"MECMUA-I FÜNON" ÜZERINE...

Transkript

1 "MECMUA-I FÜNON" ÜZERINE... Tevfik ÇAVDAR * Giriş Ülkemizde yayınlanan bilim dergilerinin ilki olarak niteleyebileceğimiz «Mecmua i Fünun», 1860 lı yılların başlarında kurulan "Cemiyet i tlmiye.i Osmaniye»nin yayın organı olarak 1863 de yayınlamaya başlamıştır. Gerek Derneğin kurulmasında, gerekse söz konusu derginin yayınlanmasında Mü nif Paşa önderlik etmiştir. Dergi yayınlanmaya başladığı yıllarda Münif Efendi Tercüme Bürosunda çalışmaktaydı. Başta kendisi olmak üzere, büyük bir bölümü batı Avrupanın gelişme-;inden ve aydınhkçı düşün ",kım larından esinlenen aydınlar bu gelişmelerin Osmanlı ülkesine ve toplumu na da anlatılmasının yararına inanmışlardı. «Cemiyet i tımiye» bı. işlevi gerçekleştirmek için kurulmuştu. «Cemiyet»in yayın organı olan «Mecmua i Fünun» da bir okul dergisi titizliği ile bir çok bilim alanını Osmanlı ay dınlarına, hatta kamu oyuna, tanıtmağa çalışıyordu. Mecmua i Fünun'un boyutları günümiizün cep kitaplarına eşdeğerdil. Genellikle üç ya da dört forma olarak yayınlanmıştır. Kapak mavi, sarı ve kırmızı renkli kağıttandır. Dışında dergin:n. adı, sayısı ve yayınlandığı ta rihe ilişkin bilgiler vardır. Bunlar ç.ok sade bir hatla yazılmışlardır. Arka sayfada ise genellikle abone koşull",rına ilişkin bilgiler verilmektedir. Der gi tüm sayılarında bilgi aktarıcı niteliğini korumuş, bu arada son sayfalar da ayın siyasalolaylarını (ki bunlar daima dış olaylar olmuştur) sınırlı yorumlarla özetlemiştir. ı - «Mecmua İ Fünun'wı İncelenehilen Sayılannın İçeriği Derginin Milli Kütüphane'de bulunan kolleksiyonundaki otuz sayısınt incelediğimizde: i - Sayılara göre ve, ii - Önemleri itibarıyla başlıca yazıları şöyle sıralayabilmekteyiz. Sayı 1 (1279/1863) - Cemiyet Nizamatı (Dernek kuralları ya da tüzüğü) - Mukaddeme (Başlangıç ya da Giriş'... Münif Efendi. - Eski Mısır kavimleri tarihi... Halil (Petersburg sefiri) ve Mehmet Cemi! (Paris Sefiri). * Tevfik Çavdar, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü'nde öğretim görevlisidir.

2 84 TEVFİK ÇAVDAR - Gök Olaylan... Kadri Bey. - Tasvir-i Efkar'ın çıkışı... Münif Efendi. Sayı 2 (1279) - İltifatname... Ali Paşa. - Jeoloji ilmine giriş... Ethem Paşa. - İlm-i Servet-i Milel (Uluslann zenginliği yani iktisat bilimi)... Oh annes Efendi. Bu arada Mısır Tarihi ve Gök Olaylan adlı yazılar bu sayıda da devam etmektedir. Sayı 3 (1279) - Avrupa Kıt'ası coğrafya ve tarihi... Kadri Bey. - Kağıt paranın kaldırılması... Münlf Efendi. Sayı 4 (1279) - Derginin kamu oyunca iyi k,abulünden ötürü teşekkürname.:. Münif Efendi. Bu arada Mısır tarihi, Jeoloji bilimi'1e giriş gibi yazıı ar devam et mektedir. S~yı 5 (1279/1863) - Çocuk Eğitiminin önemi... Münif Efenllı.. - Yollann yaran... Said Efendi. - Kağıt Paranın tarihi... Münif Efendi. Sayı 6 (1279) - İnsan Soyunun yayılması... Hayrullah Efendi. - Dar-ül Fünun'da Dersi Dlum küşadı... Münif Etendi. Bu arada İktisat, yollann yaran ve K::tğıt paranın tarihi gibi yazılarda devam etmektedir. Sayı 7 (1279) - İlm-i Kimya... Edhem Paşa. - Amerika Meselesi... Münif Efendi. Bu arada dünyanın yedi harikasından söz eden bir yazı ile. suda boğulanların kurtanlması ve ilk yardım konularında bir yazının da bu sayıda yer aldığı görülmektedir. Sayı 8 (1279) - Çinde bulunan islam halklan... MUnif Efendi. - Emek ve iş'in gerekliliği... Mehmet Şerif Efendi. - Şirketin yararlan... Vahan Efendi. Darülfünun~daki derslerle ilgili yazı da bu sayıda dikkati çekmektedir.

3 MECMUA t ltlnün üzerine 85 Sayı 9 (1279) - Osmanlı Genel Sergisinin açılışı... Münif Efendi. - Teori ve pratik arasındaki birleşme... Said Efendi. - Sergilerin tarihçesi... Kadri Bey. - Ümid Burnunda bulunan islam halkı... Münif Efendi. Sayı 10 (1279) - Osmanlı Sergisi hakkında... Münif Efendi. - Suyun mahiyeti, çeşitleri, fiziki ve kimyevi özellikleri... Saffet Efendi. Ümid burnundaki müslümanlara, Mısır tarihine ve Osmanlı sergisine ait yazılar da gene bu sayıda yer almaktadır. Sayı 11 (1279) - Telgraf'ın tarihi... Münif Efendi. - Jeoloji ilmine giriş... Edhem Paşa. Diğer yazılar arasında; Suyıın içeriği, Gök olaylan dikkati çekiyor. Sayı 12 (1279) - Aydınlanma vasıtalan... Münif Efe'ldi. - Banka-i Osmani... Kadri Bey. Sayı 13 (1280/1864) - Bilimlerin tasnifi ve mahiyeti... Münif Efendi. - Genelolarak Banka Tarihi. Bu son yazıda belirli bir imzaya rastlanmamıştır. Kadri Bey ya da Ohannes Efendi tarafından yazılmış olması düşünüıebilir. Sayı 14 (1280) - Ulum-u sarf ve nahiv. (Bir anlamda dil bilgisi)... Münif Efendi. Banka tarihi ve diğer biliwsel ya'~ılar dev am etmekte. Bu arada «Usul-ü Resmi Hatta dair bazı tasavvura1» adlı bir yazıda bu sayı da yer almaktadır. Bu yazıda o güne kadar kullanılan harflerin yazım ve okunmasında sağlanacak kolaylaştıncı düzeltmelere değinilmektedir. Sayı 15 (1280) - Yunan düşünce tarihi (Solon), bu yazıda da imza bulunmamaktadır. Sayı 16 (1280) - Britanya adalan tarihi ve coğrafya'>!... Kadri Bey. - Sırbistan tarihi ve coğrafyasi... Rafet Bey. 17. nci sayıda dikkate değer bir yazı bulunmamakta, genellikle daha önceki sayılarda başlayan inceleme ve yazılar devam etmektedir. Sayı 18 (1280) - Yunan Düşünce Tarihi... Münif Efendi. İmzasız olan ilk yazınında Münif Efendiye ait olduğu böylece ortaya çıkmaktadır. - İngiliz a tlannın aslı... Münlf Efendi;

4 86 TEVFİK ÇAVDAR Sayı 19 (1280) - Yunan Düşünce Tarihi... Miinif Efendi. - ilm-i Maadin... Edhem Paşa. - Sigorta yöntemi... Aleksandr Efendi. Diğer yazıların büyük bir bölümü eskilerin devamı biçiminde. Sayı 20 (1280) - Süveyş Kanalı... MÜllif Efendi. Diğer yazılar eski incelernelerin devamı. Sayı 21 (1280) - Tanzim-i İstanbul (İstanbulun düze.1lenmesi)... Münif Efendi. - Tekaüd sandıklan... Kadri Bey. Diğer yazılar arasında Jeoloji bilimine giriş, Süveyş kanalı konulannın devam ettiğini göriiyoruz. Gene bu sayıda «Cemiyet-i İlmiye» ye armağan edilen bazı kitap ve araçların!ıstesi de bulunmaktadır. Sayı 22 (1280) Bu sayı da hemen bütün eskilerinin devamı niteliğindedir. Yalnız «Cemiyet merkezinde kıraathane» adlı ilginç bir bildiri de yer almaktadır. Sayı 23 (1280) - Yunan Düşünce Tarihi... Münif Efendi. - Süveyş Kanalı... Münif Efendi. - Jeoloji bilimine giriş... Edhem Paşa gibi devam eden yazılar bulunmaktadır. Sayı 24 (1280) - Cemiyetin durumu... Münif Efendi. - KUVve-i Elektrikiye... Daniş Bey. - Dünyanın günlük hareketinin maddi olarak kanıtlanması... İskender Bey. - Okullar Genel Yönetimi... Bu yazı imzasız. Sayı 26 (1281) - Malatya dolaylarında buğdayekimi ıle ilgili bir yazı bu sayıda dikkati çekiyor. Bu yazı, alınan bazı haberlere göre Malatyada, buğdayın yağmur gibi yağdığına ilişkin rivayetler üzerine yazılmış, bu olayın gerçek olması halinde nedenlerini bilimselolarak açıklamaya çalışan bir inceleme. Önemli ola.., nokta, Mecmua-ı FÜllfın'da ilk defa Anadoluya ilişkin bir araştırmanın yer almasıdır. Sayı 28 (1281) - İstanbul Yangınlan... Münif Efendi. Daha Önce başlayan bazı yazıların devamını görmekteyiz.

5 MECMUA l I'ÜNÜN DZERİNI> 87 Sayı 30 (1281) -- tstanbulun havasına egemen olan niteliklere ilişkin bir yazı ile Mü nif Efendi tarafından yazılmış «Karıncaların zanaat ve uygarlığı» başlıklı bir başka yazı ilgiyi çekmekt~dir..' Mccmua ı Fünun'un incelediğimiz sayılarında yer alan önemli yazılaı ve yazarları hakkmda bu bilgiyi verdikten sonra dergiyi çıkaran Osmanlı Bilim Derneğinin faaliyetlerine, ilişkin bazı önemli bilgileri vermekte de yarar vardır.. 2-0smanll Billm Derneği (Cemiyet-i İlmiye-i Osmanlye)nin Bazı Faaliyetleri a) Derginin Desteklenmesi Söz konusu derneğin çıkarttığı ve içeriğine bir önce değindiğimiz derginin abone koşulları aşağıdaki gibiydi: Bir Yıllık 6S Kuruş. Altı Aylık 3S Kuruş Bir nüsha 6 Kuruş. Dergi dönemin yönetiminden geniş öı ;üde destek görmüştür. Bunu 4. sayısının arkasında (Bir nüshamızdan ziyade müşteri olanların isimleri) başlığı altında verilen listeden anlamakt'lylz. Aslında bu liste dergi ve dernek girişiminin hangi çevreler tarafından desteklendiğini anlamamızda büyük yararı olan bir listedir. Listr-de dikkati çeken isim ya da kurumlar şunlardır: - Sadaret (Başbakanlık) - Umuru Hariciye Nazın, thetlü, D ~vletlü Ali Paşa. - Meclisi Aliyeye memur İffet;ü Mustafa Nai1i Paşa. - Meclisi Vala Reisi DevletıÜ Kamil Paşa., - Meclisi Vala azasından Devlctlü Mustafa Paşa. - Meclisi Vala azasından Devkllü Edhem Paşa. - Paris Sefiri DevIetlü M. Cemil Paşa. - Girid Valisi Devletlü İsmail Paşa. - Ticaret Nazın Atıfetlü Saffet Efendi. - Maarif Nazın Afıfetlü Kemal Efendi. - Londra Sefiri Atıfetlü Kost aki Efendi. - Tophane Meclisi Reisi Saadetlü Halil Paşa. - Petersburg Sefiri Saadetlü Haydar Efendi. - Tahran Sefiri Saadetlü Haydar Efendi. - Berlin Sefiri Saadetlü Aristaki Efendi. - Tuna Komisyonu Reisi Saadetlü Ömer Paşa. - Maarif Nezareti. - Mühendishane i Berr-i HümayUn. - Beyoğlu Kışlasında tstihkam Alayı. - Kışla i Mezkurda (aynı kışlada) ihtiyat alayı.

6 88 TEVFİK ÇAVDAR Listeden izleneceği gibi başta sadaret (Başbakanlık) olmak üzere mülki ve askeri bütün kurumlarca dergi, dolayısıyle dernek desteklenmektedir. Bu durum bilimsel ve teknik ilerlemenin osmanlı yönetici kadroları tarafından ne denli. benimsendiğini göstermektedir. Dernek bu destekten de cesaret alarak Yenicami arkasındaki merkezinde konferanslar ve dersler düzenlemiş, böylece bilim ve teknikteki son gelişmelerin yayılmasına katkıda bulunmak istemiştir. Derneğin faaliyetlerinden en ilginç olanı Demek merkezinde açılan bir «kıraathane» dir. b) Cemiyet Merkezindeki Kıraathane Kıraathane'nin açıldı~na ilişki'l duyuru dedginin 22 nci sayısında yayınlanmıştır. Kıraathane deyimini biz okuma odası olarak da çevirebiliriz. Ne ki dernek merkezinde açılan bu kıraathaneden sonra, bugün kahvehane diye nitelediğimiz yerlerin büyük bir çoğunluğu kendilerini kıraathane olarak nitelemişler, hatta Meşrutiyet ve Cumhuriyet döneminde bu yaklaşım genel bir moda haline gelerek kab nı görmüştür. Derginin yaptığı duyuruya göre bu kıraathane dernek merkezinde açılmıştır. Bu kıraathaneden yararlanmak için bir üyelik gerekmektedir ki bu üyeliğin altı aylık peşin 30 kuruşluk bir ücreti vardır. Kıraathane salı günleri dışında hergün açıktır. Duyuruda verilecek bu üyelik aidatıyla yılda 8-9 bin kunışa elde edilebilecek bir çok yerli ve yabancı süreli yayınlardan yararlanılabileceği üyelerin çeşitli sorunları kendi aralarında tartışabilecekleri vurgulanmaktadır. Ayrıoo kıraathane üyelerine haftada iki defa ingilizce ve fransızca dersleri de verilmektedir. Bu konuda dergi «Daha şimdiden yirmi kadar öğrenci toplanmıştır» demektedir. Üyeler bu hizmetlerden yukarda değindiğimiz miktarda bir aidat ödemekle yararlandıkları halde öğrencilerin her hangi bir ücret vermesi söz konusu değildir. Dergideki duyurudan öğrendiğimize görekıraathanede okuyuculara arzedilen dergi ve günlükler şunlardır: Türkçe Süreli Yayınlar: - Takvim-i Vakai (Dersaadette yayınlanır) - Ceride-i Askeriye (Dersaadette yayınlanır) - Ceride-i Havadis (Dersaadette yevmi olarak yayınlanır) - Tercüman-ı Ahval (Dersaadette haft.ıda üç kere yayınlanır) - Tasvir-i Efkar (Dersaadette haftada iki kere y.ayınlanır) - Mecmua-i Fünlln (Dersaadette aylık yayınlanır) Fransızoo Süreli Yayınlar: - Journal du Costantinople (Dersaatte günlük olarak yayınlanıt) - Courier D'orient (Dersaadette günlük olarak yayınlanır) - Petit (Pariste günlük olarak yayınl'<!:nır) - Monde (Pariste günlük olarakyayı;ılanır) - Patrie (Pariste günlük olarak yayınıanır)

7 MECMUA-İ FtlNUN ÜZERİNE 89.L. Natian (pariste günlük olarak yayınlanır) - Nord (P.ariste günlük olarak yayınlanır) - İndependence Belgique (Brükselde günlük olarak yayınlanır). İngilizce Süreli Yayınlar: - Alyans «okunamadı» (Pariste günlük olarak yayınlanır) - Morning Post (Londrada günlük olarak yayınlanır) - Daily (Londrada günlük olarak yayınlanır) - Levant Herald (Dersaadette haftalık olarak yayınlanır) - Atinium (Londrada aylık olarak yayınlanır). Ermenice Süreli Yayınlar: - Mecmua-i Havadis (Dersaadc,tte haftada iki yayınlanır) - Varak-ı Havadis (Dersaadette haftada iki yayınlanır) - Oydapur (Dersaadette aylık olarak yayınlanır) - J.amanak (Dersaadette haftada iki yayınlanır). Rumca Süreli Yayınlar: - Bizantis (Dersaadette haftalık olarak yayınlanır) - Anatolikon Astir (Dersaadete haftalık yayınlanır) - Rum Cemeatı Mecmuası (DErsaadette haftalık olarak yayınlanır). Bunların dışında aşa~ıda sayılan dergi ve günlüklerede sipariş verildi~i gene aynı duyııruda bildirilmektedir _. İllustration Française (Pariste haftalık olarak yayınlanır) - Revue de monde (Parista onbeş gü'1lük olarak yayınlanır) - Empire (okunamadı)(x) (İzmirde haftalık olarak yayınlanır) - Ruzname-i İran (Tahranda haftalık olmak yayınlanır) - Vaka-i Mısırıye (Kahirede haftalık olarak yayınlanır). Cemiyet merkezinde açılan bu kıraathane adeta osmanlı aydınlarının dünyaya açılan bir penceresi görevinide gnrmektedir. O günün siyasal,kosullan düşünüldü~nde dernek kıraathanesinin işlevinin önemi daha bir ortaya çıkmaktadır. İzlediği yıırt dışındaki yayınlarla cemiyet sadece bilimsel ve teknik ilerlemeyi de~i1, kaçınılmaz bir biçimde siyasal gelişmeleri de takip etmekte, hatta bunların etldlerinin yıırt aydınlan arasında yayılmasına bir köprü başı görevi yapmaktadır. Fakat, di~er faaliyetlerinin etkinli~i ne olursa olsun dergideki yazılan yazıların özellikle aydın kesiu üzerindeki tesiri büyüktür. Bu yazıların toplumsal bilimlere ilişkin olanlarını daha bir ayrıntılı biçimde ince1~mekte bu açıdan yarar vardır. 3. Toplumsal Bilimler Açısından ilgi Çeken Yazılar a) Ekonomiyle ilişkili Yazılar Bu nitelikteki yazıların başında «Kaime» yani kağıt para ile ilgili yazılar gelmektedir. Bilindi~i gibi 1860'h yıllann başında daha önce çıkanlmış

8 90 TEVFİK ÇAVDAR ve kıymeti hemen hemen sıfıra indırgenmiş ilk Osmanlı kağıt par ası tedavülden kaldırılmış, hatta bununla i~giii bir yakma merasimi de yapılmıştı. Gerçekten de bu değersiz kağıt para Osmanlı ekonomisi üzerinde olumsuz bir etki yapmaktaydı. Bu nedenle kaldırılması sevinçle karşılanmış, hatta şiirle bu konuda tarih bile düşürü'müştü. «Kaime»nin yürürlükten kaldırılması kağıt para üzerindeki tartışmaları yeniden alevlendirilmiş, en azınd2n kamu oyunda bu konuda belirli bir ilgi uyanmıştı. İşte başta Münif Efendinin yazısı olmak üzere «Kaime» ve kağıt para tarihçesi ile ilgili araştırmalar bu ilginin sonucu deı gide yer almıştır. Bu yazılarda geniş ölçüde kağıt paraya karşı görüşlere yer v~rilmiştir. Fakat bu arada klasik banknot ile kağıt para arasındaki f..lrk da vurgulanmıştır. Münif Efendi'nin «çav» makalesi bu bakımdan ilgi çekicidir. "çav» handa çıkarılan bir nev'i kağıt paranın adıdır. Münif Efendi bunu L;ul1anarak karşılıksız kağıt para basmanın getireceği z-ararları açık bir biçimde anıatmakt~, bu arada bankaların, bilhassa emisyon bankalarının gördüğü hizmete değinmektedir. Yazıların bütününden anlaşıldığına göre yazarların hepsi hükümetlerin para işine karışmasına karşıdırlar. Piyasaya kağıt da olsa para sürmenin accak bankalar kanalıyla yapılabileceği vurgulanırak, bu konuda «Devlet-i Aliye» yöneticilerine bir nev'i üstü kapalı ders vermektedirler. «Kaime»nin yürürlükten kaldınlması dolayısıyl-a yayınlamin bu yazılara bakıldığında para değeri sorununun, iktisat bilgisi gelişmiş sayılamayacak Osmanlı aydınları ve hatta kamu oyu açısından da ne kadar hass-rs ve korkulu bir konu olduğu anlaşılmaktadır. İktisat konuları içersinde ilgi çeken bir başka nokta da sigorta olayıdır. Tkaretin geliştirilmesi, kaza Vi:' yangı'jlara karşı güvence yaratılması gibi açılardan konu ele alınmaktadır. Bu arada birde doğrudan doğruya sigorta olarak ele alınmasa da Emekli Sandıklan meselesi de bir nev'i yaşlılık sigort-ası biçiminde anlatılmaktadır. Ekonomi kuramına değinen yazılar S1lnzlı Ohannes Efendi tarafından yazılmıştır. Bir kaç sayı devam eden bu kuramsal yazı Sakızlının bu konudaki ilk incelemesini meydana ge1irmektedir. İktis-Rt deyimi yerine «İlm-i Servet-i Milel» yani «ulusların zenginliği bilimi» deyimi kullanılmaktadır. Bu deyim yirminci yüzyılın başına kadar küçük bir değişiklikle kullanılmıştır. İktisat deyiminin ancak yirminci :;üzyılın başlarında kullanıldığını görmekteyiz. Bunu ilk kullananlardan biri de Cavid Beydir.Ohannes'in ilik yazısı derginin ikinci sayısında çıkmıştır. Bu yazda iktisad'ın genel bir tanımı verilmektedir. Bu tarife sanayinin doğuşu ile girilmiştir. Sanayinin doğuşu ile çağdaş iktisat arasındaki birebir ilişki üzerinde durulmuştur. Yazının devamınd-r ise servet ve kı)met kj!1ulan geniş bir yer işgal etmektedir. St'-vet tanımı açısınd-an şunıar söylenmektedir: "Servet çoğu kere zannedildiği gibi konut, arsa, dükkan vesaire gibi maddi şeylerden oluşmamakta manen kıymeti olan şeyleri de kapsamaktadır». Bu arada iş bölümü ve katma değer,kavramlan da ele alınarak özellikle katma değer şu örnekle -anlatılmaktadır: «... Bu sıra dahilinde tanmcılar ürettikleri buğdayın miktarını çoğaltırlar ve değirmenci buğdayı una v,~ e~mekçi unu ekmeğe dönüştürür. Tüc

9 MECMUA İ fünün UZERİNE 91 earlarda buğday ve unu ihtiyaç s"hiplerinin bulundukları yere götürgrek herbiri o ürünebir miktar değer ilave eder. Ohannes Efendinin yazıl arı klasik ekocıominin temel konularının nakle dildiği ve bir orarnda da basite indirgendi ği kurams al nitelikli yazılar özel liğini taşımaktadır. Ohannes Efendinin dışında dergide şirketlerin yararı ve emek konularında da birer inceleme çıkmıştır. Tam anlamıyla ekonomik bir ~azı niteliğinde olmasa bile ticari sergi lerin yararları üzerinde açtıkları tertışmadan ötürü Osmanlı Ulusal Ser gisi dolayısıyle yazılan yazılarla, bunu vesile bilip yapılan «Sergi tarihi» incelenmesi de üzerinde durulması gereken makalelerden bir bölümünü meydana getirmektedir. Osmanlı Sergisi bugünkü Su] tanahmet parkında, Dikilitaşların bulunduğu yörede 1893 ramazamnda açılmıştır. Serginin ramazanın birinde açılması gerekirken ülkenin çeşitli yerlerinden gelmesi bekle nen sergilenecek ürün ve malların vaktinde İstanbula ulaşmaması nedeniyle açılış 9 ramazan cuma günü yapılabilmiştir. Sergi iki pavyondan meydana gelmişti. Bunlardan biriııcisi sadece yerli ürünlere tahsis edilmiş, diğerinde ise yabancı ürünleı de sergilenmiştir. Yerli ürünlerin sergilendiği bölüm daha önce açılmışlır. Bu pavyonu yapılan hesaplara göre günde üç bin dolaylarında insan gezdiği halde yabancı ürünlerin sergilendiği bölümü bunun ancak yarısı kadar ziyaretçi izlemiştir. Yabancı ürünler pavyonunda sergilenen tek tekerlekli demir el arabasının bile ilgi çektiği düşünülürse o günlerdeki Osmanlı sanayii ve üretim araçlarının gelişme düzeyi daha iyi anlaşılmış olacaktır. Sergide Tersane-i Amirede yapılmış dörtte bir büyüklükte bir lokomotif modeli ilgiyle seyredilmiştir. Yazıda belirtildiğine göre İstanbulIul ar "Demiryollarında kullanılan bu arabayı» ilk defa görmekteydiler. Sergi de ilgi çeken noktalardan biride girişte kullanılan, basit bir yöntemle çalı5an. otomatik nümeratörlü turnikelerdir. Bu turnikeler vasıtasıyla sergiyi ziyaret edenlerin miktilrı saptanabilmiştir. Yabancı ülke ürünleri içersinde en fa ~la ilgi çekenler buharla çalışan harman makinalarıdır. Bunlar deneme kabilinden başlarında bulunan operatörleri tarafından zaman zaman çalıştırılarak ziyaretçilere nasıl çalıştıkları gös'terilmiştir. Şurası açıktır ki 1863 Osmanlı Sanayi Sergisi ülkemizde açılan ilk sergi ya da daha doğru bir dey:mle fuar olarak çok önemli bir aşamadır ve Mecmua ı Fünun bu olayın önemini kavrayacak tarzda bir yayın yapmıştır. b) Eğttim ve Eğitim Kurumlarına İlişkin Yazılar O günlerin deyimiyle «usulü talim» denilen bu nitelikteki yazılar da dergide çeken bir yer almaktadır. Bunların içersinde en önemlileri «Darülrunun»daki derslere ilişkin olanlar!dır. Bir anlamda Mecmua-i Fünununu bir çeşit üniversite dergisi olarak da adlandırabiliriz. Çünkü Darülfünun'da verılen derslerin bir bölümü bu dergide de yayınlanmıştır. Darülfünun, fizik ve kimya gibi fen derslerini içerrnek üzere recep (1863) ayında açılmıştır. O tarihte Darülrunun olarak kullanılan bina bugün Sultan Mahmut

10 92 TEVFİK ÇAVDAR türbesinin yanında, belediye tarafınuan kullanılan binadır. 13urasının açılışı dergi tarafından en küçük ayrıntılarına kadar değerlendiriliniştir. Okuduklarımıza göre bu dersleri takip için belirli bir kayıt sistemi yoktu. Adeta halka açık konferanslar biçiminde düzenknmişti. Açılıştaki fizik dersi ile ilgili olarak Münif Efendinin yazdıkları bunu ortaya koyacak niteliktedir. «Üniversitede bilim derslerinin açılması» başlığı altındaki bu yazıda verilen ilk derste yapılan elektrik deneyimi uzun uzun yansıtılmaktadır. Bu konferans ya da ders anlatılırken: «... Havanın mahiyeti ve elektrlğin meydana gelişi vb. gibi konulara ilişkin bazı fizik kuralları anlatıldıktan soma herkesin gözüönünde, gerekli aletler kullanılarak hemen deneyimlerde yapılmıştır» denmekte ve ilk elektrik deneyimi şöyle anlatılmaktadır: «Yapılan deneyler garip olaylarıian olu:') hazır bulunanların büyük çoğunluğu tarafından da ilk defa görüldüğünden genel bir hayreti doğurmuştur. Özellikle elektrik gücüne ilişkin deneyde kullanılan özel aletten ateşten ışınlar meydana geldikten b.:şka bir ince tel vasıtasıyla bu elektrik gücü bir adamın vücuduna nakilolunup, el ya da başka bir şeyle vücudun hangi tarafına dokunulsa orada mavi renkli kıvılcımlar oluşması ve bazı kimyasal bileşimlerle demir telin adeta yanabilir bir madde gibi ısınıp kızılıaşması olağanüstü ilgi çekmiştir.» Aynı yıl içersinde açılan sanayi sergi'5inde demirden yapılmış tek tekerlekli, inşaatlarda kullanılan el arabasını bile hayretler içersinde izle yen osmanlılar için bu elektrik deneyinin nasıl bir etki meydana getirdi ğini tasavvur etmek mümkündür. Jeoloji, kimya ve benzeri bilim dallarında anlatılanlar zaman zaman dergide, bizzat o dersleri anlatanlar tarafından yaz~larak yer almıştır. c) Keııtlere ve Özelikle İstanbul'a ait Yazılar Mecmua-i Fünun'da ilk defa kent sorunlarına ilişkin önemli yazıların yer aldığını da görmekteyiz. Bunların içersinden ikisi dikkati çekmektedir : «Tanzim-i İstanbul» ve «Harik-i İstanbul». Her iki yazı İstanbul kentinin yaşamsal sorunlarına değinen niteliktedir. Bu iki yazıda gene Münif Efendi' tarafından yazılmıştır. «Harik-i İstanbul» yani İstanbul yangınları adlı yazıda İstanbuldaki yagınların adeta bir afet özelliği taşıdığı belirtildikten sonra bunun doğal bir afet olmadığı nedenlerinin ve önlenmesinin insanların elinde bulunduğu kaydedilmektedir. Dergiye göre bu yangınların temel nedeni İstanbuldaki binaların büyük çoğunluğu itibariyle ahşap oluşudur. Yangınların sebep,olduğu zararlar, sayısal bulgular biçiminde şöyle sergilenmektedir: «Resmi incelemelere göre 1275 yılı (1859) yılı başlangıcından 1281 yılı (1864) rebimahın sonuna kadar beş yıl dört ay zarfında Dersaadette 160 kere yangın meydana gelip 2844 konut, 1246 dükkan ve mağaza, 23 han ve hamam ve mesçit ve benzeri yerlerle bir sürii «hümayfın» ki hemen hepsi 4114 yer yanmıştır. Şu hesaba göre Dersaadette biri biri üzerine yaklaşık

11 MECMUA-İ H'NUN üzerine 93 olarak her on bir günde bir yangın meydaiıa gelip, her keresinde 24 konut ve saire yanmıştır. Bu yanan yerler taksim olunduğunda da yaklaşık olarak yıllık 771, aylık 64 ve günlük iki yanık isabet eder. Konutlar birbiri üzerine elli beşer, mağaza ve dükkanlar müstakil olmak üzere kırkar, han.hamam vb.leri ikişer yüz kese kıymetinde itibar olunduğu halde yanan yerlerin değerleri kese ve bunıarın içindeki yanan ve kaybolan menkul eşya dahi birbiri üzerine on beş keseden kese ki menkul ve gayri menkulolarak söz konusu süre içe. dnde yangın münasebetiyle Dersaadettte meydana gelen hasarın toplam olar ak keseye ulaştığı görülür. Aynı süre içersinde yanan Topkapı sarayının yangından hasara uğrayan binalan ve kaybolan eşyasıda 130 bin kese tahmin olunarak yukardaki miktara eklendiğinde bütün zayiatın keseye çıktığı tesbit edilir. Bu taksim olunduğunda yıllık 75 bin aylık 7250 ve günlük de 240 keselik bir zarar ortaya çıkar.» Bu sayısal bulgular o dönemde İstarıbulun yangınlardan ne denli zarar gördüğünü tüm çıplaklıgı ile crtaya koymaktadır. Münif Efendi yangınlardaki en önemli nedenin bina~arın ahşap oluşu oldugunu ileri sürerken, İstanbullulann ahşap bina yapmalanndaki sebebieri de iki noktada toplamaktadır: ahşap binaların brgirlere oranla daha kolaylıkla yapılması ve daha ucuza mal edilmesi. Ne ki İstanbulluIarın bu eğilimini eleştirerek şunları da ileri sürmekten kendini alamaktadır: «Kolaylık ve ucuzluk bahsine gelince. Gerçekten ahşap binalar daha az zaman zarfında meydana gelir. Maliyet açısından ikisi arasında önemli bir fark vardır. Fakat ahşabın kargire nisbetle çok dayanmaması ve sık sık tamire muhtaç olması karşısında bu farkın dahi tercih nedeni olamayacağı deney sahibi kişiler ve araştıranlar tarafından kabul edilme~:tedir.» Ahşap inşatın daha başka zararlannı da tek tek sergileyen Münif Efendi «Türkçesi görünen belasıdır» diyerek ol ıyı kesip atmakta. sonra da yangın söndürme örgütlerinin yetersizliği olayına el atmaktadır. İstanbuldaki itfaiye örgütün geriliği açıklandıktan sonra bu konuda bir örnek olmak üzere batıdaki yangın söndürme örgütleri ve tekniklerine değinilmektedir: «Avrupada bütün binalar kargir olduğu ve dolayısıyla burası kadar yangın tehlikesine maruz kalmadığı halde itbiyeleri pek düzenlidir. Bizimkilerden daha büyük ve kuvvetli tulumbalardan başka yangından insan ve eşyalarınkurtanlmasına yarayan çeşitli alet ve edavat1an bulunmaktadır. Bu işte kullanılan neferler maharetlerini artırmak için her gün talim eder. ler. Bir de şehrin her tarafındaki zabıta merkezleri arasında telgraf. bağlantısı kurulduğu için yangımn meydana gelişinde gerekli merkezlere hemen ihbar edilir ve hazır bulunan tulumba ve tulumbaçılar, gerekli aletleriyle birlikte özel arabalanna binmiş olar,ak yangın mahalline yetişirler. Arabalardan hangisi önce vanrsa bir miktar ödül de ahr...» Dergide çıkan ve kent sorunlanyla ilgili en önemli yazı İstanbuluD düzenlenmesi diye günümüz diline çevirebil.>ceğimiz «Tanzim-i İstanbul» yazısıdır.

12 94 TEVFtK ÇAVDAR Bu yazı nazım plan kavramına değinen, bu arada yerel yönetimlerin gerekliliğini vurgulayan belki de ilk yazıdır. Yazının girişinde Münif Efendi şunları söylemektedir: «Galiba padişah tarafından gelen teşviklerden ötürü, Dersaadetin düzenlenmesi ve ıslahı için bugünlerde ileri gelen tüccar ve bankerlerden oluşan bir kumpanyanın Babı.aliye bir öneri paketi sunduğu öğreniimiştir. İstanbulun ıslah ve düzenlemeye olan ihtiyacı açık olduğundan bu girişim memnuniyetle karşılanmıştır. Bu arada bir yandan verilen önerilere bir katkı olması, bir yandan da kamunun bu konuda dikkatini çekmek için bazı düşüncelerin yazılması yoluna gidilm.iştir.» İstanbulun bulunduğu yer ıtiba::yle ne kadar seçkin bir konuma sahip olduğu belirtildikten sonra «şimdiye kadar eski usül üzere çoğu binası ahşap, sokakları dar ve kaldırımlar uygunsuz olarak kalmasının üzüntü verici bir olayolduğu» na değinilmektedir. İstanbulda yaşayanlar kentin içindeki bu içler acısı durumu göremezler. bunu tesbit edebilmek için dün yadaki diğer büyük kentleri şöyle bir gezmek yeterlidir denerek olay bir çağdaş kent yaratma arzusu olarak günd~me getirilmek istenmektedir. Bir çok insanın, kentle ilgili sorunları şu anda düşünülemeyecek kadar önemsiz ve ikinci derecede sorunlar olduğuna inandığını belirten Münif Efendi, yazısında, bu konuda kent insanının vakit geçirilmeden aydınlaı!ıması gereğini vurgulamaktadır. Yazı kenl insanın kırsal alandaki insandan farklı bazı özelliklere sahip olduğunu söylerken bu özellikleri ~öyle Sıralamaktadır: - Kentlerde insanlar toplu olarak yaıarlar ve bu yüzden birbirleriyle olan ilişkileri yoğundur. - İnsanların pek çok vakti konutunu~ dışında geçer. Bu özelliklerden ötürü «Bütün şehir, halkın ortak kullanımına açık bir hane gibidir. Bundan ötürü herkesin sadece oturduğu konutun düzenlenmesine değil genel kentin ıslah ve düzenlemesine de yardımcı olması zorunludur.» Kent insanının ömrünün yarısı ~ecede geçtiği için bu geceleri n aydınlatılması; işe geliş gidişierin, ticare1jn vb. gibi kent içi faaliyetlerin daha da kolaylaştırılması amacıyla yolların da düzenli bir hale getirilmesi gereğine de değinilen yazıda şu yargılara da yukarda değindiğimiz konularla İlgili olarak yer verilmektedir: - Yolların yapılmasıyl a «eşyanın naklinde pek çok kolaylık ve ucuzluk sağıanıldiktan başka bugün DersaadeHe bulunan şu kadar hammalın lüzumu kalmayarak memleketlerine avdet ederler ve bu durum hem burasının bir takım süfliden kurtulmasına hem de bunlar memleketlerinde tarım ve zanaatla uğraşarak arasının mamuriyetine neden olurlar.» - Bozuk kaldırımlar kışın çamur, ya~ın tozları bir yana üç ay dayanacak ayakkabıların bir buçuk ay dayanmasına neden oluyorlar. «... Böy

13 MECMUA İ FONUN tlzerine 95 Iece en azından on beş kuruş kazarılır ki bu miktar vatandaşın kent harcamalarına katılma payı olarak alınahilir».. - «Zenginlerseyis, ahır, beygir ve b'!nzeri konularda harcamalar ya- / pıyorlar... Oysa yollar düzgün olsa ulaşım için kira arabalarını kullanırlaı ve bütün bu masraflardan tasatruf eder!.::r». - Sokaklar muntazam olmadığı gibi isimsiz ve hanelerinde numara yok Bu durum düzeltilirse mektupların yerine ulaşması da~a da kolaylaşır. - Oturulan kentlerin düzenlenmesi ve ısl ahı halkın davranış ve ahla da olumlu yönde etki yapar. kına - Bu işleri kim yapacaktır, nasıl yapa~'aktır sorusunun her zaman akla gelmesi beklenir. Oysa bu konuda ciltlerle kitaplar yazılmış, hatta bir bilim dalı ortaya çıkmıştır. - «Devletler önemli memleket sorunl arı ile meşgulolduklarından, bu gibi ayrıntıda sayılabilecek işlere bakamayacaklarından, şehrin büyük)üğüne göre bölgeler oluşturularak (Devair i belediye) her daire için emlak sa hipleri ve ülke ileri gelenlerinden seçilen üyelerden bir meclis meydana getirilip ve düzenlemeler onların ihtimamlarma bırakılır.» - "Saltanatı seniye de bu yolu tercih ederek De,rsaadeti ondört daireye ayırmıştır. Bunla,dan yalnız Beyoğlu, Gal"cta,ve Tophaneden ibaret olan altıncı daire nümune olmak üzere kurulmuş; diğerleri hangi nedenlere da yanıldıysa gelecekte bir vakte bırakılmıştır.» bu düşünceler böylece. sergilendikten sonra Dersaadetin düzen!enmesi için en kısa zamanda belediye örgütünün kurulmasının tamamlanması padişahtan rica ediliyor. - «Bu belediye meclisleri kendi iç işl~rinde_ masraf, gelir vb. gibi ko nularda bağımsız olarak ve çoğunlukla kanr verirler.» - Altıncı daire bazı ıslahat yapmış ama bu arada bazı süistimal:erde görülmüş ve bu kötü yönetim belediyeye karşı eleştirilerin yükselmesine neden olmuştur. Eleştiriler ne kadar haklı olursa olsun belediye yöntemi kentler açısmdan."zat i usühden daha yeğlenecek bir idare tarzıdır. Bu yargı üstü kapalı olarak bireysel yönetimlerin yani yazıdaki deyimle "Zat-i usü!»lerin toplumların sorunlarını çözmede ne koşullarda olursa olsun tercıh edilmemelerini ileri sürmektediı' ki o günün koşunarı içersinde hayli cüretkar sayılabilir. - Dersaadet halkı ne Osmanlı ülkesinde, ne de diğer ülkelerde görül-' meyen bir tarzda vergi vermemektedir. Sokakları süpürmek, çöpleri kaldırmada harcam alara katılmaları kaçınılmaz oimalıdır. Genelolarak kent yönetimi konusunda İstanbulu örnek olarak söylt!nenler bunlar. Bundan sonra yazıda ilginç ve sonr adan her nasılsa bir bölümü ile gerçekleşen bir öneri yer almaktadir. Kent bilimcilerin ilgisini çekeceğini tahmin ederek bu önerinin ge1el hatlarını yazımıza aktarıyo ruz. Münif Efendi söz konusu kumpanya tarafından Bab! Aliye,-erilen öneriler paketinin içinde neler olduğunu bilmediklerini bu bakımdan belki

14 96 TEVFİK ÇAVDAR bir katkı olur nedeniyle kendilerinin de bazı düşünceleri olduğunu söyleyerek önerilerini şöyle sıralıyor: a - «Karaköy köprüsünden Bab-ı aliye, oradan Aksaraydan geçerek Topkapıya kadar doğru biçiminde bir Divanyolu caddesi açılarak bunun iki yakasına kumpanya ya da arsaların sahipleri tarafından ıpünasip biçim ve büyüklükte kargir olarak muntazam binaların yapılmalı; gerekli l.ağım, su yolu ve gaz borulan dahi en yeni yöntemler uygulanarak düzenıenmelidir.» b - Böyle bir yolun yapımı ticaret merkezinin oraya toplanması sonucunu vereceği için hem ulaşımı kolaylaştıraook, hemde gece aydınlatmasının yapılmasından ötürü ticari faaliyet gecenin belirli saaatlerine kadar devam edecektir. c - Bunun dışında söz konusu kumpanya Ayasofya vb. gibi yapıtların ve camilerin çevresindeki ahşap binalan ortadan kaldırmalıdır. Bunun iki nedeni bulunmaktadır: - Yangın tehlikesini büyütmektedir. Bu konuda Nuruosmaniye yan örnek olarak verilmektedir. gını - Bu gibi binalar söz konusu yapıtların manzarasını bozmaktadır. d - Halkın yararlanacağı bahçelerin i.urulması, böylece tatil ve diğer boş zamanlarda İstanbullulann temiz hava almalarının sağlanması. e - Gazla sağlanan modem aydınlatmanın sadece Beyoğlu tarafına inhisar etmemesi, diğer büyük caddelerede yaygınlaştınlması gerekmektedir. "Zulmet Dersaadete yakışmıyor». Be.yoğluyu ıslah edenler İstanbulu da ıslah etmelidir. Aksi durum ele güne karşı bizlerin boynunu büküyor yargısı ile yazı bitiyor. Gerek bu yazı, gerekse daha önce değ;ndiğimiz İstanbul yangınları konusu işlenirken çağdaş kent kavramının özlendiği her biçimde belli olm.aktadır. Batılı uygar kentlere özlem daha da artacak, Namık Kemal'in Londra adlı makalesinde en somut ve çarpıcı örneğini bulacaktır. Ne ki böyle bir yazının çıkması için, Münif Efendinin yazısı üzerine bir on yılın geçmesi gerekmektedir. d) Dış Politika Yazılan Derginin, bir kaç sayısı dışında hemen bütün sayıl-anmn arkasında «Hülasa-i Politika» başlıklı dış politika yazıları yer almaktadır Bu yazılarda geride bırakılan ay içersinde önemli dış olaylar özetlenmekte bunlar hakkında genel bilgiler verilmektedir. YOrlı.ill yapılmamasına özel bir dikkat sarfedildiği gözden kaçmamaktadır. Yapılmak zorunluluğunda kalitian yoruınlarda da genellikle düzeydeki bir takım nedenler üzerinde şöylesine durulmaktadır. Bu yazılarda çoğunlukla o günlerde gündemde olan Lehistan (Polonya) ihtilalci hareketi, Meksika ve Amerika iç swaşı belirli bir ağırlığa sahiptir.

15 MECMUA İ FeNÜN OZERİNE Bu arada İtalyadaki Garibaldi hareketinden bahseden yazılara rastlanmıştır. Örneğin altıncı sayının 261 inci sayfasında İta1ya olayları özetlendikten sonra Garibaldinin amaçlarıda vernlmektedir. Aynı sayfada Prusya olayları lie Lehistan ihtilalci hareketine değinilmektedir. Lehistan olayları anlatılırken şu satırlara rastlamaktayız: "Polonyada iki yıldan beri isyan ve h:'!yecanın ön izleri görülmektedir. Bunun değişik neden1eri olsa bile başlıcası devletleri yıkıldıktan sonra da ulusçu bilinçlerini kaybetmemiş ol an bir halkın direniş arzusudur. -Ger çektende Polonyanın Rusyayla birleşmesinden bu yana Polonyalılar Rusya devleti hakkındaki karşı durma d 1ıyguları gittikçe artmakta ölen İmparator Nikola Pavloviçin zamanında Polonyanın içine düştüğü yoksulluk ve baskı bu eğilimi daha da güçlendirmekteilir.» Bu arada silahlanma harcamaları' ko.:ıusunda da ilginç bilgiler verilmiştir. Bu konudaki yazının aktarılması gereken bölümü aynen şöyledir: «Devletlerin mevcut borçları için verdikleri faiz ve taksitler bir yana bırakıldığında genel harcamalarının ne kadarının kara ve deniz kuvvetlerine gittiği konusundaki bilgiler aşağıdaki gibidir: Devletin Adı Oran (% olarak) Devleti Aliye 48.1 İngiltere 73.1 İsveç 66.3 Avusturya 50.5 Rusya 49.0 Yunanistan 48.9 Felemenk 47.4 Portekiz 45.7 Fransa 38.0 Bavyera 31.6 Danimarka 31.9 İspanya 30.4 Belçika 38.4 Würtenberg 682 Prusya 27.8 Hanover 15.3 Bu tablönun Alman birliğinden önce diizenlenmiş olduğuna dikkati çekmek isterim. Öte yandan savunma harcamalarına ilişkin oranların bugünkülere kıyasla böylesine yüksek olmasına temel neden devlet hizmetleri. nin o tarihlerde çok sınırlı oluşundan, hatta hemen hemen kolluk kuvvetleriyle sınırlandırılmış olmasından ileri gelmektedir. Amerika iç savaşının nasıl algılandığını ise şu satırlarda bulmaktayız: «... Söz konusu ülkede (Amerikada) diğer ulaşım araçlarından başka demiryolları o kadar çoğalmıştır ki Avrupanın pek çok memleketlerin de

16 98 TEVFİK ÇAVDAR bulunan adi yolların uzunluğuna eşit hale gelmiştir denilse abartma ola maz». «Bugün savaşan taraflardan birisi eski düzenli hükümet olup kuzey tarafında yer aj..an yirmibir hükümetten oluşmaktadır. Diğer tarafda güneyde bulunan onbir hükümetten ibaret olup daha önce sözü edilen siyah kölelerin buyük çoğunluğu bunların hizmetiudedir. Kuzeydeki yirmi bir hükümet ıı milyon nüfusa sahip olup bunlardan yalnız 100 bini köledir. Güneyde ise on milyon nüfus yaşamakta olup bunun üç buçuk milyonu köledir». «Bu devletin (yani ABD.nin) örgütlenmesinde esaret usülü kabul olunmuş ise de bu ülkekuzeyde 48 deıece enlerne kadar uzandıgı için bu enlemdeki iklim nedeniyle zenciler yaşayamadığından çok sürmeyecek bu esaret usü!ü.kaldırılmış tır. Oysaki güney yörelerinin havası zencilerin yaşa~ ortamlarına uygun olup, bu yöreye mahsus prinç, p-amuk ve tütün zıraatı için köle işçilerinin kullanılması zorunlu olduğundan Afrikadan çok miktarda zenci getirilip bu işlerde kullanılmaya başlanmıştır.» Görüldüğü gibi kuzeyin esaretc karşı oluşu sanayileşme vb. gibi ekonomik gelişmenin zorunlu bir sonucu olduğuna bağlanmamakta sadece basit bir biçimde iklim nedenleriyk açıklanmaktadır. Değindiğimiz bu konuların dışında da Mecmua i Fünun'da ilgi çeken bir dizi yazı yayınl anmıştır. Bunlc.rın içersinde M. Said Efendi'nin Teori ile Pratik arasındaki uyuma ilişkin felsefe yazısı, Münif Efendinin Süveyş Kanalının yapımı ile ilgili çok ayrıntılı bilgiler içeren incelemesi, Ethem Paşanın Jeoloji yazıları değinmeğe değer. Vargı «Mecmua-i Fünun» ile ilgili yaptığımız bu kısa tanıtıcı e-raştırma şunları ortaya çıkarmıştır: 'lı yıllar Tanzimatın kültiir ve bilgi birikimi alanında ilk somut sonuçlarının alındığı, Osmanlı ülke&ınde bir anlamda aydınlanma dönemi nin başladığı yıllar olarak kabul edileblir. - Bu aydınlanma döneminde bilimsel ve teknik ilerlemeyi yurt içersinde tanıtacak faaliyetlere, despotik kam1(terli bir yönetime sahip olmasına rağmen başta padişah olmak üzere tüm bürokratik kademeler arka çıkmaktadırlar. - Dergideki yazıların içeriğinden anlaşılacağı gibi bugün için bizlere çok ilkel gelen, o gün için batı ülkelerinde de doğal karşılanan bir çok bilgi hayretle karşılanmaktadır. Yani Osmanlı aydınlarının bilgi düzeyi çağının çok gerisindedir. İncelemem süresince şu noktaya daha bir inanarak bağlandığımı söyleyebilirim. Bugünkü kültür ve bilim tarihi.mizi aydınlatmak, Osmanlı Türk aydınının bilgi düzeyini ve bırikimi anlay::ıbilmek yönünden 1860 lı yıllar başta «Mecmua i Fünun» olmak üzere büdin yayın organları, yönetsel ka rarları ve davranışlarıyla ayrıntılı bir biçimde incelenmelidir. Bu inceleme nin bir çok eğilimin ve etkisi günümüze kadar süren değer yargısının kaynağını ortaya çıkaracaktır ine-ncındayım.."