Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 88, Şubat 2019, s ISSN: Doi Number:

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 88, Şubat 2019, s ISSN: Doi Number: Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Öğr. Gör. Duygu DİNÇELİ İstanbul Arel Üniversitesi, Meslek Yüksekokulu, Basım ve Yayın Teknolojileri Programı duygudinceli@arel.edu.tr GELENEKSEL HALI SANATI İÇERİSİNDE MOTİFLERİN İNCELENMESİ (UŞAK HALILARI) Öz Çok sayıda uygarlığa ev sahipliği yapan Anadolu, gerek iklimi gerek zengin tarihi bakımından farklı niteliklere sahiptir. Bu nitelikler, coğrafyanın sunduğu olanaklarla bir araya gelerek, yaşayan insan topluluklarının kültürünün şekillenmesinde etkili olmuştur. Kültür de toplumun ortak sürecidir. Gelişir, büyür, dönüşür ve geriye insanlığın sahip olduğu, yarattığı değerler olarak kalır. Bu değerler, günün yaşam koşulları ve ihtiyaçlarına göre şekillenir. Sanat anlayışında da etkilerini görebilmek mümkündür. Etkiler, çeşitli yollar aracılığıyla günümüze ulaşarak; toplumun kültürel yapısı, inancı ve değerleri hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlar. Korkuları, sevinçleri, dilekleri ve inançları yansıtabilmek adına önemlidir. Tarih boyunca, Anadolu da üretilen halı motiflerinde de çeşitli anlamların gizli kaldığını görmekteyiz. Halı, işlevselliği nedeniyle önemli bir nesne olmuş, günümüz toplumunda da estetik görüşün yansıdığı bir alan olmaya devam etmektedir. Bir halı deseninde bir tablonun sahip olduğu kadar renk ve görsel bütünlük görebilmek mümkündür. Bu çalışmada da, halı sanatı içerisinde önemli bir yere sahip olan Uşak halıları, motifleriyle incelenecektir. Anahtar kelimeler: Halı, Motif, Kültür, Anadolu, Sembol

2 OBSERVATION OF MOTIFS IN THE ART OF TRADITIONAL CARPETS (UŞAK CARPETS) Abstract Giriş Anatolia, which hosts many civilizations, has different qualities in terms of its climate and rich history. These qualities came together with the opportunities offered by the geography and have been influential in shaping the culture of the living communities. Culture is the common process of society. It develops, grows and transforms, and remains as the values that humanity possesses. These values are shaped according to the living conditions and needs of the time. It is possible to see these effects also in art. The impacts have survived through various ways; providing information about the cultural structure, belief and values of the society. It is important to reflect the fears, joys, wishes and beliefs. Throughout the history, we see that various meanings have been hidden in the carpet motifs produced in Anatolia. Carpet has become an important object due to its functionality, and it continues to be an area where aesthetics is reflected in today's society. In a carpet pattern it is possible to see as much colours as paintings have in them. In this study, Uşak carpets which have an important place in the art of carpet will be examined with their motifs. Keywords: Carpet, Motif, Culture, Anatolia, Symbol İnsanoğlu, çevresinden edindiği bilgileri geliştirip dönüştürerek kültürel bir birikim elde etmektedir. Bu birikimin parçası olan el dokuması halılar, geçmişten günümüze tarihimizin yansıması olarak, estetik ve kültürel yaşamın ifade edilmesinde önemli araçlardır. İlkel şartlarda elde edilmeye başlayan dokumalar; teknik özellikleriyle emek ve yaratıcılık isteyen, doğumdan ölüme kadar hayatı ifade eden motifleriyle birer sanat eseri olmaktadır. Üzerinde yer alan farklı nitelikteki semboller; süsleme özelliğinin ötesinde, duyguların ve yaşamın ifadesidir. Örneğin; hayvancılığın yoğun olarak yaşandığı bölgelerde geyik, koçboynuzu motifleri şekillenirken, tarımın gelişmiş olduğu bölgelerde bereket sembolü olarak nitelendirilen nar motifi kullanılmıştır. Motifler; sosyal, ekonomik, kültürel olarak dokuyan kişinin yaşantısının birer simgesi olmuştur (Er ve Sarıkaya Hünerel, 2012: 170). Yazının olmadığı dönemlerde de yazı yerine kullanılmış, duyguların dili haline gelmiştir. İnsanoğlu, kendini korumak ve hayatını devam ettirebilmek adına farklı nitelikteki malzemelerden el sanatı ürünleri geliştirmiştir. Halı da geçmişle günümüz arasında bağ kuran Türk kültürünün tanıtılmasında önemli bir simgedir. 1. Anadolu da Halı Sanatının Tarihi Gelişim Süreci Halıcılığın günümüze gelme sürecinde nerede ve nasıl yapıldığı konusunda çeşitli bilgileri, yapılan arkeolojik kazılardan ve bu alanda çalışma yapan bilim insanlarından öğrenmekteyiz. Halıcılık ve sanatından söz etmeden önce, üretiminde etkili olan sosyal şartları da incelemek önemlidir. Sürekli yer değiştiren ve çadırda hayat sürdüren insan toplulukları için halı kolay taşınabilir bir nesne olmuş, düz dokuma tekniği kullanılarak yapılanlar, göçebe toplulukların tentelerinin oluşturulmasında kullanılmıştır. Daha sonraları, yaşanılan ortamın zemininde oluşan rutubeti engellemek amacıyla, keçi yününden elde edilen ve bütün zemini kaplayan, uzun ve sıkı biçimde işlenmiş kilim adını verdikleri dokumalar elde edilmiştir. Bu dokumalar, çadırlar için bir 547

3 bölüm oluşturmada, bebek beşiği yapımında ya da ısınma amacıyla kullanılmaya devam etmiştir (Halı ve Kilim, 2018). Göçebe toplumlar, yaşam alanı olan çadırların iç kısmına kalın ve ısıtıcı bir zemin oluşturmak amacıyla halı üretimini gerçekleştirmiştir. Üretilen dokumalar, zaman içerisinde kendine özgü birer el sanatı haline gelmiştir. El sanatı, Orta Asya daki devletlerde sadece süsleme malzemesi olarak değil, taht örtüsü olarak da kullanılmıştır. Türkiye de halıcılığın tarihini incelediğimizde, çok eski zamanlara kadar uzandığını görmekteyiz. İlk çağlardan itibaren, VII. ve VIII. yüzyıllarda Buhara, Uygur, Hazar, Türkistan, Oğuzelleri gibi çeşitli bölgelerde dokunduğu görülmüştür (Kırzıoğlu, 1995: 39). Bu dönemlere baktığımızda, Doğu Türkistan da daha çok keçeden yapılmış halılar dokunduğu bilgisine ulaşmaktayız. Aynı şekilde Orhun Bölgesindeki Uygur Kağanlarının, Çinlilere gönderdikleri yaygılar da aynı türden olmuştur. Doğu Türkistan da Uygurların başkenti olan Koço bölgesi de, halı ve kilim üretiminde önemli bir yerdir. Doğu Türkistan daha çok keçe bölgesi olduğundan, halıcığın Batı Türkistan dan gelmiş olabileceği düşünülmektedir. Çünkü bu bölgede çobanlık ve koyunla uğraşılmakta, yün kullanılmaktadır. Halı üretimindeki en önemli maddenin yün olması, o dönemki insanların yünün üretilmesinde katkısı bulunan koyuna verdikleri önemi de göstermektedir. Türklerin Batı ya gelmeleri ve o bölgelerin koyun yetiştirmeye uygun olması, tarihte devlet isimlerinde Karakoyunlu ve Akkoyunlu gibi tanımlamaların oluşmasına da kanıtı olabilir (Karahan, 1989:135). Buhara güzel halıların dokunduğu bir bölge olarak, İslami devirde kazandığı şöhretini X. yüzyıla kadar devam ettirmiştir (Deniz, 2010: 25-26). Orta Asya da ilerlemiş olan sanat, Türklerle birlikte Anadolu ya giriş yaparak günümüze kadar birçok örnek bırakmıştır. İtalyan gezgin Marko Polo seyahatnamesinde dünyanın en güzel halılarının Anadolu da bulunduğundan bahsetmiştir. Konya, Kayseri ve Sivas bu konuda adı geçen önemli şehirlerden olmuştur. (Karahan, 1989: 136). Çok eski dönemleri araştırdığımızda, Büyük Selçuklu Sultanlığı devrinden çok fazla halı örneği kalmadığı fakat tekniğinin o devirde kurulan bazı devletler tarafından bütün dünyaya ve İslam alemine yayıldığını görmekteyiz. En eski örneğinin; Altaylar da Asya Hunları nın kurganlarından çıktığına şahit oluruz. Zengin motifleriyle dikkat çeken bu halı örneğinde, hayvan figürleri, bordür ve çiçek motifleri yer almaktadır (Aslanapa, 2005: ). Pazırık halısı diye adlandırılan halı en eski düğümlü örneklerdendir. 548 Görsel 1: Pazırık Halısı, M.Ö. 5. yüzyıl

4 Arkeologlara göre, M.Ö 2-3 ya da M.Ö 3-5 yy.da dokunmuştur. Günümüze kadar ulaşmasının nedeni, mezar odalarındaki suyun buz haline gelerek halıyı korumasıyla mümkün olmuştur (Pazırık, 2018). Halının Güney Sibirya da Pazırık bölgesindeki kurganların birinde eyer örtüsü olarak kullanıldığı belgelenerek, at iskeletlerinin yanında bulunduğu bilgisi de mevcuttur (Görgünay, 1972: 2). İlk halının, Çin, Asur, İskit, İran ve Moğol gibi kavimlere ait olduğuna dair görüş ayrılıkları da bulunmaktadır. St. Petersburg Ermitaj Müzesi nde sergilenen ve daha sonraki yıllarda kurganlarda çıkan buluntularda, Göktürk alfabesine benzer yazılarla çıkarılan Türkçe kelimelerden, ilk halının Türklere ait olduğunu kanıtlanmaktadır. Çok eskiden beri var olan bu kıymetli halılara, Yunan kaynaklarında da rastlamaktayız. Asurluların, Babillilerin, Ahamenitlerin de halıları meşhurdur, halıların özelliklerini Bizanslılar, Sasaniler devam ettirmişlerdir. Tasvirleri ve genel yapılarıyla incelenildiğinde, bütün bu halıların düğümlü olmadığını görmekteyiz. Kıymetli taşlarla süslenmiş, işlenmiş ve örülmüşlerdir. Türk düğümü olarak bilinen Gördes düğümü adı verilen çift düğüm tekniği ile dokunan ilk halı olma özelliğiyle Pazırık halısı, dönemine göre ileri özellikler göstermektedir. Santimetrekaresinde olmak üzere, toplamda düğüm bulunmaktadır. Türk düğümü simetrik, geometriktir. Pazırık halısının da simetrik olması Türklere ait olduğunu kanıtlar niteliktedir (Dünyanın Bilinen, 2018). El halılarını genel olarak incelediğimizde de iki çeşit düğüm tekniğinin kullanıldığını görmekteyiz. Bunlardan biri simetrik dediğimiz Gördes-Türk düğümü, diğeri de İran-Sine düğümü, asimetrik düğümdür. Batı ve Kuzeybatı İran da dokunan halılarda Türk düğümü; Orta ve Doğu İran, Hindistan, Orta Asya ve Çin de dokunan halılarda İran düğümü kullanılmıştır. İki düğüm tekniği arasında Türk düğümü daha zor ve kalıcı olması özelliğiyle değer kaybetmeden günümüze kadar ulaşabilmiştir. 549 Düğümlü halıların 8.ve 9. yüzyıllarda İslam medeniyetlerinde tam kullanıldığını kanıtlayacak net veriler olmasa da, 11. yüzyılda ilk görünüşü Selçuklularla birlikte almaya başlamış ve bu özelliğini devam ettirmiştir (Yetkin, 1991:1). Abbasiler devrinde Orta Asya ya getirilen bu teknik, Selçuklular a ve daha sonra da İslam dünyasına yayılmıştır. Selçuklular, 11. yüzyıldan itibaren Horasan dan inerek, İran a hakim olarak bu tekniği bütün Yakındoğu ya tanıtmaya başlamıştır. 14. ve 15. yüzyıl minyatürlerindeki halı tasvirlerindeki geometrik şekiller, küfi yazılı bordürler de, 13. yüzyıl Anadolu Selçuklular ın Konya da bulunan halı özellikleriyle benzerdir. Türk Halı Sanatı, 13. yüzyıldan başlayarak 19.yüzyıla kadar düzenli bir gelişim göstermiş ve bu ilk gelişim süreci Anadolu Selçuklu halılarıyla başlamıştır (Yetkin, 1991: 4-5). Bu bakımdan Konya, Anadolu Selçukluların ve o dönemki halıların merkezi konumunda olmuştur. Selçuklular döneminde Anadolu ya yerleşen Türkmenler, bu bölgedeki dokumacılığın gelişimine katkıda bulunmuştur. Halı örneği bakımından Selçuklulardan günümüze ulaşan çok fazla örnek olmasa da, Anadolu ya yerleşmelerinden sonraki dönemde ürettikleri günümüze kadar gelebilmiştir yılında Konya Alaeddin Camii nde, İsveçli bilim adamı Martin tarafından keşfedilen 8 halı örneği çok değerli bulunmuştur. Bu halıların Gördes-Türk düğümlü Selçuklu halıları olduğunu ileri sürmüştür ile 1250 yıllarında Selçuklu Sultanlığı nın en parlak döneminde yapıldığı düşünülmekte, büyüklükleri ile de Konya nın Selçuklu camiini kaplayacak boyutta oldukları görülmektedir (Yetkin, 1991:7). İsveçli bilim adamı Martin, keşfettiği bu halılar hakkında Konya da Alman Konsolosluğu temsilciliği yapan Danimarka asıllı Loytved e bilgi vermiştir. Konya ziyaretinde İsveç Prensi Wilhelm, İsveç Kralı nın ricası üzerine halıların fotoğrafları ve suluboya resimlerini, dönemin Valisi Ferit Paşa dan istemiştir. Fotoğraf ve suluboya resimler, krala götürülmesi için Loytved e teslim edilmiş, fakat Loytved bütün bu örneklerden birer kopya yaptırarak Berlin e göndermiştir. Böylece 1907 yılında Avusturya da çıkan Kunst und

5 Kunsthandwerk adlı dergide ilk defa yayınlanma fırsatı bulmuştur. Günümüzde de Türk İslam Eserleri Müzesi nde sergilenmektedir (Aytaç, 2016: 229). 2. Geleneksel Halı Sanatında Kullanılan Motifler İnsanlar duygu ve düşüncelerini anlamlandıracak ve aynı zamanda güçlü kılacak nitelikleri tarih boyunca çeşitli biçimlerde ifade etmeye çalışmıştır. Kimi zaman ölümsüzlüğü sorgulamış, kimi zaman bilinmeyene ulaşma arzusuyla yola çıkmıştır. Bunu gerçekleştirirken de yaşadıkları bölgenin gelenek ve kültürünü harmanlayarak kendilerine özgü yeni bir dil yaratmıştır. Bu özgün dillerden biri haline geline motifler, sık sık tekrarlanan süsleyici öğeler olarak duyguları ifade eden semboller haline gelmiştir. Motifler, kültürel yapıya ve inançlara bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Yazının olmadığı dönemlerde, doğa olaylarını, inançları, düşünceleri anlatabilmek adına oluşturularak; yazı yerine kullanılmış, yaşanılan bölgenin coğrafi konumuna göre şekillenmiştir. Bu açıdan bakıldığında, kullanılan her motifin iletişimsel açısından da bir değeri olduğunu görmekteyiz. Duygularını tam anlamıyla ifade edemeyen Anadolu kadını, bu motifleri kullanarak iletişim kurmaya çalışmış; duygularını renge, renkleri motiflere, motifleri de desene dönüştürmüştür. Gerçekleşen bu motifleri de amacına göre dört başlıkta toplamıştır. Bu başlıklar; doğumu ve çoğalmayı anlatan, hayatı temsil eden, ölüme ait duyguları ifade eden, ölümsüzlük ve aile ilgili konuları ele alan motiflerden oluşmuştur. Bir halıya bakıldığında, doğumdan ölüme kadar her duyguyu görebilmek mümkündür. Eski çağlardan beri motifler, sadece birer şekil olarak var olmamış, anlam yüklü semboller olarak kültürümüzü yansıtmıştır (Balcı, 2012: 50). Bu motifler birer süsleme unsuru olarak dönem dönem farklı biçimlerde ifade bulmuş, kendi içinde beş kategoriye ayrılmıştır. Bunlar; bitkisel motifler (çiçekler, yapraklar, ağaçlar), geometrik motifler (ağlar, geçmeler), figürlü motifler (insan figürleri ve hayvan figürleri), yazı süsleme, karmalar (bulut, ay, güneş gibi doğa unsurları) ve (kandil, vazo gibi çeşitli eşyalar) olarak isimlendirilmiştir. Bu motiflerin bir arada kullanıldıklarını da görebilmemiz mümkündür. Örneğin; hayvansal motif ile geometrik motifin kullanıldığı halılar vardır. 550 Selçuklu dönemine baktığımızda halılarda genellikle baklava, yıldız gibi geometriksel motiflerin kullanıldığını görmekteyiz. Anadolu Selçuklu döneminde, hayvan motifleri, kareler ya da sekizgenler içerisinde kullanılarak üsluplaştırılmıştır. Karakter kazanan bu süsleyici figürler, daha sonraları Anadolu daki diğer halılarda da yerini almıştır. Ancak Türklerin İslamiyet i kabulüyle birlikte, halı sanatında figürlerin kullanımı giderek azalmıştır (Selçuklu Halı Desenleri, 2014, s: ). 16. yüzyılda, Türk halı sanatında hayvan figürleri kaybolur, figürler geometriksel sahalar içine yerleştirilmeye başlar. 18. yüzyıldan itibaren de esas motif yerine kullanılmak yerine, dolgu motifi olarak tercih edilir. Anadolu da kullanımı bırakılan hayvan figürlerinin, daha sonra Kafkas halılarında kullanılmaya başladığı görülmektedir (Yetkin, 1991: 31). Görsel 2: Bir ağacın iki tarafına yerleştirilen kuşlar

6 Bu motiflerden sıklıkla kullanılan insan figürüne benzetilen elibelinde motifi, birçok yörede kullanılmaktadır. Elibelinde; anneliğin, doğurganlığın ve bereketin sembolü olmuştur. İnsan figürü de Şaman kültüründen gelen ve daha çok erkek ve kız çocuğu olarak betimlenen stilize edilmiş örneklerdir. Örneğin; kurt, kuş, yılan, keçi, geyik gibi hayvan sembolleri, halılarda yer almakta ve Şamanizm in izleri olarak varlığı sürdürmektedir (Erbek, 2006). Görsel 3: Anadolu halı ve kilimlerde kullanılan Elibelinde Motifi Görsel 4: İnsan figürü 551 Görsel 5: Koç Boynuzu Motifi Görsel 6: Bereket Motifi Anadolu kültüründe kahramanlık, güç gibi konularda erkekliği sembolize eden koç motifi, stilize edilerek dokumalarda yer almıştır. Bereket motifi de; mutluluk, bolluk ve bereketi simgelemektedir. Yaşamın kendisi olan su da, dokumalara motif olmuştur. Su motifi, yaşamın sürekliliğini, saflık ve erdemi anlatır. Atların otlaklardan uzaklaşmasını engelleyen ayaklarına takılan zincire bukağı denilmektedir. Bukağı bu anlamıyla değerlendirildiğinde, devamlılık duygusunu da sembolize eder. Aşk, birleşim ve ailenin devamı bu motifle anlatılmaktadır. Görsel 7: Suyolu Motifi

7 Görsel 8: Bukağı Motif Görsel 9:Hayat Ağacı Motifi Görsel 10:Göz Motifi Görsel 11: Muska ve Nazarlık Motifi Halılarda göz motifi; koçboynuzu, elibelinde ve bereket motiflerinin etrafında kullanılmaktadır. Halk arasında bu motif için işitme gözü, gönül gözü gibi birçok deyim söylenmektedir. Muska ve nazarlık motifi, görünüşü nedeniyle göz motifini çağrıştırmaktadır. Anlamına bakıldığında nazarı uzaklaştırıcı muska olarak stilize edilmiştir (Erbek, 2018). Hayat ağacı da gelişim ve değişimi anlatmaktadır. İnsanın ölümsüzlüğü, ruhu, kuvveti yılan motifi ile anlatılırken; ejder motifi, hava ve suyun hâkimiyetini, akrep motifi; kötü niyeti, kurtağzı motifi; tam tersi olarak iyimserliğin, ışığın ve güneşin simgesi olmuştur. Kuş motifi, sevgi ya da ölen birinin ruhu ve kuvvetini temsil etmektedir (Çelik, 2016:30). 552 Görsel 12: Anadolu halılarında kullanılan motifler Göçebe kültürün mirası olan halılarda her motifin kendi içinde özel bir anlamının olduğunu görmekteyiz. Aşağıda gördüğümüz örnek, 15. yüzyıldan kalma Konya da üretilen bir halıdır. İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi nde sergilenmektedir. Bu halı örneğine ayrıntılı baktığı-

8 mızda, bahsetmiş olduğumuz Anadolu motiflerini bir arada görebilmemiz mümkündür. Halıda; ejderha, hayat ağacı, elibelinde, çengel ve çiçek motiflerinin kullanılmış; ejderha motifi, hayat ağacı oluşturabilmek adına düzenlenmiştir. Elibelinde doğurganlığı anlatırken, kuş motifleri de yaşamı simgeleyerek ağaç motifleri üzerinde yerini almıştır. Çengeller nazara karşı kullanılmış, bordürler de kufi yazısına benzer figürlerle süslenmiştir (Erbek, 2018). Görsel 13: Konya da üretilmiş 15. yüzyıla ait halı örneği 553 Görsel 14: Gaziantep halısı, 19.yüzyıl, Sivas Müftülük 19. yüzyılda Gaziantep te dokunan halıda da benzer motiflerin bir arada kullanıldığını görmekteyiz. Yıldız, kuş, ejderha, çengel, çarkıfelek, hayat ağacı motifleri bir aradadır. Kuş, ejderha ve hayat ağacı motifi bir arada kullanıldıklarında ruhun ölümsüzlüğünü anlatmaktadır. Hayat ağacı, üzerinde yer alan kuşlarla birlikte, yaşamı ve ruhu desteklerken; ejderha, hayat ağacını koruyan bir motif olarak yer almıştır. Yıldız, sonsuzluğun; çarkıfelek de cennetin sembolü olmuştur.

9 12. ve 13. yüzyıl Anadolu halıları, 19. yüzyıla kadar Anadolu halı sanatının temelini oluşturmuştur. 14. ve 15. yüzyıllarda da halılarda teknik ve motifler, Selçuklu halı sanatı geleneğine bağlı olarak gelişim göstermiştir. 12. yüzyılın son çeyreğinde, Anadolu Selçuklular ve Venedikliler arasında yapılan ticari anlaşma sonucu, Selçuklu halıları Avrupa ya ihraç edilmeye başlamıştır. Selçukluların Konya, Aksaray, Sivas, Kayseri şehirlerinde ürettikleri halılar, Avrupa ya götürülür ve böylece 14. yüzyıldan itibaren İtalyan resim ve fresklerinde, saraylarda ve kiliselerde, Anadolu halılarında yer alır. Bunları çeşitli görsellerden öğrenmekteyiz. İran halılarının yeteri kadar gelişmemesi, Anadolu halılarının ihraç sahasının zaman içinde gelişim göstermesini sağlamıştır. Bu liste Mısır, Suriye, Irak, İran, Orta Asya, Hindistan ve Çin e kadar uzamıştır. Dünyada etkisini gösteren bu değerli halılarının, diğer ülkelerle olan bağlantısını, Doğu minyatürlerinde ve Avrupa resim sanatında sıklıkla görebiliriz. Çünkü halılar, Avrupa da yaşayan burjuva kitlesi için birer sanat, prestij, zenginlik sembolü olarak görülmüştür (Avrupa, 2018). Anadolu halılarının Avrupa resimlerinde yer alması, 13. Yüzyılda İtalyan ressam Giotto di Bondone ile başlayarak 18.yüzyıla kadar devam etmiştir (Kardeşlik, 2013:43-44). 554 Görsel 15: Bulgaristan da St. Nicholas Kilisesi freskinde Selçuklu halısı (1258 yılı) 3. Uşak Halı Sanatı ve Motifleri Uşak halıları, Türk halı sanatı içerisinde önemli bir yere sahiptir. Özellikle, 16. ve 17. yüzyıl gelişimi bakımından önemli devirlerdir. 16. yüzyıl, yeni desenlerin geliştiği ve özellikle 15. yüzyıldan itibaren ortaya çıkan geometrik desenlerin varlığını sürdürdüğü görülmektedir. Osmanlı İmparatorluğu nun yükselişi de, bu dönem halılarının tarz ve teknik bakımından gelişiminde çeşitlilikler sağlamıştır (Yetkin, 1991: 87). Farklı özellik ve tarza sahip halılar, o dönem İzmir de bulunan İngilizler tarafından öncelikli olarak keşfedilmiş; İtalyanlar, Almanlar, Avusturyalılar tarafından da daha sonraki süreçte keşfedilmeye devam etmiştir. Hollandalı ve Flemenk ressamların tablolarında zaman içerisinde yer almaya başlayarak, resmeden ressamın ismiyle de anılmıştır. Lotto ve Holbein halıları bu duruma örnek gösterilebilir. Bu halıların, Türkiye de Uşak bölgesinde dokunduğu ve daha sonra İngiltere ye gönderildiği çeşitli kaynaklarda yer almaktadır. Kilise ve saraylar, özel dokunan Uşak halılarıyla dolmaya başlamıştır. Osmanlı saraylarını da kaplayan büyük boyutlu Uşak halıları; Süleymaniye, Selimiye, Fatih gibi camilerimizde, bazı türbelerde ve çeşitli müzelerde görebilmek mümkündür. (Uşak Halısı Desenleri, 2012). Özellikle Kanuni Sultan Süleyman döneminde büyük önem kazanan bu halıların nitelik-

10 leri kaybolmaması adına, o dönemki Anadolu müftülükleri görevlendirilmiş, dokumalar kontrol altına alınmaya çalışılmıştır. Saraylardan, şatolara, camilerden kiliselere kadar uzanan birer saygınlık sembolü olarak görülen Uşak halıları, Gördes (Türk düğümü) tekniği kullanılarak, yün malzemeden yapılmıştır. Özellik olarak yüksek tüylü ve koyu renklidir. Dört renk yoğun olarak kullanılmıştır. Bunlar; koyu mavi, koyu kırmızı, yeşil, sarı, çok az beyaz, devetüyü gibi renklerdir. Desen ve model özellikleri bakımından da dikkatleri çekmektedir. En karakteristik şekli madalyon dur. Geometrik motifler yerine bitkisel motiflerin, karakteristik olarak da madalyonun kullanıldığını görmekteyiz. Madalyon şeklinin, ilk olarak kitap süsleme sanatında kullanıldığı, buradan da halı sanatına geçtiği düşünülmüştür. İlk olarak 16. yüzyılda kullanılmıştır. Tarihsel sürece baktığımızda da madalyon örneğinin ilk olarak Türkmen minyatürlerindeki halılarda yer aldığını, orijinallerinin ise günümüze kadar ulaşmadığını görmekteyiz. Şekil, İran halılarında da örnek teşkil etmiştir. Halının ortası iri bir madalyonla belirtilmiş, köşeleri bordürle kesilerek çeyrek madalyonlar yer almıştır. Bu düzen Tebriz, İsfahan ve Keşan halılarının esas şeması olmuştur. Zeminde ve madalyonun içinde bitkisel motifler, insan ve hayvan figürleri vardır. (Yetkin, 1991: 87) yılında Tebriz in Türkler tarafından fethedilmesiyle madalyon fikir olarak Türk halılarında da kullanılmaya başlamıştır. (Aslanapa, 2005:160). Uşak halıları tek başına madalyon motifinin kullanımı ile sınırlı kalmamış, desen ve renk özellikleri bakımından çeşitlere ayrılmıştır. Bunlar; Madalyonlu Uşak Halıları, Yıldızlı Uşak Halıları, Holbein ve Lotto tipi Uşak Halıları, Kuşlu Uşak Halıları dır. Desenleri ve teknik özellikleri bakımından farklılıklara sahip olan bu halılar, temelde aynı özelliktedir. XVI ve XVII. yy. da dokunan bu halılar, Uşak ve Saray halıları olarak da iki ana gruba ayrılmaktadır. (Ürer, 2007:4-5) Madalyonlu Uşak Halıları Madalyonlu Uşak halıları, XVIII. yüzyılda gelişim göstermiştir. Madalyonlu Uşak adı verilen bu desenden adını alan halılar, Uşaktaki dokuyucular tarafından, Göbekli Halı ve Sufralı (Sofralı) Halı isimleriyle anılmıştır. Çok sayıda örneği günümüze kadar ulaşan bu halılar on metreye kadar uzanmaktadır. Kompozisyonlarında madalyonlar, orta eksende yuvarlak, yan eksende sivri dilim şeklinde sıralanmıştır. Halı zemininde sonsuz sıralanan madalyonlar Türk Halı Sanatının esas prensibi olan sonsuzluk fikrine olan sadakatini de göstermektedir. (Özçelik, 2011:52). 15. yüzyıl İran minyatürlerindeki halı tasvirlerinde madalyon kullanıldığını görülmektedir. Özellikle Türkmen minyatürlerindeki halılarda ilk madalyonlar vardır fakat günümüze ulaşamamıştır. İran daki örneklerden ayrılmaktadır. İran madalyonlu halı kompozisyonları dört köşeden kapalı bitmiş bir kompozisyona sahiptir. Uşak madalyonlarının şeklinde zaman zaman değişiklikler gözlemlenmiştir. Örneğin; bazen ovalleşerek, bazen de uzayarak yuvarlak bir yapı kazanmıştır. Bu şeklin içi ve halı zemini, minyatür sanatına uygun olarak tasarlanmıştır. Çiçek motifleri kenar bordürü olarak kullanılmış, zeminde ve madalyon içinde bitki süslemeleri, insan ve hayvan figürlü kompozisyonlar; kırmızı, lacivert, yeşil, sarı ve açık mavi gibi renkler kullanılarak doldurulmuştur (Uşak Halısı Desenleri, 2012).

11 Görsel 16: Madalyonlu Uşak Halısı, 16. yüzyıl sonu Kırmızı zeminli halılarda madalyonlar lacivert renktedir. En iyi kompozisyonlar da sarı çiçeklerle doldurulmuş olan lacivert zeminli, üzerinde koyu kırmızı ve mavi madalyonlu olanlardır. 17. yüzyılda madalyonlu halıların değişik çeşitleri ortaya çıkmıştır. Sekiz dilimli madalyonların değişik eksenlerde sıralanmasından meydana gelmiştir (Aslanapa, 2005: ). 17. yüzyılda madalyonlu halıların değişik çeşitleri ortaya çıkmıştır. Sekiz dilimli madalyonların değişik eksenlerde sıralanmasından meydana gelmiştir. Aşağıdaki örnekler de Madalyonlu Uşak Halıların ressamların tablolarında yer almasına örnektir. 556 Görsel 17: G. Ter Borch. Terbo Çalan Kadın. National Gallery, Londra, Uşak halısı örneği

12 Görsel 18: Cenevreli ressam Jean Etienne Liotard ın Hüzünlü Bayan tablosunda kullanılan Uşak Halı Örneği, 18. yy. son yarısı, Cenevre, Musee d Art et d histoire 557 Görsel 19: Madalyonlu Uşak halısı, 16. yüzyıl sonu, Batı Berlin, Staatliche Museen Yıldızlı Uşak Halıları Orta boyda olan bu halılar, sekiz kollu yıldızlar, küçük baklava şeklinde madalyonların kaydırılarak eksenler üzerinde sıralanmasından oluşmuştur. Yıldız motifi, Türk halılarında üretkenliği, doğumu ve barışı ifade etmektedir. Uzunlukları dört metreden az olmakla birlikte, 17. yüzyıl sonlarında etkili olmuştur. Kırmızı zemin ve üzerinde sekiz köşeli yıldız madalyon ve küçük baklavalar koyu mavi örneklerle halıyı kaplamaktadır. Aşırı stilize Osmanlı üslubu benimsenmiştir. Kenarlarında madalyonlu Uşak halılarında da görülen bitki süslemeleri yer almaktadır.

13 Bu halıların desenlerinde XVII. yy dan itibaren bozulmalar başlar ve yine aynı yüzyılın sonlarında yıldızların çevresinde saç örgüsü şeklinde süslemeler görülür. XVIII. yy dan sonra da başka şekillerde görülmeye devam eder (Deniz, 2005:32). Yıldızlı Uşak halılarından gelişen bir Uşak halısı daha vardır ve bu örnekte yıldız şeklindeki madalyonlar parçalanmıştır. Sekiz köşeli yıldız haçvari şeklinde dört köşesi ortadan kalkmış, kalan köşeler de aynı şekildeki yıldız madalyonların uçlarıyla birer düğüm motifiyle birleşmiştir. Tezhip kompoziyonunu andıran bu örnekler; İstanbul Vakıflar Müzesi, Londra Victoria and Albert Museum da ve New York Metropolitan Museum of Art da bulunmaktadır (Yetkin, 1991: 99). 558 Görsel 20: Yıldızlı Uşak Halısı, XVII. yy. Türkiye, Vakıflar Müzesi, İstanbul Görsel 21: Yıldızlı Uşak halısı Sumya kopyası (1584) Duke of Buccleuch-Queensberry Koleksiyonu nda. Boughton House Northamptonshire

14 3.3. Holbein ve Lotto Tipi Halılar Holbein halılarında kırmızı ve lacivert renkleri hâkimdir. Zemin Rumi palmet ve bitki desenleriyle süslenirken, bordürlerinde kufi, Çin bulutu ve kartuş şekilleri bulunmaktadır. Özellikle Uşak halılarında yer alan Çin motifi, Osmanlı sanatında 15. yüzyıldan itibaren görülmeye başlamıştır (Aslanapa, 2005: 176). Lotta halılarında da kırmızı zemin hakimdir. Üzerinde sarı bitkisel, kufi motifleri, sık ve seyrek olarak yerleştirilmiştir (Uşak Halısı Desenleri, 2012). Görsel 22: Holbein ve Lotto tipi halı detayı 559 Bu halılar Rönesans resim sanatında kullanılmış, diğer dokuma halılardan farklı olarak bitki motifleriyle stilize edilmiştir. Ressam Holbein resimlerinde bu halıları kullanmasa da, yüzyıllar boyu II. Tip Holbein Halıları olarak var olmuştur. Venedikli ressam Lorenzo Lotto bu halıları birkaç resminde ayrıntılı olarak ele aldıktan sonra Lotto ismi kullanılmaya başlamıştır lü yıllarda resimlerde yoğun olarak kullanılmış fakat 17. Yüzyıl sonlarında aynı ilgiyi görmemeye başlamıştır (Perdahcı, 2010: 309) Kuşlu Uşak Halıları Avrupalı ressamların tabloları incelendiğinde, Kuşlu Uşak halılarının 16. yüzyılın ilk yarısı ve 17. yüzyıl ortalarına ait oldukları görülmektedir. Beyaz ve açık krem rengin hakim olduğu bu halılarda kullanılan desenlerin isimleri; çin bulutu, palmetli bordürleri ile kuşlu çintemanili olarak adlandırılmaktadır. Motifin kuşu andırması, biri sağa biri sola dönük olan iki yaprağın, zemin rengiyle bir araya gelerek aldatıcı bir görüntü oluşturmasından meydana gelmektedir. (Korkmaz, 2010: 21-22). Aynı eksenler üzerinde sıralanmış iri rozetlerden çıkan karşılıklı iki yaprak arasındaki zeminin çeşitli renkle dolgulanmasından meydana gelmiş ve bir kuş figürünü andıran aldatıcı görünüş, bu tip halıların kuşlu halılar olarak adlandırılmasını sağlamıştır. (Yetkin, 1991: 106). Bu halılarda geometrik bir düzen görülmektedir. Motifler, rozetler ve çiçekler arasında yer almaktadır.

15 Görsel 23: Kuşlu Uşak Halısı Beyaz zeminli halıların bir grubunda, çintemani olarak adlandırılan 2 kaplan çizgi ve 3 pars benekli örneği ile; mavi, sarı, kırmızı renkli zemin üzerinde bulunmaktadır. Kuşlu Uşak Halısı dediğimizde beyaz zemin üzerinde kırmızı, lacivert, sarı renkli motiflerin dağıldığını görmekteyiz. 16. ve 17. yüzyıllarda Osmanlı hükümdarlarının kaftanlarında, aynı motifli kumaşlar kullanılmıştır. İstanbul ve Konya müzelerinde örnekleri bulunsa da, Floransa ve New York ta yer alan bazı müzelerin özel koleksiyonlarında da örnekleri yer almaktadır. (Uşak Halıları, 2010). 560 SONUÇ Görsel 24: Beyaz zeminli kuşlu halı (Uşak) Alessandro Varotari nin bir resminde. Leningrad. Hermitaj. Halı sanatı, kültürel kimliğimizi temsil etmede önemli bir mirastır. Gelenek, Orta Asya dan itibaren devam etmiştir. Göçler ve kültürel paylaşımlarla; gerek Avrupa daki ressamlara, gerek de daha farklı kültürlere ilham kaynağı olmuştur. Teknik özelliği, malzeme kullanımı ve motif-

16 leriyle, bulunduğu bölgenin özelliğini yansıtmada önemlidir. Türkler, getirmiş oldukları düğümlü halı teknikleriyle, geleneklerini Batı Anadolu ya kadar devam ettirmişlerdir (Deniz, 2010: 38). Uşak, 15. yy. erken Osmanlı dönem halılarının yaratıcısı olmuştur. Kapitülasyonlar, Osmanlı nın sınırları içerisinde ticaret hakkı verdiğinden, halılar yurtdışında da tanınmaya başlamıştır. Osmanlı ve Avrupa saraylarında, camilerde Uşak halılarını görebilmek mümkündür. Şehir, 16. yy dan, 18. yy a kadar bu özelliğiyle dikkatleri çekmiştir. Günümüzde, İslam Eserleri Müzesi, Konya Mevlana Müzesi, İstanbul Vakıflar Halı Müzesi dışında yurtdışındaki birçok müzede de Uşak halı örnekleri yer almaktadır. Çeşitli kurum ve kişiler tarafından yapılan araştırmalarda, çağın sunduğu teknolojik gelişmelerle, zanaatların yok olmaya başladığı görülmüştür (Eraslan, 2009:375). 21. yüzyıl teknoloji ve yeniliklerin yoğun geliştiği bir dönemdir. İletişim kaynaklarının çokluğu, haberleşme ve bilgilenmeyi getirdiği gibi, yenilikleri ve rekabeti de getirmiştir. Hızlı üretim ve teknolojinin üretimde yer alması, ticari bir gelir yaratmış, bu durum da kültürel ifadenin değişimine yol açmıştır. Her ne kadar kültürlerin sergilenmesi, geçmiş dönem zenginliklerinin korunarak yaşatılması önemli desek de, modernizmin yarattığı kültürel bakışla değerlerin yok olmaya başladığını görmekteyiz. Halı, coğrafi yapımızı ve değerlerimizi yansıtmada önemli bir nesnedir. Uşak halıları da Erken Osmanlı dönemi özelliklerine sahiptir. Motifleri ve özellikleri bakımından Anadolu kültürünün önemli bir yapı taşıdır. Geçmişi bugüne taşıyarak, kültürel zenginlik ve bilinçli bir kültür oluşumu sağladığı gibi, çağdaş kültüre de hizmet etmektedir. El emeği ile yapılan bu kültürün desteklenerek yaşatılması, dünya insanına yapılmış en büyük hizmetlerden biri olacaktır. KAYNAKLAR 561 Aslanapa, Oktay, (2005), Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İnkılap Yayınevi, İstanbul. Aytaç, Ahmet, (2016), Selçukludan Günümüze Konya da Halıcılık Örneğinde Bir Selçuklu Halısında Renk Analizi, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S.5, s: Balcı, N, (2012), Türk Halı Sanatında Mitolojik Kaynaklı Bazı Motifler, Arış Halı, Düz Dokuma, Kumaş, Giyim, Kuşam ve İşleme Sanatları Dergisi, S:8, s:50. Çelik, Derya, (2016), Kilim Motiflerinin ve Heybe Dokumaların Modern Giysilere Yansımaları, Sanat ve Tasarım Fakültesi Dergisi, S.1, s Deniz, Bekir, (2010), Anadolu Türk Halı Sanatının Serüveni-I, Dergipak, Y.0 S. 7, s El Sanatları Teknolojisi, Selçuklu Halı Desenleri, (2014), T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara. Er, Birnaz; Hünerel, Zeliha, (2012), Bir İletişim Aracı Olarak El Sanatları, Yaşam Bilimleri Dergisi, Volume 1/1, s , Batman. Eraslan, A. (2009), Antakya ve Çevresinde El Zanaatları, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Y.6, S.12, s Görgünay, Neriman, (1972), Doğu Yöresi Halıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara. Karahan, Kasım, (1989), Halıcılığın Tarihi İçinde Türk Halıcılığının Yeri ve Yapısı, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.3, s Kardeşlik, Selman, (2013), Avrupa Resim Sanatında Tasvir Edilen Anadolu Selçuklu Halıları, Vakıf Restorasyon Yıllığı, S.6, s

17 Kırzıoğlu, Neriman, (1995), Altay lardan Tuna Boyu na Türk Dünyası nda Ortak Motifler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Korkmaz, Hasan, (2010), Beyaz Zeminli Uşak Halılarındaki Kuş Motifine Dair Bir Çözümleme, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y.3, S.1, s Özçelik, Serpil, (2011), Süleymaniye Camisinin Halı Hazineleri, Vakıf Restorasyon Yıllığı, S.3, s.52. Perdahcı, Nurdan, (2010), Rönesans Resim Sanatında Lorenzo Lotto ve Uşak Halıları, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y. 12, S.2, s Uşak Halısı Desenleri El Sanatları Teknolojisi, (2012), T.C Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara. Ürer, Harun, (2007) Haneden Ticarethaneye Batı Anadolu Halıcılığı ( ) WEN- SİNCK A.J. Seccade Maddesi İslam Ansiklopedisi, C.10, s.4, İzmir. Yetkin, Şerare, (1991), Türk Halı Sanatı, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. İnternet Kaynakları Avrupa Resim Sanatında Türk Halıları (16 Nisan 2015). 20 Kasım 2018, Halı ve Kilim Dokuma Sanatı Nedir? (2 Mayıs 2016). 2 Kasım 2018, Erbek, M. Çatalhöyük'ten Bugüne Anadolu Motifleri (22 Şubat 2006), , ve 17.yy. Klasik Devir Türk Halı Sanatı (Uşak Halıları) (14 Şubat 2010). 22 Eylül 2018, Pazırık Halısı (b.t.). 21 Kasım 2018, halisi-824 Görsel Kaynakça Dünyanın Bilinen İlk Halısı, Türklerin Pazırık Halısı (11 Mart 2016). 17 Ağustos 2018, Görsel 1. Dünyanın En Eski Halısı Pazırık Halısı nın Dövmeli Sahipleri İnceleniyor (19 Eylül 2018), Görsel 2. Selçuklu Halı Desenleri (16 Kasım 2018), %C4%B1%20Desenleri.pdf Görsel Çatalhöyük ten Bugüne Anadolu Motifleri (18 Kasım 2018), 562

18 Görsel 12. Geleneksel Halı Sanatında Kullanılan Motifler ve Anlamları (19 Kasım 2018), Görsel 13. Konya da Üretilmiş 15. Yüzyıla ait halı örneği (10 Eylül 2018), Görsel 14. Gaziantep halısı, 19.yüzyıl, Sivas Müftülük (10 Eylül 2018), Görsel 15. Avrupa Resim Sanatında Türk Halıları (18 Kasım 2018), Görsel 16. Türk Halı Sanatının Tarihi Hakkında Bilgi (20 Kasım 2018), Görsel 17. A Woman playing a Lute to Two Men (19 Eylül 2018), Görsel 18. Cenevreli ressam Jean Etienne Liotard ın Hüzünlü Bayan tablosunda kullanılan Uşak Halı Örneği (15 Kasım 2018), Yetkin, Şerare, (1991), Türk Halı Sanatı, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. Görsel 19. Madalyonlu Uşak halısı, 16. yüzyıl sonu, Batı Berlin, Staatliche Museen (20 Ekim 2018), Yetkin, Şerare, (1991), Türk Halı Sanatı, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. Görsel 20. Yıldızlı Uşak Halısı, XVII. yy. Türkiye, Vakıflar Müzesi, İstanbul (20 Kasım 2018), Görsel 21. Yıldızlı Uşak halısı Sumya kopyası (1584) Duke of Buccleuch-Queensberry Koleksiyonu nda. Boughton House Northamptonshire (10 Eylül 2018), Yetkin, Şerare, (1991), Türk Halı Sanatı, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. Görsel 22. Holbein ve Lotto Tipi Halılar (15 Aralık 2018), B1s%C4%B1%20Desenleri.pdf Görsel 23. Kuşlu Uşak halısı (17 Aralık 2018), l%c4%b1s%c4%b1%20desenleri.pdf Görsel 24. Beyaz zeminli kuşlu halı (Uşak) Alessandro Varotari nin bir resminde. Leningrad. Hermitaj (12 Aralık 2018), Yetkin, Şerare, (1991), Türk Halı Sanatı, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. 563