelerine sevk olur" der'. Fustat'ta Selçuklu ve Beylikler döneminden kalma, son yıllarda da Hindistan'da Selçuklu dönemi halılarının bulunması bunu doğrulamaktadır 28 Yine kaynaklar, İbn Batuta'nın XLV. yy. başında, "... Udik'te çok güzel halıların yanısıra, bordürleri altın teijerle dokunmuş, çok dayanıklı ve kaliteli pamuklu kumaşlann bulunduğunuyazdığını"nakletmektedir 9 Anadolu Selçuklu döneminden kalma bildiğimiz 23 halı mevcuttur. Selçuklu halilanndan Hk sekiz örnek Konya Alaeddin Cami'nde bulunltlıışfur. Bugün Istanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nde bulunan bu halılar 1905 yılında, Alman konsolosluğunda görevli Danimarkah Loytdved'in delaleti ile, İsveçli F. R. Martin tarafından keşfediimiştir. F. R. MartIn bu halılan yayınlamadan, halıların resimlerini Loytdved' den temin eden Fredrich Sarre, halılan görmeden, bunlardan üç tanesini yayınlamıştır. F. R. MartIn ise bunları, 1908 yılında, birincisi metin, ikincisi resimlerden meydana gelen ikiı cilt halinde yayınlamıştırlo.fustat'ta bulunan halılardan yedi tanesinin de Selçuklu halısı olduğu kabul edilmiştir". Daha sonra R. M. Riestahl tarafındanll, 1930 yılında, Beyşehir Eşrefoğlu Cami'nde üç halı bulunmuştur. Son yıllarda, Tibet'te beş halı daha keşfedilmişti~3. Bu halılara dayanarak Anadolu Selçuklu halı sanatı hakkında fikir edinmekteyiz (Res. 1). Selçuklu imparatorluğu'nun, politik açıdan, ı 308 yılında yıkılmasından sonra ortaya çıkan Beylikler döneminde de, halı ve düz dokuma yaygılar dokunmaya devam etmiştir: ıs f.somer, Anadolu'damrk HalıahAt'naDalr En ük! Tarıhı Kayıtlar. s, 46-47, '1b O. Aslanapa, Y, Durul, a.g.e.. ş. 58: M. Aktok-K.ışgarh.1LILIC. Halıatıtm1n Evrensel HalıaJıAa katkısı", TOrk Soylu HaIklanıun Halı. IKllIm ve odrn Sanati. Ulusla.rarası Bilgi ŞOIen! Btldlı11er, 27-3'1 Mayıs 1996 Kayserı, Ankara, 1998, s ibn Batula (Çe". i. Pamıaksızoıgıul,ıbn 8atuta SeyahatnAmesl'nden Se;meler, istanbul, 1971, s. 23, F.Sümer, a.g.e., s ıs O. Aslanapa, ''Tür!< Halı Sanatında Yeni Keşifler", ~, Y.ı. S. 2, Agustos 1997, s ; O. Aslanapa, "Türk Hah Sanan'nın Tarihi Gellşimi",~. Y. I, S, 3. Aralık 1997, S, N. GürsO, TOrk Dokumacılık. Sanatı, ÇaAIar Boyu Desenler, Redhouse Yayme"l, 1988.s, F.R. tll\ar:tin, A H1sfoıy OfOrlental carpets BeIOre 1800, Vienna 1908 (O.Aslanapa. Halının Bın Yılı. ıst s.13'den naklen). 31 O.As1anapa-Y. Durul, a, g. e., s. 58; O. Aslanap.'l.1ll:rk Halı SanaI;ı'!lUl Bın Yıl.. ist. 1987, , Ş. Yetkin, TOrk Halı Sanatı, Ankara, 1991, R. M. RJel'sthl, "Prtmlti"e Rugs of The Konya Type In The Mosque of 8eyshehlr", The Art BUlJetln, XIII, 1931, pp.1 76 "d. 33 O. Aslanapa, "Türk Halı Sanatında Yen; Gelışmeler", Sanatsal Mozik, Y.2, S' 19, Mart s : O. ASIMap". TllıX Halı Sanatında Yen! KeşIfler, s, 10-17; 0, Aslanapa, mrk Halı Sanatı'nınTarIhIGeI.lşIm1, s

6 Türk Halı Sanatı Tarihinde Beyllkler Döneml Halılan veya XN-XV. yy. Anadolu TOrk Halılan diye adlandırılanbu halılar genellikle hayvan figürleriyle süslüdür. Bu nedenle Hayvan FlgOrlQ Anadolu HaWan diye de bilinir. Bu halılar başlangıçta Rönesans dönemi ressamlarının tablolarına bakılarak tayin edilmişler, daha sonra Anadolu'da yeni örneklerinin bulunmasıyla Beylikler Devri halılan hakkında bilgiler çoğalmış ve daha önce Selçuklıu dönemine ait olduğu sanılan pekçok halının da xıv-xv. yy.'dan kaldığı ortaya çıkmıştıf4. Ünlü örnekleri arasında bugün Konya Etnoğrafya Müzesi'nde bulunan horozlu halı diye tanınan halı, isveç'in Marby Köyü'ndeki kilisede bulunan ve halıalar arasında Maıby Halısı diye tanınan örnekle, MJng HaIısı diye tanınan örnektir (Res.ı). xıv. yy.'da sayısı onu geçen Anadolu Beylikleri'nin en önde gelenleri osmanb ve KaramanogıJUan BeylIAl idi. Kendilerini Selçukluların varisi sayan Karamanoğullan, Osmanlı hükümdarı ı. Murad'ı Balkanlarda kazandığı başarıdan dolayı tebrik etmiş ve o'na, adet olduğu üzere, değerli armağanlar göndennişti. Bu armağanlar arasında, dört çifti büyük, beşçifti de küçük ebatta halılarda mevcuttu. Q.4I-1~ (Karaman halısı) şekli~de isimlendirilen bu halıların, Karaman'ın neresinde dokunduğu kesin bilinmemekle beraber s, günümüzde Karaman ve çevresi Anadolu'nun halı depolarından birisi durumundadır. osmanh BeyIJA1, diğer kültür alanlarındaki gibi, halıcılıkta da Selçuklu geleneğini devam ettirmiştir. Kaynaklaın ifadesine göre"36, Xııi. yy.'m ikinci yarısında, Orta Anadolu'nun batı ucundayaşayarak,söğüt ile Domaniç'te kışlak ve yaylak hayatı geçiren osmanh Devtetl'nin kurucusu osman Bey'in oymağı da halı ve kilim dokuyordu. Osman Bey yayladan dönerken, Bilecik Tekfuruna annağan olarak peynir, halı, kilim ve kuzular gönderiyordu. Hatta Osman Bey komşu Bizans tekfurlarının düğünlerine okunduğunda (davet edildiğinde) eyo halılarve idilmler ve sqrqyle koyunlar getiriyordu. Maraş-Elbistan bölgesındeyaşayan ve sonra bugünkü Yo.ıgat bölgesinde de yurt tutarak oranın Boz Ok adıyla anılmasını sağlayan Dulgadırlı TOrlanenleri' nin de halı dokuduklannı biliyoruz. Yine, Akkoyunlu hükümdar ve emirleriı pek çok büyük-küçük halıya sahiptiler, otağ ve çadırlarını bunlarla süslüyoriardı. XV-XVi. yüzyıl Erken osmanb Devı1 halıları'nı, xv. yüzyıl Anadolu haliları gibi, Avrupalı ressamların tablolarındarı tanıyoruz 37 ; Dört ayrı grupta ele alınan bu halılardan her bir grup kendi içinde özellikler gösterir. O dönemlerde, ülkelerin kendi talepleri sonucu Avrupa'ya ihraç edilen bu halılar Avrupa'da çok tutulmuştur. Belki bu nedenle ressamlar yaptıkları resimlerde bu halılan fon olarak kullanmıştır. i. Grubu özellikle Hans Holbein'in tablolarındagörülen bu halılann, II. grubu HoIbeln tarafından hiç resmedilme 34 O. Aslanapa, 'Eln Anatolisdıernerteppich Von Ende Des ıs lahrhunderts", 8etillge zur Kuıısts~ ASIenS, In Memorlam Emest Diez. L. O, Edebiyat Fakültesı' Sanatlarth; Enstıtüsü No, ı. istanbul, 1963, pp. ı ; K. Erdm.ann (çev. H.Taner), DC!I" TQddSdıe Teppdı Des 15. j!ıhrtıundeıts (15. Asır Tüı1< Halısı), tl Ü. Edebiyat Fakültes.1 Yayını, istanbul (tarıhsiz). 35 F. SOmer, AnadoIu'da TlIıtt HaIJcıIıtı'naDaIr En &kı TadhI Kayıtlar. s , 36 'f, SOmer, -.g.e, s Ch. G. EHis., Ihe Oltoman Prayer Rugs", TextlleMuseumjouınal, Xi /4, December 1969, pp. 4-22; Oktay Aslanapa., TOdastıArtAnd Aıdıttıedure, London, 1971, New-Yoı1<, 1971, pp , O. Aslanapa., Tllrlı.HaIı Sanıdı. istanbul, 1972: O. Aslanapa Y, Ouru!., SeI9*IU HaIıIan.!stanbul, 1973, s ; Ş.Yetkln., TIIrIı. Halı Sanatı, istanbul, 1974, s ; O.Aslanapa., HaIının Bın Yıl', Istanbul. 1984, s. 61 lll: 6. Deniz, "Osmanlı Dönemi Halılan", Osmanlı, KOltOr ve Sanat, Ed. G. Eren, Yeni Türkiye Yayınlan, C. ll, Ankara. 1999, s, i

7 diği, Lorenzo Lotto'nun tablolarında rastlandığı hakle, Holbeln Halılan adıyla tanınır. XV-XVI. yüzyıl Erken Osmanlı Devri Halılan'nın (Holbein Halıları) birinci ve ikinci grubunda zemin küçük karelere bölünür, karelerin içine yerleştirilen sekizgenler ve bunların arasındaki, kaydırılmış eksenler halinde düzenlenen, eşkenardörtgen şekilli motif1erle karekteristiktir (Res.3). Uşak çevresinde dokundukları kabul edilen bu halılar yün malzemeyle ve Türk düğüm tekniğiyle dokunmuşlardır. Üçüncü ve dördüncü grup örneklerde zemin iki, Oç veya dört eşit kareye bölünür. Karelerden her birine sekizgenlerden meydana gelen geometrik motifler yerleştirilir. Bunların da içerisine sekiz köşeli yıldız ve bitki desenleri, bazen üsloplaştırılmış hayvanlar ve birbirleriyle mücadele eden hayvan figürleri işlenir. Kenar sularında (bordür) çoğu kez, örgülü kofi yazılar yer alır. Bergama (İzmir) çevresinde dokunduğu kabul edilen bu halılar şekil bakımından xıv-xv. yy. Beylikler Dönemi Halılarına benzer. Erken Osmanlı Devri Halılan'nın zemininin iki eşit kareye bölünüp, içine sekizgenlerin yerleştirildiği üçüncü grubundaki örneklerinin benzerlerine, XVııı-Xıx. yy. Ayvacık ve Ezine (Çanakkale) civannda dokunan halılarda da rastlanır: Günümüzde bu halılara, halk arasında, zemini süsleyen desenler çark (çerh-evren=ejder) veya elek (felek) motifine benzetildiği için çarldı veya elekll halı denilmektedir. Dördüncü grup örneklerine, küçük farkla da olsa, EZİne ve Ayvacık (Çanakkale) civarında dokunan halılarda rastlanır. Günümüzde, halk arasında altın tabak. halı diye adlandırılanörneklerin, anılan yörelerdeki köy camiierinde bol sayıda örneği vardır (Res.4). XV- XVi. yüzyılda, Erken Osmanlı Devri'nde karşımıza çıkan bir başka halı grubu da kaynaklarda Geometrik Desenli Halılarveya Çengeııı Halılar diye adlandırılanörneklerdir; Sözkonusu bu halılar, yanlış bir İsimlendirmeyleFlaman Ressamlann Tablolannda GörOlen Halılar diye de isimlendirilir. Bunlar özellikle, dönemin ressamlarındajan Van Eyck ve öğrencisi Petrus Chı1stus ile Hans Memllllg'in resimlerinde görülür. Jan Van Eyck ve öğrencisi Petrus Chr1stus'un resimlerinde zemini eşkenardörtgen şekilli motiflerle süslü halılar ünlüdür. Sekiz köşeli yıldızların ince şeritlerle eşkenardörtgen şema verecek şekilde birleştiği ve ortalarında sekiz köşeli yıldızlarla dolgulandığı bu halılar şekil açısından Geometrık Desenli Anadolu HalıJan'na benzer. Hans Memllng'in yaptığı resimlerde görülen halılarda da zemin, Erken Osmanlı Devri halılarının birinci ve ikinci grubundaki gibi karelere bölünür. Bunların içerisine de sekizgen ve eşkenardörtgenşekiili geometrik desenler yerleştirilir. içleri ve dışları kıvrım (çengel) desenlerle bezenir 38 Anadolu'da çengelll halı diye tanınan bu örneklerin XVi. yy. ejderu Azerbaycan halılarının (ejderli Kafkas) öncüsü olduğu kabul edilmektedir: Bu halıların, şema açısından, Azerbaycan'da 19. yy."a kadar kullanıldığı, Doğu Anadolu'dan, muhtemelen Karadeniz yoluyla Avrupa'ya ihraç edildikleri bilinmektedir 39 Kaynaklar bu halıların Doğu Anadolu ve Kafkas menşeli olduğunu söyler 40 Ancak, yukarıda ismini verdiğimiz iç 38 Ş.Yetkin.. lllıi< J-IaIı Sanatı, 5, teeıdmann, Der TIlrldsdıe Tepplch Des 15 Jalutıunderts, 5. 6 L-62; Ş.Yetldn.ltIri< Halı Sanatı K. Erdrnann. Der T1lrt<lsche Teppldı des 15 Jahrhunderts i

8 Anadolu Bölgesi ile Batı Anadolu Bölgesi'ndeki merkezlerde günümüzde hala dokunmaktadır. XV-XVı' yüzyılda Anadolu'da dokunup, yabancı ressamların adıyla tanınan bir başka halı grubu da C. CriveIH halılan'dır. Aslında motif açısından, geometrik desenil veya Çengelll halılar diye bilinen halıların içinde değerlendirebileceğimiz bu halılarda da geometrik bir şema hakimdir. Sadece, geometrik kompozisyonlar arasında XV. yy. halılarına özgü hayvan figürleri görülür. Budapeşte İpannQv~tl MUzeum'da (Budapeşte EI Sanatları Müzesi) bulunan bir örneği ile Anadolu'da Sivrihisar (Eskişehir) çevresinde bulunmuş birkaç örneği bilinmel<tedir 41 Osmanlı devri Anadolu-Türk halıian XVi. yy.'da altın çağına erişir: Osmanlı devleti büyük bir imparatorluk haline geltniştir. Ekonomil< açıdan zenginliğe erişmiştir. Bu büyük imparatorluğun Doğuda ve Batıda parlak zaferler kazandığı bu çağdaki halılar Klasik. Osmanlı DeVrI Halılan adıyla bilinir. Bu yüzyılda, özellil<le İran ve Mısır ile meydana gelen siyasi ilişkiler sonucu, İran ve Memlul< sanatını daha yakından tanıma imkanı doğmuştur. İşte bu dönemde iki halı grubu ortaya çıkar. Bunlardan birincisi Saray Halılan, ikincisi uşak. Haldan'dır. Klasik. Osmanlı Devri Halılan'nın saray çevresinde dokunan ömekleri, Türk Halı Sanatı Tarihinde, Saray Halılan adıyla bilinir: çözgü ve atkı iplerinde ipek, yün ve pamuk, düğüm iplerinde yün ve pamuk kullanılan bu halılar, Anadolu halılarından farklı olarak İran düğümü (sine) ile dokunmuştur. XVi. yy.da özellilde, Yavuz Sultan Selim döneminde yılında Merddablk., 1517 yılındaki Rldanlye savaşlan sonrasında İran'dan pek çok sanatçı getirilmişti 42 Hatta Kanuni Sultan Süleyman, 1520 yılında, babası Yavuz Sultan Selim'in ölümünden sonra başa geçtiğinde, o günün siyaseti gereği, "babası tarafindan Mısır'dan İstanbul'a getirilen 600 kadar tüccar ve ileri gelenleri serbest bırakmış, yurtlarına geri göndermişti. Ayrıca, Çaldıran Seferi'nden sonra Anadolu'yagetirilmiş olan İranlı tacir ve zanaatkarların da ülkelerine dönmelerine izin vermişti"43. Yine, kaynaklara göre, XVi. yy.'da sarayda da çok sayıda sanatçı mevcuttu. Bu insanların saray için çini, seramik, kumaş ve halı deseni ürettikleri bilinmektedir. Halılardaki bu desenlerin XVi. yüzyılın süsleme sanatına bakılarak geliştirildiği anlaşılmaktadır... Osmanlı imparatorluğu'nun dünya ipek ticaretini elinde bulundurduğu XVi. yy.'da dokunmaya başlayansaray halılan bir yüzyıl kadar devam etmiş, XVII. yy. 'da ipek ticareti üstünlüğü iran'ın eline geçtiğinde de sona ermiştir. Üstelik bu halılar Anadolu'nun gelenekli halıları gibi, bir gelişim sonucu değil, birdenbire ortaya çıkmıştır. Ancak, saraylı gibi yaşamak isteyen, özellikle de Manisa, Uşak gibi saraya yakın çevrelerle, Gördes, Kula, Uşak ve Milas yörelerinde, XVII. yy.'dan XX. yy. ortalarına kadar dokunmuş, Smyma (izmir) halılan adıyla, izmir LimanındanAvrupa'ya ihraç edilmiştir. 41 Crlvelll halıları hk.. f. Boatarl.. Ottoman Tur1cısh Carpels. Budapest pp. ı f. çlljlman Tanındı. Topicapı sarayı MO%esllslam Mbıyatoderl. isı s. 53: C. [rgene. "Türk Saray Halılan". Kllltllr ve Sanat DergisI. TOrkiye Iş Bankası Yayını.Y.4.S.13.Mart Y. Yücel. Muh~ TQrk Kanuni lle 46 YıL. Türk Tarıh Kurumu Yayını. Ankara ş.yetkln. TQrk Halı Sanab. s i

9 uşak HaWan yün malzemeyle ve Türk düğüm tekniğiyle dokunmuştur. Motifleri bakımından Madalyonlu (sofra) Uşak Ha1ılan ve Yıldızlı Uşak Halılan adıyla iki gruba aynlırlar 45 : Madalyonlu uşak HaWannda Anadolu-Türk Halı Sanatı Tarihinde ilk kez göbek-madalyon (sofra) deseni kullanılmıştır. O yıllarda İran ve Memluklu halılarındaçok kullanılan madalyon (sofra) motifi bir süre sonra gelenek halini almıştır. Bu halılar bir gelişim sonucu ortaya çıkmamış, saray nakkaşlarınca çizilen motiflerine bakılarak, ısmarlama yoluyla dokutturulmuştur. Başlangıçta halk tarafından pek benimsenmemiş, bu nedenle XVi. yüzyıl başlannda ortaya çıkmış, yaklaşık XIX. yy.a kadar sürmüştür. Ancak, aradan birkaç nesil geçtiğinde, yörede dokunmaya devam etmiştir. Son yıllarda, camiierde bulunan yeni örnekleri bunu doğrulamaktadır 46. yııdızjı uşak Halılan XVi. yy. ortalarında başlayan gelişimi, yaklaşık XVIII. yy.a kadar devam etmiştir. Bu halılar, sekiz kollu yıldız şekilli küçük bır göbek (sofra) ve bu göbeğin (sofra) altında ve üzerinde bulunan kaydınımış eksenler halindeki, ylldl!ll benzeyen, eşkenardört'gen şekilli motinerle karakteristiktir. Kenar sulannda ise madalyonlu Uşak halılannın kenar suyuna benzeyen bitki süslemeleri yer alır. XVii. yy.dan itibaren desenlerinde bozulmalar başlar, yüzyılın sonlarında ise yıldızların çevresini saç örgüsü tipinde süslemeler kaplar. XVIıı. yy.dan itibaren de başka şekillere bürünür. XVII. yüzyıl içinde Uşak'ta ejderli haldar adıyla tanınan yeni bir halı grubu daha ortaya çıkar: Halı zemini karelere veya eşkenardörtgenlerebölünür. Bunların da içleri bulut (Çin bulutu) motifleriyle süslenir. Karelerin köşeleri veya eşkenardörtgenlerinkenarları bulut motifleriyle doldurulur. Kenar suları ise yine bulut motifleriyle bezenir. Aynı halılar daha geç dönemlerde Gördes ve Kula halılannı da etkiler. Günümüzde, Uşak yöresinde bu motifler kullanılmaz ama Yunddağ (Bergama) çevresinde karabulut adıyla hala dokunmakta ve örneklerine de karabulut halı adı verilmektedir. XVII. yüzyılda Uşak halılan adeta Rönesans dönemi yaşar: Bu yüzyılda Beyaz Zeminll veya Post zeminli uşak Halılan diye anılan yeni bir halı grubu ortaya çıkar. Bu halılarda zemin genellikle beyaz renklidir. Ancak içlerinde kırmız-ı ve mor renkliler de vardır. Motiflerinde benek, kaplan postu görünümlü ve kuş şekılli desenler görülür. Halılar da bu desenlere göre çeşitlilikgösterir: Kaplan postu desenli halılarda zemin kaplan beneği denilen, dudak benzeri, motiflerle süslenir. Padişahların giydiğl kaftanlar üzerinde de görülen bu motif, o dönemlerde muhtemelen kumaştan halıya aktanimıştır. Kaynakların ifadesine göre, padişahın kuwetli. kudretli olduğunu sembolize etmektedir. Bazı örneklerde bu motiflerin arasına, günümüzde halkın kedlbastı 47, kedllzl ve köpek lzl ve Ismini verdiği Qç benek (çinternani) motifleri işlenir. 45 B. Atalay. TQJ1< Halıalıgı ve uşakhalilan. Ankara, 1967, G.Samuk, "UŞak Halılarının Dünü ve 'Bugünü", TOrk Dünyası Araştırmaları, TQJ1< Halılan ö2:d Sayısı, Ekım 1984, s ; G. $amuk.. ''Tarihte Uşak Halılan". Kaynakı"', S. 3. 8alıar 1964, s Ö. Barı~ta, 19.yüzyıl~ Alt Türk Hahlarını;(anNevşehlr'de Bulunan Beş Örnek", 9. MlDederanısı TQık Sanlltlan Kongresı, 9th InternatıonalCongress OfTuılnshArt E-ylaı 1991!stanbul, Kültor BakanııSı Yayım. Ci, Ankara 1995, s Y. Önge, "Eger örtoso Olarak Dokunmuş Konya Halıı""", tarkoonyası ~an, TOrk Halıları Ö2:dSayısı, 5.32, Him 1984, s i

10 Post motifli halıların, aynı isimle anılan ama gerçek bir hayvan postuna benzeyen örneklerine de Post motiftl halı adı verilmektedir. Bu desenin içi tamamen beneklerle süslenir. Bu halıların XVI. yy.'dan önce ortaya çıktığı ve XVI-XVH. yy. boyunca gelişimlerini sürdürdüğü kabul edilme'ktedir. Desenleri hayvan postuna benzediği için post motlftl halı diye bilinen bu halıların dokuma merkezi belli değildir. XVıı-XVııı, yy.a ait olduğu kabul edilen, ünlü örnekleri Uşak ve Konya yöresine aittir 48 Kuşlu halı ismiyle tanınan halılarda zemin kuşa benzer desenlerle süslüdür. Aslında kuş motifi yoktur. Halı zemini çok yapraklı iri çiçeklerle bezenir. Çiçekleri bırbine bağlayan yapraklar kuş şeklinde verilir. Bu nedenle de halılar kuşlu halı diye isimlendirilmiştir. Desen sonsuzluk prensibi içinde tüm halı yüzeyini doldurur. Kenar sularında ise, XVII. yy. Uşak ve Karapınar (Konya) halıları için karakteristik hale gelen bulut (Çin bulutu) motifteri bulunur. XVI- XVIi. Yüzyılda, bütün bu gelişmelerin ardında, sessiz sedasız varlığını sürdüren, halı merkezleri de vardır: Bunlar Translivanya Halılan 49 ile, Anadolu'nun hangi yöresine ait olduğu bilinmediği için kaynaklarda Yörük Haıısı diye isimlendirilen örneklerdir: Translivanya halılan, eskiden Osmanlı toprağı (Erdel) iken Macaristan'a bağlanan, günümüzde de Romanya sınırları içinde kalan Trasllvanya Böıgesrnde bulundukları için bu isimlerle tanınır. Bugün özellikle Macaristan müzelerinde çok sayıda örneği mevcutturso. OffiERLENOIRME VE SONUÇ: Anadolu halı ve düz dokuma yaygıiarındaen çok geometrik karakterli motifler, bitki desenleri, insanların çevrelerinde gördüğü bitki, eşya ve hayvan tasvirleriı ile geleneklere bağlı motifler ve dinı semboller kullanılır. Bunların yanında, farklı renklerin yan yana yerleştirilmesiyle meydana getirilen yol-ç.ıbıkdesenleri ile yazı motif/er de görülür. Anadolu Selçuklu halılarında görülen motifler, Beylikler ve Osmanlılar döneminde kullanılmış, çok az değişiklik geçirerek günümüze kadar gelmiştir. Sözgelimi, halı veya düz dokuma yaygıiarda zeminin karelere veya eşkenardörtgenlere ayrılması, Selçuklu halılarma Pazınk halısından gelen bir Ortaasya geleneğidir. Halıların kenar sularında kullanılan, meşk tarzındaki, kofl yazıların benzeri motifler, günümüzde, Çanakkale yöresinde ok. adıyla anılmaktadır. Yine aynı bölgede, Selçuklu dönemi halılarındagörülen, kor yazı benzeri, kenar süslemeleri bugün halk arasında kilit (anahtar) adıyla haıc!. dokunmaktadır. Süs'leme bakımından elif harfine benzeyen bu süslemeler mihrap şekline benzer (Res.S). Beytlkler Dönemı Halılan'nın belki Türk Halı Sanatı Tarihi açısından en önemli yanı, aradan çok uzun zaman geçmesine rağmen, Ortaasya Türk Halı Sanatı ile yakın bir ben- 48 O.Aslanapa, "Türk Halılarında.Hayvan Postu Motifleri, 60. DoAum Yılı Mllnasetıettyle Fuat KöprillD Annııganı, Melan,ge5 Fuat KöprOıa, istanbul, s J, Vegh - C Layer, Tapls Turcs. /'revenilllt des Egılses et Colledlons des Transılvanıe. Paris, 1925: r. Batarı' Otıcman Turkısh Caıpets. Budapest, 1994, pp, 20 23: T. P, Havıng, Islamıc Caıpets. The josph V. Mc. MuHalı CoIIectIon, Münleh (tarihsizi. Ciltalogue: 2 i: R. Ettlngbausen, AncIenl Caıpets, L. A, Mayer Memorıallnstltutefor Islamie Art, Jeru5alem, 1977, Ciltalogue:7, 50 F. Batan, ottoman Turkısh Caıpets, pp : TII~ Koberc.e Osmanskt, Doby, Z Stolettl, Ze Sbirek Umeleckoprümy.loveho Mu:tea V Budapest;, Kveten-CelYen, 1986, pp : G. Kilroly, Aszk~. Devısek. lmaszönyegek. (tarihsi,,). pp , 85-87; B. Denı", "Macaristan Mü:telerlnde Bulunan Osmanlı Dönemi Halıla"nın Anadolu-Türk Halı Sanatı içindeki Yerı", Balkarıllııda KQttarel Etkllesşlm ve TDıkMlmarlsl UJuslaıarası Sempotyumu BUdltlletl Mayıs ıo<ıo: Şumnu-8ulgarlstan.Ci, Atatürk Kültur Meı1<ezj. Başlcaıılıg. Yayını, Ankara 200 I. s

11 zeriik göstermesidir: Pazınk halıs,'nda zeminin kare şekilli desenlere bölünmesi geleneği, IX. yy.'da, Abbasilerin başkenti Semarra'da bulunan halılarla, büyük bir bölümü Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklularıdönemine ait olan Eski Kahire'de fustat'ta (Mısır) bulunan halılarda da görülür. Bu tür halılar, Anadolu Selçuklulanndan itibaren karşımıza çıkar. Özellikle Batı Anadolu Bölgesi'nde, daha fazla görülür. Genellikle hayvan fıgürüyle süslenen örnekleri günümüzde haıa, Manisa, Aydın, Konya ve Aksaray civarında dokunmaya devam etmektedir. Manisa ve Aydın civarında ise Inek., Konya ve Aksaray çevresinde mik (köpek yavrusu) denilmektedir (Res. 6). Anadolu'da, geometrik süslemeler içinde en sık rastlanan motiflerden birisi sekiz ve dört kollu yıldız birleşiminden meydana gelen süslemedir: Kaynaklarda yıldız-haç birleşimi diye tanıtılan bu süslemenln benzerlerine Türkmen halılarında, Kazak ve Kırgız'laraait mimarf süslemede de rastlanmakta ve dört kollu diye adlandırılmaktadırsi. Kaynaklar bu motifi "fizik ötesini anlatması açısından cami veya kutsal amaçlı yerlerde, maneviyatın pekiştirilmesineyardımcı olması maksadıyla yapılmış olduğu düşünülmektedir" şeklinde ifade etmektedi~2. Anadolu halılarındabitki motifleri arasındadaha çok ıaıe, karanfil, gül, menekşe, sümbül gibi motifler görülür. Bunlar arasında en çok Lclle dikkati çeker. U\ie Anadolu'da ender rastlanan bitkilerdendir. Osmanlı döneminde, Ule Dönemı diye adlandırılan, bir dönemin adını taşır. Bu dönemde, sarayın yertiştirdiğibir saray bitkisidir. L~ıe motifinin, halk arasında, bu kadar çok tutulmasınınen önemli sebeplerinden biri de, halk arasındaki inanışagöre, AllahınbltllAJnl ve gqzeillajnl sembolize etmenin yanısıra, "Ii\le kelimesinin eski harflerle yazılışının, Ism-l Celal (Allah) harflerine benzemesinden ve halk tabiriyle Allah IMzmm (Allah adının) ve İsli\miyetinsembolü olan hilal kelimesinin yazılışındakieuf, Ib harflerinin Iale kelimesinde de bulunmasındandolayı kutsal sayı!masıdır. Yine, AlDah kelimesiyle Iale kelimesinin harfterinin ebced hesabıyla değeri 66 sayısınatekabül etmekte bu sayı ise Kur'an daki ayet sayısınin son iki rakamıyla benzerlik ifade etmektedir. Aynca, Türk edebiyatında da çok kullanılan sembolik bir dildir: GönÜı, dil (kalp), sine (kalp), yürek gibi loo'den fazla adı vardır. Anadolu -Türk halı ve düz dokuma yaygılarındaen çok kullanılan motiflerden biri de hayat aa'aa motifıdir: Ağaç, Türkler arasında kutsal sayılan bitkilerdendır. Özellikle ardıç ve kayın ağacı daha kutsal kabul edilir. Yine, Şaman inancında, ölünün ruhunun gökyüzüne yükselmesi sırasında, o'na eşlik eden kuşlarla birlikte tasvir edilir. Ağacın dallarından her biri göğün katmanlarını sembolize eder. Aynı motifin, islamt dönemde de, tarikatların derecelerini sembolize ettiği kaynaklarda belirtilmektedir (Res.7). Anadolu halılarında kullanılan Göl veya sofra (göbek) motifi Türk Cumhuriyetlerinde yapılan dokumalarda da görülür. Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan'da dokunan halılar göl (göbek) şeklinegöre isim alır ve bu isimlerle tanınır. sı N. Görganay KırzıOSlu, AltlyIar'dan 1'unabcıyu'na TILrLt. DIlnyasında 0ı1ak MotIlIer. s.l B. Karam>.garalı. "Bır K.onya Halısı Hal<kında", ~, Y. ı, S. 3, Man 1997, s _-

12 Türkmenlerin inanışlanna göre, "dağlar, tanrıların dolaştığı kutsal yerlerdir. Yuvarlak şekiller gök sembolüdür. Yani. gök semavi alemi; daire, yörünge, küre, ülke, genişlik, bitkilerin türleri gibi geniş anlamları ifade etmektedir. Bu geometrik figürler ve halılardaki göl motifi kutsal mandaıa'yı temsil etmektedir~. Bu nedenle de. halılarda, göl motifı halının ana motifi sayılmakta ve kutsal bir anlam ifade etmektedir s3 Adı geçen Türk ülkelerine ait halılarda kare, sekizgen, eşkenardörtgen şeklinde işlenen göl motifi Ortaasya Türk halılarının genel bir karakteridir. Anadolu'da en çok kullanılan desenlerden biri de yıldız motifıdir. Yıldız mot1ft Ortaasya'dan bu yana görülen ve Anadolu'da da çok kullanılan bir bezektir. Özellikle Selçuklu halılarında çok yaygındır. Aksaray ygresindeki köylerde, gece yıldızlara dua edilerek, özellikle göz ile ilgili hastalıkları tedavi edeceğine inanılır. Sındırgı (Balıkesir) civarında, yıldızlardan her biri yörok obasını temsil eder. Anadolu halı ve düz dokuma yaygılarında insan fıgürü pek görülmez. Daha çok eubelinde diye anılan süslemeler insan fıgürüne benzetilir. Selçuklu döneminden başlamak üzere, elibelinde figürüne, her dönemde, çok sık rastlanır. Hatta, Selçuklu halılarında, Beyşehır EşrefoAIu Caml'nde bulunan ömekteki gibi, insan fıgürü geniş kenar suyunda işlenir. Fustat'ta bulunan Beylikler dönemi halılarındakigibi, gerçeğineçok yakın şekilde de tasvir edilebilir. Çoğunlukla geniş su üzerinde ve zeminde kullanılan, yörelere göre eubellnde, kız, aman kız54, tarak. kazan IwJpu gibi isimlerle anılan süsleme günümüzde Anadollj'nun hemen her yerinde görülür. Bolluk, bereket sembolü olarak kabul edilir (Res.B). İnsan uzuvlarn arasında el ve ayak bir motif olarak karşımıza çıkar: Anadolu halk küıtüründe el;nazar, uğur işaretidir. İslam inancına göre, Fatma anamızın eli Peoçe--l Aıı Aba'dır. Yani, nazar ve uğursuzluklaraiyi gelir. Ayrıca, beş parmağı açık bir el İslamın beş şartını bazen de, Hz. Muhammed, All, Fatma. Hasan. HOseyIn beşlisini simgeler. Taşpınar (Aksaray) halılarındaki gibi, bazı dokumalarda el üç parmaklı da işlenir. Bu durumda da ADalı. Muhammed. All üçlüsünü sembolize eder. [!'In altıparmaklı işlendiği de görülür. Bu durumda da halıyı kötüıüklerden (kem gözlerden) koruyan bir anlam ifade eder (Res.9). Kuş motifleri arasındaözellikle kartal motlft dikkati. çeker. Ortaasya Türk inancında kutsal sayılan kartal, tüm kültürlerde ve Türk mitolojisinde, kuvvet-kudret sembolü olarak bilinir. Özellikle, Büyük Selçuklu dönemi seramiklerinde çok sayıda ömeği mevcuttur. Anadolu Türk sanatında da çini, taş, maden, kilim, kumaş vb. malzemelerde sık görülür 53 Maya Cum.anızayova, "Türkmen halı,ı [vrenln Minyatürdeki Modelidir", WU5IararıısI DOrdtlnCO Tllrk KıIItQrQ KDngreI BUdlrUeJI, 4-7 Kasım 1977 AnIrara. C. I, Ankara, 1999, s Y. Durul, "Anadolu Klllm Dokumalannd~' Aman Kız veya [ıibelinde Kız Mollfteri". ı. Wusa! El 5.Vıatlan Sempo"yllTTnı Bildiriler!- ıı i<asım ı 981 Izmıı. 9 [ylül ÜniversitesI. GQzel Snatl~r Fakültesi Yayınları, No:!8. izmir 1984,

13 ve Ortaasya Türk l<ühüründeki anlamlarıyla karşımıza çıkar ve gerçeğine benzer şekilde işlenir. Halı ve düz dokuma yaygılarda, kuş motifleri arasında, tavus kuşu' da görülür. Dah çok uzun ve renkli kuyruğu ile tanınır. Göz alıcı renkleriyle büyüleyici bir etkisi vardır. Tavus kuşu, eskiden olduğu gibi, günümüzde de cennet semboıü olarak kabul edilmektedir. İslamı dönemde guverdn, kumru gibi kuşlar da kutsal sayıımıştır. Özellikle güvercin Hz. Muhammed'i, Mekl<e'den Medine'ye Hicreti (göç) sırasında, düşmanlarından koruduğu için kutsal kabul edilir. Kumru, tıpkı, Şaman inancındaki gibi, ruhu göğe yükselten, haberci, iyi haberler getiren bir fi.1gür olarak görülür. Halı ve düz dokuma yaygılarda Akrep ftgqrq de çok işlenen bir motiftir. Antalya Döşemealtı halılarındakinebenzer şekilde, hem bir motif ismi, hem de "akrepli halı" gibi, halı tipi olarak kuııanılır. Halk arasında, akrebin halıyı koruyan bir motif olduğuna inanılır (Res. lo). Aslan, tüm kültürlerdeki gibi, Türklerde de kuwet ve kudret sembolü olara!< bilinir. Ortaasya'da, Pazınk Kurganlarında çıkan, kilim teknikli, dokumalarda da görülür. Anadolu'da ise, özellikle Milas, Kırşehir, Kayseri, Sivas, Erzurum, Erzincan ve Kars yöresi halılarında rastlanır. Kırşehir halılarındakine benzer şekilde, adeta poz verir gibi, karşılıklı duran aslan çifti halinde işlenebilir (Res. ı Köpek. motlft genellikle, köpek, kocabaş gibi isimlerle anılır. Halk arasında köpek, her ne kadar günümüzde it vb. isimlerle, kötü anlamda anılsa da, Moğol ve Türk mitolojisinde kutsal ve sadık bir hayvan olarak kabul edilir 55, Kur'an da köpeğin adı Kelb ve El Kıtm.lyr şeklinde geçer 56. Bunun için kutsal sayılır (Res. ız). Yaylacılık yaparak yaşayan bir insan için koyun ve keçi önemli bir hayvandır. Halı ve düz dokuma yaygılarda koyun ve keçi figürleri gerçek şekilleriyle ifade edilir. Bazen koçbaşı, koçboynuzu diye adlandırılan süslemeler de görülür. Kaynaklarda "doğurganlık ve üreme sembolü" olarak değerlendirilir 57 Halbuki Türk küıtüründe koyun, koç gibi hayvanlar "doğurganlık ve üreme" değil hayvan ata kültü olarak görülür. Dolayısıyla Ortaasya Türk inancında koyun kutsal bir hayvandır. Yine, isıa.miyetten önceki Türk küıtütünde, tanrılara sunulan kurban hayvanıdır. Ayrıca, ölüm sembolü olarak da kullanılır. Özellikle Doğu Anadolu Bölgesrnde koç şekilli mezar taşlarının 5S bulunması. M<. koyunlu, Kara-koyun1u sülaleleriyle özleştirilse bile, bunu doğrulamaktadır. Ayrıca, Ak Koyun1u, Kara-KoyunIu gibi Türk boyları ile Tekell, Osmanlıların mensubu oldukları Karakeçili oymaklarının adıdır. Oğuz Boylarından YlVa boyu'nun damgasıdır. İsıa.miyet'le beraber kurban hayvanı olarak görülmüş, daha da bir anlam kazanmıştır. Bugün ı). 55 B. Ögel,TOı1<.MJtolojlsl-1 (Kaynakla" ve Açıklamala" Ile Destanlar). Ankara s Kur'an'da köpekle Ilgili ayetler ıçın bkz. Kehf Swesl (18) ayet, 9-21: raatr swesl (35)...yet.B. S7 M. Erbek, a.g.e.. s B. Ögeı. TQık KJl/t1lı(1nOn Gelişme ç.aı.,,- n. s , H. Tanyu, TOrIderde T~ı.. lııııu Inanışlar. Ank.ara s. 9S, Görgllnay, Oıuı~ ve Gllktllık HoJlleılnlnEl Sanatlanmw;iaki 1zıer1. Ank.ara

14 Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan da mezar taşlarıı ve mezarlıklara koçbaşı, koçboynuzu dikilmesi ölüm sembolü olarak kullanıldığı şeklindeki fikrimizi daha da kuvvetlendirmektedir. Ayrıca, Azerilerde bolluk ve bereket sembolü olarak da görülür. EJder flgüro (evren), Ortaasya Türk Sanatından Anadolu-Türk Sanatına geçmiş bir motiftir. Bolluk. bereket, kuvvet, kudret, sağlık ve şifa sembolü olarak bilinir SQ Anadolu halı ve düz dokuma yaygıiarındaejder fıgürününen çok kullanıldığıyöreler Gördes, Kula, Kırşehir. 8u1ut motifı Kayseri, Niğde gibi merkezlerdir. Ejder motifinin bir başka biçimi gibi görünen ise Türk Sanatında, özellikle XiV. yy. Timur dönemine ait Herat EkolO minyatürlerinde, Anadolu'da ise XIV. yy.da Fatih Sultan Mehmet ve oğlu ll. Bayezid döneminden itibaren görüıür 60 XVi. yy.da, Çin'den, Osmanlı hükümdarlarına hediye gelen porselenler üzerindeki ejder figürlerine bakılarak geliştiği ve Çın bulutu adını aldığı kabul edilmekteyse de doğru değildir. Sözkonusu bu motif günümüzde Yuntdağ (Bergama) halılarında, karabulut adıyla hcilc1 dokllnmaktadır (Res ). Anadolu'da özellikle xvı-xvıı.yy. Osmanlı Dönemi halı ve kumaşlarında, çlntemant çıntamant, pars beneal. Oç top gibi isimlerle anılan, yan yana üç yuvarlak motif ve dudağa benzeyen ve kaplan beneği diye anılan süslemeler görülür. Her iki süsleme ayrı ayrı işlendiği gibi, bir arada da dokunur. Türk sanatında bolluk, bereket, güç, kuvvet. kudret sembolü olarak kullanılmıştır. Günümüzde, halk arasında, benek. köpek lzl. kedi iz! ve kedi bastı diye bilinir. Kaynaklara göre, Türkmenlerde, yuvarlak motifler mandala'yı sembolize eder. Küre, ülke, genişlik, bitkilerin türleri gibi çok büyük anlamlar taşıyan mandala motifi. Türkmen halılarının pendl göl motifini de simgeler 61 Deve ve deve ile ilgili motifler deve. deve boynu veya deve tabanı karşımıza çıkar. isimleriyle Erken tarihli halılarda üsloplaştırılarakverilir. XIX. yy. örneklerinde, daha çok, katar (sürü) halinde işlenir. Döşemealtı halılarında kenar suyunda oturur hc1lde dokunur. Düz dokuma yaygılarda, Yozgat ve Aydın yöresindeki gibi, boynu ean (deve boynu) adıyla, yatık (S) biçiminde resmedilir. Benzer örnekleri iç Anadolu!Bölgesi'nin diğer dokuma merkezleriyle, Toroslar'da yapılan dokumalarda da mevcuttur (Res. 1S). Kaglumı>aaa ve kertenkele kilim türü dokumalarda kullanılır. Özeııikle Kula, Selendi (Manisa) ve Kütahya yöresi kilimlerinde çok görülür. Elibelinde motifine benzeyen, geometrik birı desen halinde işlenir. Ortaasya Türk Sanatı'ndan Anadolu'ya gelen bir süslemedir. Şaman inancında, kainatı sembolize ettiği kabul edilmektedir. Anadolu'da ise nazara karşı kullanılan bir motif olduğu söylenmektedir 61 Göktürklerin de kutsal saydığı bu fıgorün en görl<emli örneği Tonyuk.uk Abldel'erl.'ndedir. Kaplumbağanın 59 G. Öney, "Anadolu Selçuklu Sanatında [ider Flgilrlerl. 1IeIIetıen, XXXIII. S , s : G. inal, Susuz Han'dakl EJderll Kabartmanın Asya KAltAr Çevresıiçindeki Yeri", saııırt Tarıhı YıllJlıı. S. LV s : B. Deniz, "Le Motif du Dragons Dans Les lıssages D'Anatolle lurc / Anadolu-Turl< Dokumalarında Elder Motlfı. TQık Soylu HoIldaımHab, KJIIm ve 0CIm Sanatı BDgI ŞOIenl Bndlıl1ert, Mayıs 1996 Kayserı, Ankara pp A. Dolıanay, "Bulut Motlfl ve Osmanlı Sanatındaki ilk Örnekleri". DIvan, iımı Araştıımol;ıı', Aynbasım. S. 6, 1999/I, s Maya Cumanıyazova, TOıIanen Halısı Evronln Mlnyatllldeld Modelldır, s S. ıı..ytam. "Vakıflar Genel MildOrtlllıü Halı Müzesi'nde Bulunan Hayvan 'FlgOrta Halılarda Ejder-Kaplumb"ga-Akrep-Kertenkele FlgOrü", TlIrt<.~u HalIdann HoIı. KlIIm ve CIdm sanatı BUgt şaenı Blldlrtlert Mayıs 1996 Kayserı, Atatürk KAltAr Merkezi Başkanlılı' Yayını, Ankara 1998, S. 6S Oıbun i O!lUıon, ıllrk lşblrlllıl ve Kalkınma Alansı (nka) Yayım, Ankara, 1995, S, 13.57; K. Ullurlu, Orhun Anıtlan, Ahmet Ye>evl V.ıl<fı Yayını. Ankara. Mayıs 1998, s

15 bugünkü Mogollar arasında hala kutsal kabul edildiği söylenmektedir 63 At ve eşek figürleri eşkenardörtgen şeklinde ve elibelinde motifine [benzer biçimde tasvir edilir. At, Şaman inancında, ölülerin ruhlarına yol gösteren bir hayvandır. Oğuzlarda, at ölen sahibiyle birlikte gömülmekte, at'ın sahibini cennete götüreceğine inanılmaktadır. At, Türkler için adeta, bir yaşama biçimidir. Tüm DU nedenlerle at kutsal sayılmıştır»", Anadolu'da, özellikle seceadelerde, kandu motiflert işlenir. Kaynaklara göre, kandıı i1aht ışığı sembolize eder. Kuran da kandil cam bir fanusa benzetilir 65 Tek başına kullanıldığı gibi, ibrik, hayat ağacı ve çiçek demetleriyle birlikte de işlenebilir, İslam inancında, ibriğin bedensel temizliği, hayat ağacı motifinin sonsuz yaşamı ve cenneti, mihrap nişinde bulunan bir demet çiçeğin de bağ-ı iremi sembolize ettiği söy[enmektedir 66, Sonuç olarak, Anadolu'da, halı ve düz dokuma yaygı dokumak bir gelenektir. Bu gelenek Ortaasya'dan bu yana devam etmektedir. Aynı gelenek Asya'da bulunan diğer Türk Devletlerinde de görülür, ipek yolu ve göçler sayesinde tüm dünyaya yayılan Türk halıları Çin, Hindistan ve Avrupa'ya kadar gitmiş buralarda ressamlara ilham olmuştur. Günümüzde bu özelliğini Mla sürdürmektedir. Anadolu halı ve düz dokuma yaygılanyla Asya'daki Türk Devletlerinin halı ve düz dokuma yaygılan, malzeme, renk, teknik ve motif açısından birbirine benzemektedir. Ancak, bu kadar geniş coğrafya ve uzun zaman içinde meydana gelen değişmeler neticesinde, özellikle, motif açısından, bazı farklılıklar da görülür. Ancak ifade ettiği anlamlar bal<ımından fark yoktur. Türk halı ve düz dokuma yaygılarının taşıdığı geleneider, Ortaasya'dan beri devam eden Türk kültür zenginliğini göstermektedir. 64 At koltorüyle ılgılı genış bılgııçın blu. f.5umer, TOrlderde Alçılık ve BInkUIk, ist~nbul, 19B3: TQrIC. Kll!tQı(lnde At vew~ Alçılık, Ed. Prof. Dr. Emine COrsoy Naskall, Resim Matba.ıohk A.Ş. Ist~nbul BIu.En-1lW' S1lı'e51 35, Ayet. 66 Ü. BUgln,"XIX. YOZyıI Secc.>deleri", SaııatDlln)'amız, Y.6, [ylül 1979, s.lb 22 (ing,23.2s).

16 ,ResIm 1- Selçuldu dönemi halıs., XliI. yy, T-i LM, (Gönül Öney arşivi). ReSIm 2- "Horozlu halı", xıv-xv. yy. Konya-Koyunogıu Müzesi (G.Öney arşivi). i

17 ileslm 3- [rken dönem Osmanlı halısı (I.grup), XV-XVl.yy. T.LLoM. (G.Öney arşıvı). Resim 4- Altın!abak halı, XVIIJ.yy. Ayvaol< (Çanakkale)- Burgaz Köy(} Cami, 130 x 186 cm. b.denlz i

18 Resim 5-- saf seceade (namazlıl(}. XVııı-Xıx. yy. Ereğli (Konya) Ulu CamI. b. denlz. ı 985. lle5im 6- Enikli kilim, enik (kopek yavrusu) morifi, ayrıntı, XX.yy. başı, Aksaray-Milletbahçcsi C"mi, 400 x 165 cm. b.deniz. t982. _1-

19 Resim 1-Hataplı (deve semer!) halı. XVII-XVIII.yy. Esldl-Aksaray Ulu Cami. b.denlz Resim 8- Somya halısı, kenar suyu,,insan motlft, XX. ortası, Arısma (Aksaray) Köyü Cami, b. denil 1979.

20 Resm ~ Parmaklı kuim. el motif!. Selendi (Manısa), b. denız Besm to- Yasbk halis'. akrep motffi. Ansama Köyü (Alısatay). xx.yy.~i. b.deniz i